„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI

Agnieszka Mikina

Doskonalenie umiejętności komunikowania się
346[03].O1.02

Poradnik dla nauczyciela

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr Iwona Grudzień
dr Jolanta Lesiewicz


Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska


Konsultacja:
dr Bożena Zając


Korekta:
mgr Joanna Iwanowska

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[03].O1.02
Doskonalenie umiejętności komunikowania się zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa.





















Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Przykładowe scenariusze zajęć 7
5. Ćwiczenia 11

5.1. Charakterystyka procesu komunikacji interpersonalnej

11

5.1.1. Ćwiczenia 11

5.2. Warunki skutecznego porozumiewania się 15

5.2.1. Ćwiczenia 15

5.3. Działania w sytuacjach konfliktowych

21

5.3.1. Ćwiczenia 21

6. Ewaluacja osiągnięć ucznia

25

7.

Literatura 36

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu „Poradnik dla nauczyciela”, który będzie pomocny

w prowadzeniu zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie opiekunka
środowiskowa.

Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się

z zestawu modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych.
Dla każdej. jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny
zawiera Poradnik dla nauczyciela oraz Poradnik dla ucznia. Poradnik dla ucznia
skonstruowany jest tak, aby umożliwić uczniom ukształtowanie umiejętności, które
pomogą im zaliczyć jednostkę modułową.

W Poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części:

− wymagania wstępne,

− cele kształcenia,

− materiał nauczania,
− sprawdzian osiągnięć,

− literaturę.

Poradnik dla nauczyciela zawiera informacje i wskazówki niezbędne do efektywnego

zorganizowania procesu kształcenia w jednostce modułowej. Zamieszczono w nim
następujące części:
− wymagania wstępne,
− szczegółowe cele kształcenia,

− przykładowe scenariusze zajęć,

− ćwiczenia,
− ewaluację osiągnięć ucznia,

− literaturę.

Wymagania wstępne określają umiejętności, jakie uczeń powinien posiadać przed

rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Należy zachęcić uczniów, aby zapoznali się
z wymaganiami i ocenili, czy je spełniają. Dotyczą one umiejętności, które uczniowie
ukształtowali podczas dotychczasowej nauki. Spełnienie wymagań wstępnych pozwoli
uczniom na skoncentrowanie się na kształtowaniu nowych umiejętności potrzebnych do
zaliczenia jednostki modułowej.

Szczegółowe cele kształcenia określają umiejętności, jakie uczeń powinien

ukształtować w wyniku procesu kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem
zajęć zapoznaj uczniów z celami kształcenia, aby dowiedzieli się, czego się nauczą.

W Poradniku dla nauczyciela zamieszczono dwa przykładowe scenariusze zajęć.

Wskazują one sposób prowadzenia zajęć dydaktycznych z wykorzystaniem metod
zalecanych w programie jednostki modułowej.

Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. Do każdego

tematu zamieszczono w Poradniku dla nauczyciela ćwiczenia (tożsame z tymi, które
znajdują się w Poradniku dla ucznia), które zawierają polecenie, wskazówki do realizacji,
zalecane Metody nauczania–uczenia się oraz środki dydaktyczne. Wykonując
poszczególne ćwiczenia, uczeń powinien ukształtować umiejętności niezbędne do
zaliczenia jednostki modułowej.

Ewaluacja osiągnięć ucznia powinna zostać przeprowadzona za pomocą testów

osiągnięć szkolnych. W Poradniku dla nauczyciela zamieszczono dwa przykładowe
narzędzia pomiaru dydaktycznego. Wszystkie zadania zamieszczone w testach obejmują

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

treści objęte programem nauczania oraz sprawdzają, czy uczeń osiągnął założone
w jednostce modułowej cele. Każdy test zawiera:
− plan testu sporządzony w formie tabelarycznej,

− punktację zadań,

− propozycję norm wymagań,
− instrukcję dla nauczyciela,

− instrukcję dla ucznia,

− kartę odpowiedzi,
− zadania testowe lub zadania praktyczne,

− kartę obserwacji.

Ostatnim elementem Poradnika dla nauczyciela jest wykaz literatury. Zawiera on

zarówno pozycje przydatne uczniowi w celu pogłębienia wiedzy z zakresu programu
jednostki modułowej, jak i pozycje metodyczne.

Jednostka modułowa: „Doskonalenie umiejętności komunikowania się” jest

elementem modułu „Podstawy funkcjonowania człowieka w środowisku społecznym”.
Moduł ten składa się z 6 jednostek:
− Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka,
− Doskonalenie umiejętności komunikowania się,

− Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów,

− Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem,
− Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie pierwszej

pomocy,

− Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej.

Jednostka Doskonalenie umiejętności komunikowania się zawiera podstawowe

informacje na temat procesu komunikowania się oraz jego skuteczności i pozwala na
ukształtowanie umiejętności niezbędnych do wykonywania zawodu opiekunki
środowiskowej.

Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne w jednostce modułowe prowadzone były

różnymi metodami, uwzględniającymi wszystkie strategie kształcenia wielostronnego.
Szczególny nacisk powinien zostać położony na wykorzystanie metod z zakresu strategii
problemowej (metody problemowe) i operacyjnej (metody praktyczne). Formy
organizacyjne pracy powinny być zróżnicowane począwszy od samodzielnej pracy
uczniów do pracy zespołowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

− prezentować własne zdanie,

− współpracować w zespole, przyjmując różne role,

− identyfikować procesy psychiczne,
− charakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji ćwiczeń podanych w poradniku uczeń powinien umieć:

− określić znaczenie komunikacji w relacjach między ludźmi,

− scharakteryzować komunikację werbalną i niewerbalną,

− określić sposoby wyrażania komunikatów niewerbalnych,
− rozpoznać zakłócenia występujące w procesie komunikacji,

− przezwyciężyć bariery komunikacyjne,

− zastosować techniki ułatwiające skuteczne komunikowanie się,
− zastosować zasady i techniki aktywnego słuchania,

− przeprowadzić konstruktywną dyskusję,

− zastosować argumentację dostosowaną do określonej sytuacji,
− zidentyfikować techniki ćwiczenia zachowań asertywnych,

− wyrazić empatię i zidentyfikować emocje innych osób,

− rozpoznać czynniki powodujące konflikt i wpływające na jego przebieg,
− wyjaśnić negatywne i pozytywne strony konfliktu,

− scharakteryzować metody rozwiązywania konfliktów,

− określić zasady i warunki skutecznego negocjowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz 1

Temat: Przyczyny zakłóceń procesu komunikowania się

Czas trwania zajęć: 90 min

Cele kształcenia:

W wyniku przeprowadzonego procesu kształcenia uczeń będzie potrafił:

− określić znaczenie aktywnego słuchania,
− wskazać bariery w komunikacji interpersonalnej,

− rozpoznać przyczyny zakłóceń procesu komunikowania się,

− sformułować jasno i logicznie swoje sądy i opinie,
− sformułować wnioski płynące z dyskusji.

Metody nauczania–uczenia się:

− gra ról,

− dyskusja frontalna.

Formy organizacji zajęć:

− praca grupowa,

− praca jednolita.

Środki dydaktyczne:

− kartki z opisem roli,
− tablica,

− duży arkusz papieru,

− mazaki,
− książki, gazety itp., Poradnik dla ucznia.

