BIBLIOTEKA SOCJOLOGICZNA W WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN, 

WARSZAWA 2000 

 

Raiph Linton 

 

KULTUROWE 

PODSTAWY 

OSOBOWOŚCI 

 

Przełożyła •VK'V "- 

Aleksandra Jasińskdf-Kariia 

 

Dane o oryginale 

 

Raiph Linton 

The Cultural Background of Personality 

 

Copyright © 1945 D. Appleton-Century Co., Inę 

New York Meredith Corporation 

 

Projekt obwoluty, okladki i strony tytułowej 

STEFAN NARGIEŁŁO 

 

Redaktor pierwszego wydania 

KRYSTYNA KRZYMOWSKA 

 

BIBLIOTEKA •i 

 

Wydziału Oar^rsMa i Nauk PolĄgggo- drugiego wydania 

 

Uiriwer.^elu Warszawskiego » 

,1 N^ Św... 69, 00-046 W»rsKaANTA SKRUNDA 

 

tcl. 620-03-81 w. 295. 296 

 

Redaktor techniczny 

 

/——/-) /-\ ("> /l TERESA SKRZYPKOWSKA 

 

Copyright © for the Polish edition 

by Państwowe Wydawnictwo Naukowe 

Warszawa 1975 

 

 

ISBN 83-01-13274-4 

 

• Wydawnictwo Naukowe PWN SA 

~ 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 

. LO tel.: (0-22) 695-43-21 

: § faks: (0-22) 826-71-63 

\ 01 e-mail: pwn@pwn.com.pl 

' § http://www.pwn.com.pl 

00 

 

Wydawnictwo Naukowe PWN SA 

T"1 Wydanie II 

 

Arkuszy drukarskich 12 

Druk ukończono we wrześniu 2000 r. 

Druk i oprawa: Rzeszowskie Zakłady Graficzatfi(Ą^(g", 

 

 

 

Spis rzeczy 

 

Przedmowa ...................... 3 

 

Wstęp .......................... 5 

 

I. Jednostka, kultura i społeczeństwo ....... 13 

 

II. Pojęcie kultury .................. 42 

 

ni. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 73 

IV. Osobowość .................... 104 

 

V. Rola kultury w kształtowaniu osobowości . . 150 

Indeks .......................... 183 

 

Studentom, 

 

których pytania mogą sprawić, 

że ich profesorowie przeczytają 

tę książkę 

 

Przedmowa 

 

W lutym 1943 roku zostałem zaproszony przez Swarth- 

more College do wygłoszenia cyklu pięciu wykładów na 

temat współzależności między kulturą, społeczeństwem 

i jednostką. Wykłady te odbywały się pod auspicjami 

Fundacji Coopera. Jako absolwent uczelni, który od 

czasu otrzymania dyplomu w 1915 roku nie miał wielu 

okazji ponownego jej odwiedzenia, z wielką przyjemno- 

ścią przyjąłem to zaproszenie. Mój pobyt w Swarthmore 

był niezwykle przyjemny, chciałbym więc podziękować 

rektorowi Johnowi W. Nasonowi oraz dr. Charlesowi 

B. Shaw za zaproszenie, które umożliwiło mi tę wizytę, 

a także za doznaną życzliwość w czasie pobytu na 

uczelni. Chciałbym też podkreślić, że bardzo sobie cenię 

liczne mile kontakty z różnymi członkami grona profesor- 

skiego. Byłem szczególnie zadowolony z odnowienia 

znajomości z dr. Haroldem C. Goddardem i dr. Samue- 

lem Palmerem, którzy przyczynili się znacznie do mojej 

edukacji, gdy byłem jeszcze studentem. 