Przebieg zajęć:

1. Uczniowie dzielą się na dwie grupy: opowiadających i słuchających.
2. Nauczyciel rozdaje kartki z opisem roli dla każdej osoby w grupie:

– Opowiadający otrzymują kartki z poleceniem: „Opowiedz koleżance/koledze

w ciągu 2–3 minut o zdarzeniu, które utkwiło Ci w pamięci”,

– Słuchający otrzymują kartki z poleceniem: „Słuchając opowiadania koleżanki/kolegi

nie odzywaj się, ale wykonuj różne czynności, np. przeglądaj gazetę, porządkuj
rzeczy w plecaku, oglądaj paznokcie, czytaj książkę itp.”,

3. Uczniowie wykonują ćwiczenie zgodnie z poleceniem zawartym w opisie.
4. Przebieg ćwiczenia zostaje nagrany kamerą wideo.
5. Po zakończeniu uczniowie zapoznają się z zamieszczoną w Poradniku dla ucznia

instrukcją wykonania ćwiczenia (ćwiczenie 4 – od punktu 5).

6. Nauczyciel odtwarza nagrania wideo poszczególnych scenek.
7. Nauczyciel prosi każdą z par o przekazanie refleksji związanych z wykonaniem zadania

(jakie pojawiły się różnice w przekazanej i odebranej informacji, dlaczego pojawiły się
rozbieżności, jakie odczucia towarzyszyły wykonywaniu zadania).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

8. Uczniowie przypominają sobie, na podstawie materiału zamieszczonego w Poradniku

dla ucznia, rodzaje barier komunikacyjnych.

9. Wybrani uczniowie zapisują na tablicy przyczyny zakłóceń w odbiorze,

przyporządkowując je do określonych rodzajów barier komunikacyjnych.

10. Nauczyciel prowadzi podsumowanie zajęć w formie dyskusji frontalnej, zwracając

uwagę na podstawowe przyczyny zakłóceń występujących w procesie komunikacji
oraz propozycje ich unikania.

11. Ocena aktywności uczniów.
12. Nauczyciel zadaje pracę domową. Polecenie dla uczniów: Przypomnij sobie konkretną

sytuację z twojego życia, kiedy wystąpiły kłopoty w komunikowaniu się. Wskaż, jakie
wystąpiły bariery. Zaproponuj, co mógłbyś zrobić, aby w przyszłości uniknąć
zakłóceń w komunikacji w podobnych sytuacjach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Scenariusz 2

Temat: „Ludzie nie potrafią się ze sobą skutecznie komunikować” – dyskusja metodą
metaplanu.

Czas trwania zajęć: 90 min

Cele kształcenia:

W wyniku przeprowadzonego procesu kształcenia uczeń będzie potrafił:
− sformułować jasno i logicznie swoje opinie i sądy,

− zidentyfikować podstawowe bariery i błędy występujące w procesie komunikacji,
− wskazać podstawowe uwarunkowania skutecznej komunikacji interpersonalnej,

− sformułować wnioski płynące z dyskusji,
− wskazać zalecenia do usprawnienia procesu komunikacji.

Metody nauczania–uczenia się:

− metaplan.

Formy organizacyjne zajęć:

− praca grupowa,

− praca jednolita.

Środki dydaktyczne:

− tablica do metaplanu lub duży arkusz papieru,
− odpowiednio przygotowane kartki papieru do dyskusji metodą metaplanu,

− mazaki, klej.

Zajęcia mogą mieć charakter podsumowania wcześniejszych zajęć dotyczących

warunków skutecznego komunikowania się.

Przebieg zajęć:

1. Zapoznanie uczniów z zasadami dyskusji metodą metaplanu. Przedstawienie schematu

metaplanu.

2. Podział uczniów na grupy 3–4-osobowe – każda grupa niezależnie odpowiada na

zadane w dyskusji metodą metaplanu pytania.

3. Rozdanie kartek dla każdej grupy:

− w kształcie koła – do zapisania odpowiedzi na pytanie „JAK JEST?”

Temat dyskusji

Jak
jest?

Jak być
powinno?

Dlaczego nie jest,
jak być powinno?

Wnioski z dyskusji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

− w kształcie koła (w innym kolorze) – do zapisania odpowiedzi na pytanie „JAK BYĆ

POWINNO?

− w kształcie elipsy – do zapisana odpowiedzi na pytanie „DLACZEGO NIE JEST

JAK BYĆ POWINNO?

− w kształcie prostokąta – do zapisania WNIOSKÓW z dyskusji,

4. Wykonanie przez uczniów ćwiczenia w grupach, zgodnie z instrukcją zamieszczoną

w Poradniku dla ucznia (4.2. Ćwiczenie 7).

5. Nauczyciel kontroluje pracę uczniów, służy pomocą, jeżeli uczniowie zadają pytania.

Możliwe odpowiedzi uczniów:
− „JAK JEST?” – „rozmowa często prowadzi do kłótni”, „nie słuchamy co mówią

inni”,

− „JAK BYĆ POWINNO?” – „należy traktować rozmówcę jak partnera, nie uprzedzać

się z góry”, „należy utrzymywać kontakt wzrokowy z rozmówcą, okazywać
zainteresowanie”,

− „DLACZEGO NIE JEST JAK BYĆ POWINNO?” – „nie potrafimy słuchać”, „źle

odczytujemy komunikaty niewerbalne”,

− WNIOSKI – „stosować techniki aktywnego słuchania w celu unikania

nieporozumień”, „uczyć się asertywności”.

6. Nauczyciel prosi czterech uczniów o uporządkowanie przyczepionych do tablicy

kartek (podobne lub takie same zapisy należy pogrupować), a następnie
o zaprezentowanie odpowiedzi na poszczególne pytania metaplanu.

7. Nauczyciel pyta uczniów, czy chcą skomentować zapisy, które znalazły się na tablicy.
8. Podsumowanie dyskusji przez nauczyciela – zwrócenie uwagi na istotne elementy

skutecznego komunikowania się.

9. Ocena aktywności uczniów.
10. Zaprezentowanie pracy domowej. Polecenie dla uczniów: Zastanów się co najbardziej

przeszkadza Ci w skutecznej komunikacji i dlaczego. Opracuj plan własnego działania
w celu poprawy skuteczności tego elementu komunikacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

5. ĆWICZENIA

5.1. Charakterystyka procesu komunikacji interpersonalnej

Przystępując do wykonania ćwiczeń, uczeń powinien umieć odpowiedzieć na

następujące pytania:
1. Co oznacza termin komunikacja interpersonalna?
2. Jakie elementy występują w procesie komunikacji interpersonalnej?
3. Na czym polega komunikacja werbalna?
4. W jaki sposób mogą być przekazywane komunikaty niewerbalne?
5. Jakie są funkcje komunikacji werbalnej?
6. Jakie są funkcje komunikacji niewerbalnej?
7. Na czym polega percepcja społeczna?
8. Jakie czynniki i przez co (kogo) spowodowane mogą utrudniać skuteczną

komunikację?

9. Jakie wypowiedzi blokują skuteczną komunikację z rozmówcą?
10. Dlaczego wypowiedzi typu osądzanie czy pouczanie utrudniają skuteczną

komunikacje interpersonalną?

11. W jaki sposób znajomość barier i czynników blokujących komunikację może wpłynąć

na poprawienie jej skuteczności?