 

Przygotowując notatki do wykładów uświadomiłem 

sobie wyraźnie dwie sprawy: złożoność omawianych 

 

4 Przedmowa 

 

problemów i konieczność bardziej klarownego objaś- 

nienia pewnych pojęć, których stosowanie jest niezbęd- 

ne, gdy rozważa się owe problemy. Jeszcze wyraźniej 

dostrzegłem to, gdy zacząłem przygotowywać wykłady 

do publikacji. Po różnych próbach zachowania pierwo- 

tnego planu, doszedłem do wniosku, że po to, by mate- 

riał ten istotnie był wartościowy, niezbędna jest cał- 

kowita jego rewizja. W efekcie pięć szkiców zawartych 

w tej książce różni się znacznie - zarówno co do formy 

jak i treści - od pierwotnych wykładów. Są to wykłady 

w takiej formie, w jakiej powinny były być wygłoszone. 

 

W czasie przygotowywania tych szkiców uzyskałem 

cenną pomoc tych członków Wydziału Antropologii 

Uniwersytetu Yale, których losy wojenne chwilowo za- 

prowadziły na Uniwersytet Columbia - dr George P. 

Murdock, dr John N. Whiting i dr Clellan S. Ford 

czytali poszczególne szkice w miarę ich kończenia i po- 

czynili wiele cennych uwag. Jestem również wdzięczny 

dr. A. H. Masiow za gruntowną i staranną krytykę 

całego rękopisu, a także dr. Abramowi Kardinerowi za 

liczne sugestie w tych punktach, które dotyczyły teorii 

psychoanalitycznej. Pragnę też podziękować Ruth Bry- 

an, sekretarce Wydziału Antropologii Uniwersytetu Co- 

lumbia, za nieocenioną pomoc w przygotowywaniu rę- 

kopisu do publikacji. 

 

R.L. 

 

Oystematyczne badania współzależności między rozwo- 

jem jednostki, społeczeństwa i kultury są najnowszym 

osiągnięciem w długotrwałych wysiłkach człowieka prag- 

nącego zrozumieć samego siebie. Badania te są prowa- 

dzone na styku trzech dawno ustalonych dyscyplin 

naukowych: psychologii, socjologii i antropologii. Dyscy- 

pliny te zajmują się wybranym zbiorem określonych 

zjawisk, rozwinęły własne metody badawcze i mogą się 

wykazać pewnymi wynikami. Coraz bardziej jednak 

oczywiste staje się to, że pewnych problemów nie da się 

rozwiązać w ramach jednej z tych dyscyplin w oderwaniu 

od pozostałych. Sformułowanie pewne problemy zostało 

tu użyte rozmyślnie, każda bowiem dyscyplina obejmuje 

obszerną dziedzinę i zajmuje się wieloma problemami 

różnego rodzaju i o różnej doniosłości. Niektóre z nich 

mogą być rozważane bez konieczności odwoływania się 

do współpracy międzydyscyplinarnej. Psychologia ekspe- 

rymentalna może więc prowadzić doświadczenia nad 

zwierzętami samodzielnie, w niewielkim tylko stopniu 

korzystając z ustaleń socjologu i antropologii. Stają się 

 

6 Wstęp 

 

one istotne wówczas, gdy psychologia próbuje zastoso- 

wać swe odkrycia do wyjaśnienia zachowania ludzkiego. 

Z kolei działacz społeczny w obliczu konkretnych prob- 

lemów, które musi rozwiązać w obrębie własnego społe- 

czeństwa i kultury, rzadko potrzebuje pomocy antropo- 

loga. Równocześnie zaczyna zapożyczać wyniki od psy- 

chologa i wszystko wskazuje na to, że w miarę upływu 

czasu będzie to robił w coraz szerszym zakresie. Wresz- 

cie, archeolog czy przedstawiciel antropologii fizycznej 

w obszernej i niejednorodnej dziedzinie badań antropo- 

logicznych może odpowiedzieć na wiele szczegółowych 

pytań nie zasięgając rady psychologa czy socjologa. 

Natomiast naukowcy zajmujący się takimi dziedzinami, 

jak psychologia osobowości, struktura społeczna i ant- 

ropologia kultury odnajdują wspólne zainteresowania 

zbliżające ich nawzajem. 