5.1.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj swoje mocne i słabe strony w kontaktach z osobą niepełnosprawną.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zastanowić się nad swoim dotychczasowym zachowaniem w kontakcie z drugim

człowiekiem,

2) nazwać swoje umiejętności i zdolności oraz słabe strony w kontaktach z innymi

ludźmi,

3) zapisać każdą umiejętność lub słabość na osobnej kartce,
4) w wyznaczonym miejscu na tablicy przyporządkować wypisane przez siebie cechy

i umiejętności do mocnych i słabych stron procesu komunikowania się z osoba
niepełnosprawną,

5) sporządzić listę pożądanych umiejętności komunikacyjnych w kontaktach z osobą

niepełnosprawną,

6) wzbudzić w sobie refleksję dotyczącą wskazanych umiejętności i braków w zakresie

komunikacji z osobą niepełnosprawną,

7) określić znaczenie wskazanych umiejętności do prawidłowej reakcji z osobą

niepełnosprawną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Zalecane metody nauczania–uczenia się:
Ćwiczenie powinno być wykonane indywidualnie. Efekty ćwiczenia zamieszczone na

tablicy powinny zostać poddane dyskusji frontalnej.

Środki dydaktyczne:

− tablica,

− arkusz szarego papieru,

− kartki samoprzylepne,
− mazaki.

Ćwiczenie 2

Zaobserwuj i zinterpretuj przekazany Ci komunikat niewerbalny.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) dobrać partnera do ćwiczeń,
2) przyjąć odpowiednią rolę nadawcy lub odbiorcy komunikatu,
3) jako nadawca przekazać odbiorcy kolejno następujące komunikaty werbalne

i równocześnie uścisnąć mu dłoń:
− „tak, lubię Cię”,

− „nie, nie lubię Cię”,

− „jesteś mi obojętny”.
Następnie jedynie w myślach powtórzyć wybrany (jeden z trzech) komunikat i podać
dłoń odbiorcy.

4) jako odbiorca odczytać treść komunikatu przekazanego niewerbalnie. odpowiedzieć na

pytanie, co pomogło, a co przeszkadzało w prawidłowym odczytaniu przekazu.

5) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia

Zalecane metody nauczania–uczenia się:
Uczniowie powinni wykonać ćwiczenie w parach z wykorzystaniem metody gry ról.

Wybrani uczniowie prezentują swoje odpowiedzi na forum klasy. Wszyscy uczniowie
biorą udział w podsumowaniu w formie dyskusji frontalnej.

Środki dydaktyczne:

− przykładowe komunikaty.

Ćwiczenie 3

Wykorzystując niewerbalne sposoby komunikacji, zaprezentuj jeden z podanych niżej

stanów emocjonalnych:
a) złość,
b) niepewność,
c) zainteresowanie,
d) radość,
e) pewność siebie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

f) zakłopotanie,
g) zagniewanie,
h) agresję,
i) żal,
j) zawstydzenie.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) wylosować zapisany na kartce stan emocjonalny.
2) przygotować prezentację wylosowanego stanu emocjonalnego, korzystając

z dowolnych komunikatów niewerbalnych (można skorzystać z lustra).

3) zaprezentować przed klasą wylosowany stan emocjonalny.
4) opowiedzieć o swoich odczuciach związanych z prezentacją.
5) jako obserwator odczytać prezentowany przez koleżanki/kolegów przekaz i wskazać,

którego stanu emocjonalnego on dotyczy.

6) wziąć udział w dyskusji nad doborem gestów, mimiki i innych środków wyrazu na

podstawie wykonanego ćwiczenia

Zalecane metody nauczania–uczenia się
Ćwiczenie jest wykonane z wykorzystaniem gry dydaktycznej. Uczniowie

przygotowują prezentacje indywidualnie, odczytują przekaz całą grupą. Podsumowanie
ćwiczenia następuje z wykorzystaniem dyskusji frontalnej.

Środki dydaktyczne:

− lustro lub inne potrzebne w prezentacjach akcesoria.

Ćwiczenie 4

Rozpoznaj przyczyny zakłóceń procesu komunikowania się.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przyjąć odpowiednią rolę opowiadającego lub słuchającego,
2) dobrać partnera do ćwiczenia,
3) jeżeli przyjął rolę opowiadającego, postąpić zgodnie z poleceniem otrzymanym od

nauczyciela na kartce: „opowiedz koleżance/koledze w ciągu 2–3 minut o zdarzeniu,
które utkwiło ci w pamięci”,

4) jeżeli przyjął rolę słuchającego, postąpić zgodnie z poleceniem otrzymanym od

nauczyciela na kartce: „słuchając opowiadania koleżanki/kolegi nie odzywaj się, ale

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

wykonuj różne czynności, np. przeglądaj gazetę, porządkuj rzeczy w plecaku, oglądaj
paznokcie, czytaj książkę itp.,”

5) po wysłuchaniu opowiadania koleżanki/kolegi opowiedzieć wysłuchaną historię,
6) wspólnie z koleżanką/kolegą wskazać różnice w przekazanej i odebranej informacji,
7) wspólnie (w parach) sformułować i zapisać w punktach bariery utrudniające

prawidłowy przekaz i prawidłowy odbiór informacji,

8) zaprezentować wyniki ćwiczenia na forum klasy i podzielić się swoimi odczuciami

podczas przebiegu komunikacji,

9) określić przyczyny występujących w procesie komunikacji zakłóceń

i przyporządkować je do określonych rodzajów barier komunikacyjnych,

10) zaproponować sposoby unikania zakłóceń w procesie komunikacji,
11) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:
Uczniowie powinni wykonać ćwiczenie w parach z wykorzystaniem metody gry ról.

Wybrani uczniowie prezentują wyniki pracy swojej pary na forum klasy. Wszyscy
uczniowie biorą udział w podsumowaniu w formie dyskusji frontalnej.

Uwaga: Prezentacje mogą zostać nagrane kamerą wideo i następnie poddane dyskusji.

Środki dydaktyczne:

− tablica,
− duży arkusz papieru,

− mazaki,

− książki,
− gazety,

− kamera wideo,

− telewizor,
− odtwarzacz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

5.2. Warunki skutecznego porozumiewania się

Przystępując do wykonania ćwiczeń, uczeń powinien umieć odpowiedzieć na

następujące pytania:

1. Jaki jest podstawowy cel aktywnego słuchania?

2. Co składa się na proces aktywnego słuchania?

3. W jakim celu wykorzystuje się techniki aktywnego słuchania?

4. Na czym polegają poszczególne techniki aktywnego słuchania?

5. W jaki sposób wykażesz gotowość do wysłuchania swojego rozmówcy?

6. Jaki jest cel przekazywania informacji zwrotnej rozmówcy?

7. Jakie zasady obowiązują przy przekazywaniu informacji zwrotnej?

8. Jakich zasad warto przestrzegać dla skutecznego komunikowaniu się?

9. Jakie umiejętności są istotne w celu uczestnika dyskusji?

10. Na czym polega zachowanie asertywne?

11. Jakie korzyści przynosi zachowanie asertywne?

12. W jaki sposób można doskonalić swoją asertywność?

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj analizy znaczenia umiejętności słuchania w kontaktach międzyludzkich.

Wskazówki do realizacji:

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny

pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) dobrać sobie partnera do ćwiczeń i przybrać rolę opowiadającego lub słuchającego,

2) jeżeli przyjął rolę opowiadającego, opowiedzieć koleżance/koledze o jakimś trudnym

przeżyciu, wydarzeniu, które zakończyło się pozytywnie,

3) jeżeli przyjął rolę słuchającego, wysłuchać opowiadania koleżanki/kolegi, następnie

powtórzyć własnymi słowami kluczowe sformułowania przekazu, sprawdzając, czy

dobrze zrozumiał intencje i treść wypowiedzi,

4) zamienić się rolami z koleżanką/kolegą i powtórzyć ćwiczenie,

5) odpowiedzieć na pytanie: jaką technikę aktywnego słuchania zastosował dla

potwierdzenia, że dobrze zrozumiał słowa i intencje rozmówcy?

6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia, dzieląc się z koleżankami/kolegami swoimi

refleksjami i przeżyciami związanymi z wykonanym ćwiczeniem.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

Uczniowie powinni wykonać ćwiczenie w parach z wykorzystaniem metody gry ról.

Wybrani uczniowie prezentują swoje odpowiedzi na forum klasy. Wszyscy uczniowie

biorą udział w podsumowaniu w formie dyskusji frontalnej. Uwaga: prezentacje uczniów

mogą zostać nagrane kamerą wideo, a następnie poddane dyskusji.

Środki dydaktyczne:

− kamera wideo,

− telewizor,

− odtwarzacz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Ćwiczenie 2

Przekaż koleżance/koledze odpowiednio sformułowaną informację zwrotną.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) usiąść w pozycji relaksowej i zamknąć oczy. Przywołać w myślach obraz całej klasy,
2) wybrać w myślach jedną osobę, której zachowanie wywarło pozytywne wrażenie,

a następnie jedną, której zachowanie wywołało uczucia negatywne,

3) sformułować informacje zwrotne do tych osób, pamiętając o zasadach formułowania

informacji zwrotnej, a następnie wypowiedzieć je w myślach, po czym otworzyć oczy,

4) przekazać informacje zwrotne wybranym przez siebie osobom,
5) przyjąć informacje zwrotne od innych osób,
6) podzielić się z innymi uczestnikami swoimi wrażeniami, uczuciami i refleksjami,
7) uczestniczyć w dyskusji na temat znaczenia w procesie komunikacji właściwego

przekazywania informacji zwrotnej.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:
Uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie. Następnie przekazują informację

zwrotną koleżance/koledze. Nauczyciel powinien zwrócić szczególną uwagę na sposób
formułowania informacji zwrotnej, aby nie naruszała on godności żadnej z osób. Biorą
udział w podsumowaniu zajęć w formie dyskusji frontalnej lub dyskusji wielokrotnej –
uczniowie dyskutują postawiony problem w kilkuosobowych grupach, a następnie
przedstawiciel grupy prezentuje wnioski z dyskusji na forum klasy.

Środki dydaktyczne:

− przykładowe informacje,

− literatura zgodnie z punktem 7 poradnika.

Ćwiczenie 3

Rozwiń własne umiejętności asertywnego zachowania się i reagowania na

asertywność innych.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) dobrać partnera do ćwiczeń i przyjąć odpowiednią rolę,
2) zadawać przez 3–5 minut drugiej osobie pytania o treści: „czy mogę dotknąć twojej

ręki (głowy, pleców, nogi)?”,

3) odpowiadać na zadawane pytania, wyrażając bądź nie wyrażając zgody („tak”, „nie”),
4) reagować na odpowiedź w taki sposób, że:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

− po wyrażeniu zgody – dotknąć wymienionej części ciała mówiąc „dziękuję”,

− przy braku zgody – również powiedzieć „dziękuję” i zapytać o możliwość

dotknięcia innej części ciała osoby pytanej,

5) zamienić się rolami z swoim partnerem i powtórzyć ćwiczenie,
6) podzielić się z innymi uczestnikami odczuciami, jakich doznał w czasie „zabawy

w dotykanie”,

7) odpowiedzieć na pytania: co było łatwiejsze – mówienie: „tak” czy „nie” oraz w jakiej

sytuacji czuł się lepiej: pytając, czy będąc pytanym?

Zalecane metody nauczania–uczenia się:
Uczniowie powinni wykonać ćwiczenie w parach z wykorzystaniem metody gry ról.

Wybrani (lub wszyscy) uczniowie prezentują swoje odpowiedzi na forum klasy.

Środki dydaktyczne:

− literatura zgodnie z punktem 7 poradnika.

Ćwiczenie 4

Dokonaj zamiany zdań antyasertywnych na proasertywne (mobilizujące, ośmielające).

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) wypisać na oddzielnych małych kartkach 2–3 zdania antyasertywne, które najczęściej

towarzyszą mu w życiu (jedno zdanie na jednej kartce),

2) wrzucić kartki do wspólnego pudełka,
3) wylosować 2–3 kartki (innych autorów),
4) przekształcić wylosowane zdania na proasertywne,
5) odczytać wylosowane zdanie i jego proasertywny odpowiednik,
6) uczestniczyć w grupowej analizie i ocenie poprawności sformułowań,
7) wykonać pracę domową w postaci sporządzenia listy własnych hamujących zdań

anyasertywnych i przekształcenia ich na zdania asertywne.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:
Uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie. Ocena poprawności i sformułowań

oraz podsumowanie zajęć powinno mieć formę dyskusji frontalnej. Uczniowie powinni
zastanowić się, dlaczego tak trudno jest formułować asertywne wypowiedzi.

Środki dydaktyczne:

− małe kartki papieru,

− pudełko tekturowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Ćwiczenie 5

Przeanalizuj znaczenie respektowania granic wyznaczonych przez człowieka.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) uczestniczyć w grze dydaktycznej przebiegającej według niżej wymienionych etapów:

– grupa zostaje podzielona na dwa zespoły, które zajmują miejsca przy

przeciwległych krańcach Sali,

– zespoły ustawiają się w rzędzie i na dany przez prowadzącego znak zaczynają się

do siebie zbliżać, nie wypowiadając żadnych słów,

– członkowie grupy zatrzymują się w różnych odległościach od siebie,
– obserwują swoje położenie względem innych oraz innych członków zespołu

względem siebie nawzajem,

2) wziąć udział w dyskusji dotyczącej respektowania/naruszania granic w relacjach

międzyludzkich. Swoje wypowiedzi poprzeć odczuciami, których doznali podczas gry
dydaktycznej oraz wcześniejszymi doświadczeniach.

Zalecane metody nauczania–uczenia się.
Podczas wykonania ćwiczenia wykorzystana jest gra dydaktyczna. Dyskusja

podsumowująca może zostać przeprowadzona w formie dyskusji frontalnej lub dyskusji
wielokrotnej (najpierw uczniowie dyskutują w grupach, następnie przedstawiciele grup
przedstawiają wnioski na forum klasy).

Środki dydaktyczne:

− literatura zgodnie z punktem 7 poradnika.

Ćwiczenie 6

Dobierz odpowiedni sposób zareagowania na krytykę.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) dobrać partnera do wykonania ćwiczenia.
2) wylosować kartkę ze zdaniami krytykującymi go jako opiekunkę.
3) odegrać z koleżanką/kolegą (bez wcześniejszego przygotowania) scenkę polegającą na

przyjęciu krytyki od partnera odgrywającego rolę podopiecznego (prezentuje krytyczne
zdanie z wylosowanej kartki).

4) zapoznać się z asertywnymi sposobami przyjmowania krytyki.
5) ocenić swoją reakcję na krytykę w odegranej scence.
6) zmodyfikować (jeżeli potrzeba) swoją reakcję na krytykę i odegrać z partnerem scenkę

ponownie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

7) przyjąć uwagi ze strony innych uczniów obserwujących odegraną scenkę.
8) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia na temat zgodności zachowań związanych

z przyjmowaniem krytyki z filozofią asertywności.