 

Ze współpracy badaczy zaczyna wyłaniać się nowa 

nauka poświęcona dynamice zachowania ludzkiego. 

Nauka ta wciąż jeszcze pozostaje w początkowym sta- 

dium rozwoju. Charakterystyczna jest jednak dla niej 

dążność do podejmowania problemów bez względu na 

granice międzydyscyplinarne oraz chęć do korzystania 

z wszelkich danych i technik, możliwych do zastosowa- 

nia w określonym badaniu. Badacze ci mają przeważnie 

formalne wykształcenie tylko w zakresie jednej ustalo- 

nej dyscypliny i często napotykają trudności zajmując 

się materiałem zebranym w innych dziedzinach. Wyka- 

zują też skłonność do uświadamiania sobie przede 

wszystkim problemów zrodzonych w dyscyplinie, z któ- 

rej sami się wywodzą. Ci, dla których - podobnie jak 

 

Wstęp ________7 

 

dla autora niniejszej książki - pierwotnym polem badań 

była antropologia, są najbardziej świadomi tych impli- 

kacji, jakie wynikają z nowego ujęcia pojmowania pro- 

blemów kultury. Studia antropologiczne nad procesami 

kulturowymi oraz integracją kultury osiągnęły obecnie 

punkt, gdy koniecznym warunkiem dalszego postępu 

jest wykorzystanie wniosków psychologii osobowości. 

Każda kultura jest podzielana, utrwalana i zmieniana 

przez konkretne społeczeństwa, lecz każde społeczeńst- 

wo jest ostatecznie grupą jednostek. Jednostki te stano- 

wią niewiadomą w każdym równaniu kulturowym i nie 

można go rozwiązać za pomocą samych tylko technik 

antropologicznych. Aczkolwiek antropologowie już da- 

wno odrzucili teorię „wybitnej jednostki" wprowadzoną 

przez dawnych historyków, to jednak wiedzieli, że nie 

ma wynalazków bez wynalazców. Wiedzieli także, że 

nie może być trwałych zmian w kulturze, jeśli członko- 

wie społeczeństwa nie przyjmą nowych idei. Następnym 

krokiem jest znalezienie odpowiedzi na pytania: co czy- 

ni człowieka raczej wynalazcą aniżeli biernym nosicie- 

lem kultury i dlaczego członkowie danego społeczeń- 

stwa gotowi są pewne wynalazki przyjąć a inne odrzu- 

cić. Wygodny frazes „przypadek historyczny" jest w od- 

niesieniu do rozwoju kultury tylko osłoną ignorancji, 

magicznym wyrazem mającym uśpić ciekawość. W wie- 

lu wypadkach nie da się odnieść działalności wynalazcy 

do oczywistych, uświadamianych potrzeb jego społe- 

czeństwa. Podobnie, przyjęcie lub odrzucenie przez spo- 

łeczeństwo nowej rzeczy często bywa nie do wytłuma- 

czenia za pomocą prostych mechanizmów integracji 

 

8 Wstęp 

 

kultury. By zjawiska t6 zrozumieć, musimy sięgnąć do 

psychologii. Wydaje sle wysoce prawdopodobne, że 

procesy akceptacji i odrzucania obnoszą się w jakiś 

sposób do odpowiedoi0801 o^dzy Czymś nowym a nor- 

mą osobowościową członków społeczeństwa. Zastoso- 

wanie technik psycholog" osobowości do analiz społe- 

czeństw i kultur umożli^o JUŻ badaczom dostrzeżenie 

zróżnicowania owych oorm i "zyskanie pewnego wglą- 

du w czynniki powoduj^® te ^żnic; Można przewidy- 

wać, że gdy badania te zostaną ukończone, szczególne 

kierunki rozwoju róźoy011 kultur przestaną sprawiać 

wrażenie przypadkowy011' 

 

Antropolog może osi^g^ąc korzyści ze współpracy 

z psychologiem, może ^ez w zamian zaoferować co 

 

T^T *"L. -l * ' 

 

najmniej równą pomoc- Najbardziej podstawowy prob- 

lem badań osobowości po^ga na ty^ do jakiego stop- 

nia głębsze warstwy osobowości gą uwarunkowane 

przez czynniki środowi8^0^- ^"blfrrnu tego nie da się 

rozstrzygnąć przy pomocy technil^ laboratoryjnych. 

Niemożliwe jest bowi601 stworzenie kontrolowanego 

środowiska, porówny^^So ^° układów społecz- 

no-kulturowych, w raO^ których rozwijają się wszy- 

stkie istoty ludzkie. Nie sposób też n^e docenić wpływu 

wielu czynników środowiskowych n^ podstawie obser- 

wacji poczynionych W obrębie naszbj kultury i społe- 

czeństwa. Zbyt wiele dziejących tu czynników przyj- 

mowano za coś tak oczy^^go. że nigdy nie brano ich 

pod uwagę. Jedynym sposobem, dzięki któremu psy- 

chologia osobowości rao26 "zyskać niezbędne dane po- 

równawcze, jest badanie Js^ostek wychowanych w ró- 

 

Wstęp 9 

 

żnych społeczeństwach i kulturach. W obecnych warun- 

kach psycholog rzadko ma możność przeprowadzenia 

takich studiów na własną rękę, może jednak uzyskiwać 

wiele potrzebnych mu informacji z materiału, który jest 

lub może być zebrany przez antropologów. Tak zwane 

społeczeństwa pierwotne, które stanowią szczególną 

dziedzinę dociekań antropologów, ukazują dostatecznie 

wielką różnorodność środowisk społeczno-kulturo- 

wych, by umożliwić odpowiedź na większość pytań 

stawianych przez psychologów. Co więcej, antropologo- 

wie w swych badaniach kultury rozwinęli skuteczne 

techniki podsumowywania materiału środowiskowego 

i ukazywania doświadczeń, którym poddawana jest 

w ciągu swego życia większość członków każdego spo- 

łeczeństwa. Niestety, informacje, jakich mogą dostar- 

czyć antropologowie na temat osobowości jednostek 

wychowanych w tych rozmaitych środowiskach, są jesz- 

cze bardzo dalekie od doskonałości. Ich grzech w tym 

względzie to raczej zaniedbywanie niż złe wykonywanie 

badań. Często nie notują danych, które byłyby nie- 

zmiernie interesujące dla psychologa, ponieważ wręcz 

nie zdają sobie sprawy z ich znaczenia. 

 

Ponieważ książka ta zajmuje się problemami inte- 

resującymi przede wszystkim psychologów i antropolo- 

gów, nie będzie w niej szerzej omawiana rola socjologii 

w rozwoju nowej nauki o zachowaniu ludzkim. Poprze- 

staniemy na stwierdzeniu, że zrozumienie stosunków 

interpersonalnych mających podstawowe znaczenie dla 

kształtowania osobowości jest niemożliwe bez uwzględ- 

niania pozycji w strukturze społecznej jednostek, które 

 

10 Wstęp _______________________________ 

 

w stosunkach tych uczestnicząc^zą. Nie sposób jest też 

zrozumieć bądź określić praw ii obowiązków przyzna- 

wanych jednostce przez kulturę,;, nie biorąc pod uwagę 

struktury społecznej. Z kolei stfruktura każdego społe- 

czeństwa stanowi część składową jego kultury i wielu 

właściwości tejże struktury nie; można zrozumieć bez 

odniesienia jej do organizacji dawnej kultury jako 

całości. 

Socjologia może wnieść do wspłółpracy i zyskać na niej 

tyle samo, co pozostałe dwie nawki w tym triumwiracie. 