Zalecane metody nauczania–uczenia się
Ćwiczenie powinno zostać wykonane z wykorzystaniem metody gry ról.

Środki dydaktyczne:

− kartki ze zdaniami krytyki (np. „Jest Pani niekompetentna, na niczym się Pani nie

zna”. „Pani prowadzi mój wózek jak szalona, chyba chce mnie Pani zabić”),

− sprzęty inscenizujące mieszkanie podopiecznego: stół, krzesła, łóżko, wózek

inwalidzki.

Ćwiczenie 7

Weź udział w dyskusji z wykorzystaniem metody metaplanu według tezy „Ludzie nie

potrafią się ze sobą skutecznie komunikować”.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zastanowić się nad tezą dyskusji,
2) odpowiedzieć na pytanie „JAK JEST?” (w jaki sposób ludzie postępują podczas

komunikowania się z innymi),

3) swoje odpowiedzi zapisać na przygotowanych kartkach w kształcie koła, na każdej

umieszczając jedną myśl,

4) umieścić kartki (w odpowiednim miejscu przygotowanym w klasie) na tablicy do

metaplanu,

5) odpowiedzieć na pytanie „JAK BYĆ POWINNO?” (w jaki sposób ludzie powinni

postępować, aby skutecznie komunikować się z innymi),

6) swoje odpowiedzi zapisać na przygotowanych kartkach w kształcie koła (w innym

kolorze), na każdej umieszczając jedną myśl,

7) umieścić kartki (w odpowiednim miejscu przygotowanym w klasie) na tablicy do

metaplanu,

8) odpowiedzieć na pytanie DLACZEGO NIE JEST TAK, JAK BYĆ POWINNO?”

(jakie są przyczyny braku skuteczności podczas komunikowania się z innymi),

9) swoje odpowiedzi zapisać na przygotowanych kartkach w kształcie elipsy, na każdej

umieszczając jedną myśl,

10) umieścić kartki (w odpowiednim miejscu przygotowanym w klasie) na tablicy do

metaplanu,

11) sformułować WNIOSKI z dyskusji (co należy zrobić, aby zwiększyć skuteczność

procesu komunikowania się z innymi),

12) swoje odpowiedzi zapisać na przygotowanych kartkach w kształcie prostokąta, na

każdej umieszczając jedną myśl,

13) umieścić kartki (w odpowiednim miejscu przygotowanym w klasie) na tablicy do

metaplanu,

14) zaprezentować wyniki pracy grupowej zamieszczone na tablicy do metaplanu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

Zalecane metody nauczania–uczenia się:
W ćwiczeniu wykorzystana jest metoda metaplanu. Uczniowie mogą formułować

„głos” w dyskusji indywidualnie lub w małych grupach. Informacje zawarte na tablicy do
metaplanu (efekt pracy całej klasy) powinien odczytać jeden uczeń na forum całej klasy.

Środki dydaktyczne:

− tablica do metaplanu lub duży arkusz papieru,

− odpowiednio przygotowane kartki papieru do dyskusji metodą metaplanu,

− mazaki,

− klej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

5.3. Działania w sytuacjach konfliktowych

Przystępując do wykonania ćwiczeń, uczeń powinien umieć odpowiedzieć na

następujące pytania:
1. W jakich sytuacjach powstają konflikty?
2. W jaki sposób rozwija się konflikt?
3. W jaki sposób reagują ludzie w sytuacjach konfliktowych?
4. Jakie pozytywne funkcje może pełnić konflikt?
5. Jaki są negatywne funkcje konfliktu?
6. Jakie poznałeś strategie rozwiązywania konfliktów i na czym one polegają?
7. Jakie czynniki mogą wpływać na przebieg konfliktu?
8. Jakie są etapy wychodzenia z konfliktu?
9. W jakich sytuacjach ludzie podejmują negocjacje?
10. Na czy polega miękki styl negocjowania?
11. Na czy polega twardy styl negocjowania?
12. Na czy polega rzeczowy styl negocjowania?
13. Jakie są podstawowe zasady negocjacji nastawianych na współpracę?
14. Jakie są etapy negocjowania opartego na zasadach?

5.3.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj analizy sytuacji konfliktowej.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zająć miejsce w kręgu.
2) przypomnieć sobie sytuacje, które uznałby za konfliktowe.
3) zapisać na dwóch otrzymanych od nauczyciela karteczkach pojęcia, które kojarzą mu

się ze słowem „konflikt”, z „sytuacją konfliktową”.

4) położyć zapisane przez siebie karteczki w środku kręgu, na arkuszu papieru, na którym

napisane zostało słowo „konflikt”.

5) uczestniczyć we wspólnym analizowaniu słów ułożonych wokół pojęcia „konflikt”

według następujących zakresów:
– przyczyny

konfliktów,

– emocje,
– doznania

fizyczne,

– sposoby

zachowań.

6) wziąć udział w dyskusji w grupie na temat jednego z ww. zakresów pojęcia „konflikt”.
7) jako lider grupy omówić sformułowania, które znalazły się w wybranym obszarze

tematycznym i przedstawić wnioski z przeprowadzonej dyskusji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Zalecane metody nauczania–uczenia się:
Uczniowie wykonują początkowo ćwiczenie indywidualnie, następnie uczestniczą

w analizie zapisów i podziale na zakresy w formie dyskusji okrągłego stołu. Praca w
grupach powinna mieć charakter dyskusji wielokrotnej.

Środki dydaktyczne:

− arkusze papieru,

− flip–chart,

− kolorowe karteczki,

− mazaki,

− taśma klejąca (klej, magnesy).

Ćwiczenie 2

Wskaż negatywne i pozytywne strony konfliktu.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) dobrać partnera do ćwiczeń,
2) opowiedzieć koleżance/koledze o takiej sytuacji (szkolną, rodzinną, towarzyską itp.), w

której konflikt okazał się pożyteczny i o takiej, w której przeważały jego negatywne
skutki,

3) ustalić, jakie w tych sytuacjach wystąpiły pozytywne i negatywne skutki,
4) wpisać na tablicy w odpowiednich miejscach pozytywne i negatywne strony konfliktu,
5) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się
Uczniowie wykonują ćwiczenie w parach. Podsumowanie ćwiczenia powinno odbyć

się w formie dyskusji frontalnej.

Środki dydaktyczne:

− flip–chart,

− mazaki.

Ćwiczenie 3

Dokonaj analizy swoich zachowań w sytuacji konfliktowej i zastosuj wybraną

strategię rozwiązywania konfliktów.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

Etap I

1) Wypisać na kartce podzielonej pionowo na 2 części:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

– swoje obecne konflikty lub z przeszłości,

– jak je rozwiązał.

Etap II
1) uczestniczyć w pracy 3-osobowej grupy,
2) podzielić wraz z członkami grupy (w ciągu 10 min) otrzymane 3 puzzle między tylko

dwie osoby w trójce. Dzieląc nie można zdawać się na los,

3) zdobyć dla siebie jak największą liczbę puzzli.

Etap III
1) odpowiedzieć samodzielnie na kartce na następujące pytania:

– co czuł w trakcie tego ćwiczenia?
– jak zachowywał się podczas ćwiczenia?
– jak określiłby swój sposób rozwiązania zainscenizowanego konfliktu?

2) udzielić informacji zwrotnych członkom 3-osobowej grupy na temat uczuć, zachowań

i sposobu postępowania w obliczu konfliktu,

3) podzielić się refleksjami na forum klasy na temat tego, czego dowiedział się o sobie

i nazwać zastosowane strategie rozwiązywania konfliktów.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:
Ćwiczenie przebiega z wykorzystanie metod gry dydaktycznej. W podsumowaniu

należy wykorzystać metodę dyskusji frontalnej.

Środki dydaktyczne:

− papier A4,

− mazaki,

− puzzle.

Ćwiczenie 4

Weź udział w negocjacjach i dokonaj analizy procesu negocjacji.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) znaleźć swoje miejsce w zespole negocjatorów, oponentów, obserwatorów (nie więcej

niż 3–4 osoby),

2) zapoznać się z opisem sytuacji podlegającej negocjacji:

− „przeprowadzić negocjacje z mieszkańcami 10-tysięcznego miasteczka na temat

umieszczenia w nim domu dla dzieci – nosicieli wirusa HIV”,

− „wynegocjować warunki korzystania przez starszą podopieczną z urządzeń

rehabilitacyjnych znajdujących się w pobliskim Ośrodku Adopcyjno-Opiekuńczym
dla dzieci”,

3) przygotować się w zespole do negocjacji (wybranej/przydzielonej sytuacji) zgodnie

z rolą, którą przyjął (negocjatora, oponenta), uwzględniając kolejność etapów
negocjacji. Opracować i zapisać argumenty, których użyje.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

4) przed przystąpieniem do negocjacji przypomnieć sobie zasady negocjacji nastawionych

na współpracę.

5) jako obserwator przygotować dyspozycje do obserwacji (co będzie obserwował, na co

zwróci uwagę).

6) zaprezentować na forum klasy przebieg negocjacji wybranej/przydzielonej sytuacji.
7) obserwować negocjacje i po ich zakończeniu podzielić się swoimi uwagami

dotyczącymi przestrzegania zasad negocjacji, kolejności etapów itp.

8) dokonać analizy przeprowadzonych negocjacji. Odpowiedzieć na pytania: Co zbliżało,

a co oddalało od rozwiązania konfliktu? Co sprawiało trudność? Jakie błędy zostały
popełnione? Jakie aspekty negocjacji pomogły w osiągnięciu sukcesu?

9) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:
Ćwiczenie wykonane jest z wykorzystaniem metody gry dydaktycznej. W zależności

od liczebności klasy, należy wybrać jedną lub wykorzystać obie opisane sytuacje do
negocjacji. Przebieg negocjacji można nagrać na wideo, a następnie odtworzyć i poddać
analizie. Podsumowanie ćwiczenia powinno mieć formę dyskusji frontalnej.

Środki dydaktyczne:

− kartki A4,

− mazaki,

− kamera wideo,

− telewizor,

− odtwarzacz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

Sprawdzian 1

Test dwustopniowy do jednostki modułowej „Doskonalenie umiejętności
komunikowania się”

Test składa się z 16 zadań, w tym: 9 zadań wielokrotnego wyboru oraz 7 zadań krótkiej
odpowiedzi.
Zadania 1–8, 10, 11, 14,16 są z poziomu podstawowego.
Zadania 9, 12, 13, 15 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań:

⇒ zadania wielokrotnego wyboru (1–12) – 1 punkt za każdą prawidłową

odpowiedź, za złą odpowiedź lub jej brak 0 punktów,

⇒ zadania krótkiej odpowiedzi:

• 10 – 1 pkt za udzielenie poprawnej odpowiedzi,
• 11 – po 1 punkcie za każdą poprawną odpowiedź,

• 12 – dwa punkty za wskazanie barier komunikacji, jeden za wskazanie, po

czyjej stronie one leżą,

• 13 – po 1 punkcie za każdą poprawna odpowiedź,
• 14 – 1 pkt za poprawną odpowiedź,

• 15 – po 1 punkcie za każda poprawna odpowiedź,

• 16 – 2 punkty za pełne i poprawne wyjaśnienie.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne

− dopuszczający – za uzyskanie co najmniej 11 pkt., za odpowiedzi na zadania z poziomu

podstawowego,

− dostateczny – za uzyskanie co najmniej 15 pkt., za odpowiedzi na zadania z poziomu

podstawowego,

− dobry – za uzyskanie co najmniej 20 pkt., w tym co najmniej 5 pkt., za odpowiedzi na

zadania z poziomu ponadpodstawowego,

− bardzo dobry – za uzyskanie co najmniej 25 pkt., w tym co najmniej 10 pkt., za

odpowiedzi na zadania z poziomu ponadpodstawowego.

Klucz do odpowiedzi:

1 – b, 2 – d, 3 – c, 4 – c, 5 – c, 6 – b, 7 – b, 8 – c, 9 – b,
10 – „przekaz”
11 – wzajemne położenie oznacza, gdzie wyznaczamy swoje granice, jaki jest nasz

stosunek do rozmówcy

wyraz twarzy wyraża nasze emocje i uczucia
gestykulacja podkreśla zaangażowanie i wypowiadane słowa
12 – Bariery: ocenianie, krytykowanie, pouczanie rozmówcy, brak zainteresowania.
Bariery leżą po stronie nadawcy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

13 – kontakt wzrokowy: przygnębiony, zgaszony wzrok
wyraz twarzy: bez uśmiechu
gestykulacja: znikoma, głowa podparta ręką
postawa ciała: pochylona, przygarbiona, zrezygnowana
głos: cichy, wypowiedzi niechętne i w wolnym tempie
14 – mówienie na temat, trzymanie się wyznaczonego czasu
15 a) niepełnosprawność nie musi przeszkadzać w realizowaniu niektórych swoich

planów,

b) prawdziwi przyjaciele chętnie się z nią spotkają, nie należy ich unikać,
c) zajęcie, aktywność pozwala na wypełnienie czasu – nie myśli się wtedy o swojej

niepełnosprawności

lub inne dostosowane do sytuacji argumenty.

16 – oddzielenie ludzi od problemów oznacza, że podczas negocjowania należy skupić się

na rozwiązaniu problemu, a nie na swoim stosunku do oponenta

Plan testu

Nr

zad.

Cel operacyjny

(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

1 Scharakteryzować komunikację

werbalną i niewerbalną

B P

b

2 Przezwyciężać bariery

komunikacyjne

C P

d

3 Zastosować techniki ułatwiające

skuteczne komunikowanie się

C P

c

4 Zastosować zasady i techniki

aktywnego słuchania

B P

c

5 Zidentyfikować techniki ćwiczenia

zachowań asertywnych

B P

c

6 Rozpoznać czynniki powodujące

konflikt i wpływające na jego
przebieg

B P

b

7 Wyjaśnić negatywne i pozytywne

strony konfliktu

B P

b

8 Scharakteryzować metody

rozwiązywania konfliktów

B P

c

9 Określić zasady i warunki

skutecznego negocjowania

B PP

b

10 Określić znaczenie komunikacji

interpersonalnej w relacjach między
ludźmi

A P „przekaz”

11 Określić sposoby wyrażania

komunikatów niewerbalnych

C P

wzajemne

położenie

oznacza, gdzie
wyznaczamy swoje
granice, jaki jest nasz
stosunek do rozmówcy
wyraz twarzy wyraża
nasze emocje i uczucia
gestykulacja podkreśla
zaangażowanie
i wypowiadane słowa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

12 Rozpoznać zakłócenia występujące

w procesie komunikacji

D PP

Bariery:

ocenianie,

krytykowanie,

pouczanie rozmówcy,

brak zainteresowania.

Bariery leżą po stronie

nadawcy

13 Określić sposoby wyrażania

komunikatów niewerbalnych

Wyrazić empatię i zidentyfikować

emocje innych osób

C PP

kontakt

wzrokowy:

przygnębiony,

zgaszony wzrok

wyraz twarzy: bez

uśmiechu

gestykulacja: znikoma,

głowa podparta ręką

postawa ciała:

pochylona,

przygarbiona,

zrezygnowana

głos: cichy,

wypowiedzi niechętne

i w wolnym tempie

14 Przeprowadzić konstruktywną

dyskusję

B

P

mówienie na temat,

trzymanie się

wyznaczonego czasu

15 Zastosować argumentację

dostosowaną do określonej sytuacji

D PP

a)

niepełnosprawność

nie musi

przeszkadzać

w realizowaniu

niektórych swoich

planów,

b) prawdziwi

przyjaciele chętnie

się z nią spotkają,

nie należy ich

unikać,

c) zajęcie, aktywność

pozwala na

wypełnienie czasu –

nie myśli się wtedy

o swojej

niepełnosprawności

lub inne

dostosowane do

sytuacji argumenty.

16 Określić zasady i warunki

skutecznego negocjowania

C P

Oddzielenie

ludzi

od

problemów oznacza,

że podczas

negocjowania należy

skupić się na

rozwiązaniu

problemu, a nie na

swoim stosunku do

oponenta

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej

jednotygodniowym.

2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Podkreśl wagę samodzielnego rozwiązania zadań testowych.
4. Rozdaj uczniom przygotowane dla nich materiały (instrukcję, zestaw zadań testowych,

kartę odpowiedzi).

5. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne zadawane przez uczniów.
6. Przypomnij o upływającym czasie na 10 i 5 minut przed końcem sprawdzianu.
7. Po upływie czasu sprawdzianu poproś uczniów o odłożenie przyborów do pisania.
8. Zbierz od uczniów karty odpowiedzi oraz zestawy zadań testowych.

Instrukcja dla ucznia

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedź otocz kółkiem.
6. Jeżeli się pomylisz, to skreśl krzyżykiem błędną zakreśloną kółkiem odpowiedź,

a następnie otocz kółkiem odpowiedź prawidłową.

7. W zadaniach wymagających podania krótkiej odpowiedzi, odpowiedzi wpisuj

w wyznaczonych miejscach na karcie odpowiedzi.

8. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 35 minut.
9. Jeżeli masz pytania i wątpliwości, to podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
10. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
11. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdź poprawność wybranych odpowiedzi.
12. Sprawdź ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
13. Powodzenia.

Materiały dla ucznia:

− instrukcja,
− zestaw zadań testowych,

− karta odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

Zestaw zadań testowych

I. Wybierz poprawną odpowiedź i otocz ją kółkiem na karcie odpowiedzi

1. Komunikacja werbalna to:

a) informacje przekazywane za pomocą gestów i odpowiedniej postawy

ciała

b) informacje przekazywane za pomocą słów
c) informacje przekazywane za pomocą gestów i słów
d) informacje przekazywane za pomocą gestów, słów i odpowiedniej

postawy ciała

2. Twoja podopieczna ma zaniżoną samoocenę. Uważa, że to, co ją w życiu złego spotkało

jest jej winą za lekkomyślne zachowanie w młodości. Jest zamknięta, apatyczna,
płaczliwa. W kontakcie z nią należałoby unikać:

a) wskazywania pozytywnych cech jej charakteru
b) zachęcania do aktywności
c) okazywania empatii
d) wypytywania o przeszłość

3. W procesie skutecznego komunikowania się z drugą osobą nie należy:

a) mówić wprost „nie owijając w bawełnę”
b) utrzymywać kontaktu wzrokowego
c) przerywać swojemu rozmówcy
d) traktować rozmówcy jak partnera

4. Prośba o dokładne sprecyzowanie intencji nadawcy poprzez zadanie pytania „Czy to

oznacza, że........” jest formą:

a) odzwierciedlania
b) parafrazowania
c) klaryfikacji
d) potwierdzania

5. Osoba, która zachowuje się asertywnie:

a) broni swoich interesów niezależnie od konsekwencji
b) ustępuje innym dla świętego spokoju
c) broni swoich interesów nie naruszając interesów innych osób
d) zawsze się uśmiecha, żeby pokazać, że problem jej nie dotyczy

6. 19-letnia córka, mieszka z rodzicami. Rodzice nie pozwalają jej wracać późno do domu,

gdyż uważają, że powinna przede wszystkim uczyć się i skończyć szkołę. Na tym tle
wybuchają kłótnie. Wskaż, co w tym przypadku jest przede wszystkim przyczyną
konfliktu:

a) naruszenie podstawowych zasad współżycia ludzi,
b) ograniczanie samodzielności i samostanowienia,
c) zaspokajanie własnych potrzeb kosztem potrzeb innych ludzi,
d) niewłaściwa realizacja zadań i współdziałania.

7. Jeżeli podczas rozwiązywania konfliktu powstają nowe pomysły rozwiązania

zaistniałego problemu, to jest to efekt:

a) motywacyjny
b) innowacyjny
c) identyfikacyjny
d) dezintegracyjny

8. Technikę „podkładania się” można określić jako następującą strategię rozwiązywania

konfliktów:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

a) wygrać – przegrać
b) wygrać – wygrać
c) przegrać – wygrać
d) przegrać – przegrać

9. Mediacja to sposób rozwiązywania konfliktów, w którym uczestniczą:

a) dwie strony
b) trzy strony
c) cztery strony
d) pięć stron

II. Uzupełnij lub udziel krótkiej odpowiedzi na karcie odpowiedzi

10. Jakiego określenia brakuje w schemacie modelu komunikacji interpersonalnej?

.......................

SPRZĘŻENIE ZWROTNE

11. Dokończ zdania, opisując krótko trzy elementy procesu komunikacji niewerbalnej

a) wzajemne położenie oznacza ....................................................................................
b) wyraz twarzy wyraża .................................................................................................
c) gestykulacja podkreśla ...............................................................................................

12. Rozpoznaj w opisie czynniki mogące utrudniać sprawną komunikację i wskaż po

czyjej stronie one leżą.

Pani Pelagia (lat 75) skarży się opiekunce na niedostateczne, jej zdaniem zainteresowanie
ze strony córki. Podczas rozmowy z podopieczną opiekunka mówi: „Źle Pani wychowała
córkę. Powinna Pani ostro zareagować podczas jej odwiedzin i powiedzieć jej do słuchu.
Ja na Pani miejscu nie byłabym taka łagodna. A w ogóle to już tyle razy na ten temat
rozmawiałyśmy, że już nie chcę tego słuchać.”
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
13. Rozmawiasz z osobą „smutną”. Rozpoznaj i wskaż sygnały potwierdzające tę ocenę.

a) kontakt wzrokowy........................................................................................................
b) wyraz twarzy ...............................................................................................................
c) gestykulacja .................................................................................................................
d) postawa ciała ...............................................................................................................
e) głos ..............................................................................................................................

14. Zasada zachowania dyscypliny podczas prowadzenia dyskusji oznacza
..................................................................................................................................................

NADAWCA

ODBIORCA

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

15. Twoja podopieczna (niepełnosprawna dziewczyna – lat 23) nie chce opuszczać

mieszkania. Jest apatyczna, nie wychodzi na spacery, nie chce spotykać się ze
znajomymi. Przygotuj trzy argumenty do dyskusji z nią na ten temat.
a) ......................................................................................................................................
b) ......................................................................................................................................
c) ......................................................................................................................................

16. Wyjaśnij, co oznacza zasada negocjacji „Oddziel ludzi od problemów”
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ..................................................................................................

Doskonalenie umiejętności komunikowania się

Nr pytania

Odpowiedź Punkty

1 a b c d

2 a b c d

3 a b c d

4 a b c d

5 a b c d

6 a b c d

7 a b c d

8 a b c d

9 a b c d

10 ……………………………………………………………….

11 a)

…………………………………………………..………

b) ..........................................................................................
c) ...........................................................................................

12

Bariery w komunikacji ………………………………………
..................................................................................................
leżące po stronie .......................................................................

13 a)

..............................................................................................

b) .............................................................................................
c) .............................................................................................
d) ..............................................................................................
e) ...............................................................................................

14 ..................................................................................................

15 a)

..............................................................................................

b) ..............................................................................................
c) .............................................................................................

16 ..................................................................................................

...................................................................................................

Razem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

Sprawdzian 2

Test praktyczny wysoko symulowany.

Uczniowie wykonują test praktyczny w 5-osobowych zespołach.

Uczniowie oceniani są według następujących kryteriów:

KARTA OCENY GRUPY

Uczeń

Kryterium

1 2 3 4 5

Zgodność komunikatów
werbalnych i niewerbalnych

Umiejętność słuchania

Pokonywanie barier
w komunikacji

Umiejętność zachowań
asertywnych

Zaangażowanie
w rozwiązywanie konfliktów

Rzeczowość argumentacji

Zdolność empatii

Przestrzeganie zasad dyskusji

Wykonywanie zadań
związanych z przyjętą rolą

Wykorzystanie zasobów

Kreatywność

Razem

Sposób punktowania:
Każde kryterium oceniane jest w skali 3-stopniowej:

0 – nie wykazuje umiejętności,

1 – wykazuje umiejętność w niektórych sytuacjach,

2 – wykazuje umiejętność w trakcie całego zadania.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następującą ocenę
szkolną:

− dopuszczający – uczeń uzyskał co najmniej 10 punktów,

− dostateczny – uczeń uzyskał co najmniej 13 punktów,
− dobry – uczeń uzyskał co najmniej 16 punktów,

− bardzo dobry – uczeń uzyskał co najmniej 20 punktów.

Poprzez zadanie praktyczne sprawdza się umiejętności ucznia na poziomie

ponadpodstawowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej

jednotygodniowym.

2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Podkreśl, że każdy z uczniów będzie oceniany indywidualnie.
4. Rozdaj uczniom przygotowane dla nich: instrukcję i treść zadania praktycznego (dla

każdego ucznia).

5. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne uczniów.
6. Oceniaj wykonywanie zadania przez poszczególnych uczniów na przygotowanej

karcie oceny, uwzględniając podane kryteria i sposób punktowania.

Instrukcja dla ucznia

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z poleceniem zamieszczonym w zadaniu.
3. Przeczytaj opis symulowanej sytuacji, w której weźmiesz udział.
4. Zapoznaj się z wytycznymi do wykonania zadania.
5. Zadanie będziesz wykonywać w kilkuosobowej grupie.
6. Twoja współpraca w zespole i sposób komunikowania się będą poddane ocenie.
7. Wykonując zadanie to wykorzystaj wszystkie umiejętności skutecznego

komunikowania się, które doskonaliłeś podczas zajęć.

Materiały dla ucznia:

− instrukcja,

− treść zadania praktycznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

Zadanie praktyczne

Polecenie

Na podstawie załączonego opisu sytuacji, zastosuj znane Ci techniki komunikowania

się w celu zorganizowania życia w grupie, ustalenia praw i reguł zachowania w opisanej
sytuacji.

Opis sytuacji

Wasz samolot rozbił się podczas przymusowego lądowaniu na pustyni. Samolot

spłonął, spośród pasażerów uratowało się 5 osób. Nie wiecie, gdzie się znajdujecie, nie
macie przy sobie żadnych środków łączności. Teren jest całkowicie płaski i poza
nielicznymi kaktusami pozbawiony roślinności. Jest bardzo gorąco i macie trudności
z oddychaniem. Obok szczątków samolotu znaleźliście scyzoryk, lusterko, lekko
nadpalony płaszcz i 2 koce. Macie na sobie lekkie ubrania, bluzki i koszulki z krótkimi
rękawami, krótkie spodnie, sandały. Każdy z Was ma również chusteczkę do nosa
i okulary przeciwsłoneczne. W Waszej grupie jest dwóch nastolatków.

Wytyczne do wykonania zadania

− Zastosuj techniki aktywnego słuchania.

− Przestrzegaj zgodności komunikatów werbalnych i niewerbalnych.
− Zastosuj argumentację dostosowaną do sytuacji.

− Przestrzegaj zasad prowadzenia dyskusji.

− Dąż do unikania barier w komunikacji.
− Okaż empatię.

− Przestrzegaj reguł negocjacji prowadzących do rozwiązania sytuacji konfliktowej.

− Na wykonanie zadania macie 20 minut.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

7. LITERATURA

1. Agryle M.: Psychologia stosunków międzyludzkich. PWN, Warszawa 1999
2. Aronson E., Wilson T., Akert R.: Psychologia społeczna. Zysk i S-ka, Poznań 1997
3. Chełpa S., Witkowski T.: Psychologia konfliktów. WSiP, Warszawa 1995
4. Cialdini R.: Wywieranie wpływu na ludzi. GPW, Gdańsk 2001
5. Dana D.: Rozwiązywanie konfliktów. PWE, Warszawa 1993
6. Fisher R., Ury W.: Dochodząc do TAK. Negocjowanie bez poddawania się. PWE,

Warszawa 1994

7. Grzesiuk L., Trzebińska E.: Jak porozumiewają się ludzie. Nasza Księgarnia,

Warszawa 1987

8. Hamlin S.: Jak mówić, żeby nas słuchali – klucz do sukcesu zawodowego. PETIT,

Warszawa 1994

9. Hare B.: Bądź asertywny. Skuteczne sposoby komunikacji. RAVI, Łódź 1988
10. Johnson D.W.: Podaj dłoń, PTP, Warszawa 1992
11. Johnson D.W.: Umiejętności interpersonalne i samorealizacja. PTP SPP, Warszawa

1985

12. Kaczmarak B.: Misterne gry w komunikację. UMCS, Lublin 2005
13. Kaczmarek B., Markiewicz K.: Komunikowanie się we współczesnym świecie.

UMCS, Lublin 2003

14. Król-Fijewska M.: Stanowczo, łagodnie, bez lęku. Wydawnictwo INTRA, Warszawa

1992

15. Łęcki K., Szóstak A.: Komunikacja interpersonalna w pracy socjalnej. Interart,

Warszawa 1996

16. MeerK, Neijenhof J.: Elementarne umiejętności społeczne. CMDNŚSM, Warszawa

1993

17. Migdał K.: Psychologia w praktyce społecznej. WSE, Warszawa 2001
18. Nocuń A., Szmagalski J.: Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich

kształcenie. Interart, Warszawa 1996

19. Sutton, C.: Psychologia dla pracowników socjalnych. GWP, Gdańsk 2004
20. Thomson P.: Sposoby komunikacji interpersonalnej. Zysk i S-ka, Poznań 1998

Zalecana literatura powinna być systematycznie uzupełniana o pojawiające się nowe
pozycje.