 

Obecnie dwa rodzaje barier sąą, jak się wydaje, główną 

przeszkodą skutecznej współprsacy trzech nauk. Pierw- 

szą jest nieznajomość pozostałych dyscyplin, naturalna 

wśród tych, którzy byli intenisywnie kształceni tylko 

w jednej dyscyplinie. Można ją w znacznej mierze prze- 

zwyciężyć dzięki współpracy jecdnostek wykształconych 

w różnych dyscyplinach. Chociaż najbardziej skuteczna 

jest współpraca polegająca na połączeniu znajomości 

dwóch dyscyplin przez jedną o;sobę, to jednak specjali- 

ści mogą sobie pomagać w rozwiązywaniu problemów 

wspólnych, gdy potrafią ustalić jeden obszar zaintereso- 

wań. W ten sposób dochodzimiy bezpośrednio do dru- 

giej trudności: brak jednolitej terminologii, wspólnej 

dla 

tych trzech nauk. Często specjalista z jednej dyscypliny 

nie może zrozumieć, co usiłuje; powiedzieć przedstawi- 

ciel drugiej. Sytuację komplikuje jeszcze fakt, że wiele 

terminów używanych w trzecto omawianych dyscypli- 

nach ma nawet w ramach jedtfej dyscypliny różne zna- 

czenie. Na ogół podstawowy fdzeń znaczenia tych ter- 

minów przyjmują wszyscy przedstawiciele danej dys- 

cypliny, lecz jest on otoczony mglistą sferą znaczeń 

 

Wstęp 11 

 

dodatkowych, które nie są powszechnie uznawane. Po- 

nieważ jasne rozumienie terminów i pojęć stosowanych 

w różnych dyscyplinach stanowi konieczny warunek ich 

współpracy, znaczna część tej książki poświęcona bę- 

dzie próbom zdefiniowania niektórych, najczęściej uży- 

wanych pojęć. Starałem się przy tym stosować demo- 

kratyczną zasadę „rządów większości", opierając defini- 

cje i wyjaśnienia na tych znaczeniach, co do których 

zdaje się istnieć powszechna zgoda, z pominięciem zaś 

sposobów ich rozumienia używanych tylko przez nie- 

których. Wynika stąd, że wyjaśnienia te nie stworzą 

bynajmniej tym, którzy zostali wykształceni w jednej 

dyscyplinie, możliwości zrozumienia wszystkiego, 

o czym mówią specjaliści innej nauki. Niemniej, podjęty 

został tu trud przedstawienia pewnego rodzaju miesza- 

nego żargonu lub .języka handlowego", na którego 

podstawie możliwa będzie wymiana prostych idei i rze- 

czywistej wiedzy trzech dyscyplin. Czy udało mi się to 

osiągnąć - tylko czas pozwoli osądzić. 

 

2 - Kulturowe podstawy osobowości 

 

Jednostka, kultura 

i społeczeństwo 

 

Badania nad jednostką, kulturą i społeczeństwem oraz 

ich różnorodnymi współzależnościami są odpowiedzią 

na stare wezwanie: „Człowieku, poznaj samego siebie". 

Większość zjawisk, które są przedmiotem tych badań, 

było rozpoznawanych od niepamiętnych czasów, lecz 

rozważania nad nimi pozostawiono przeważnie filozo- 

fom i teologom. Dopiero od dwóch-trzech pokoleń 

uznano je za dziedzinę nadającą się do poszukiwań 

naukowych. Jeszcze i teraz napotykają poważne trud- 

ności. Jakkolwiek odwoływanie się do podejścia nauko- 

wego prowadzi do coraz większych sukcesów, to jednak 

wielu uznanych metod naukowych wręcz nie można 

zastosować do zjawisk tego porządku. Tak więc sam 

charakter ich materiału w znacznej mierze wyklucza 

stosowanie metod eksperymentalnych. Wewnętrzne właś- 

ciwości kultury i społeczeństwa są tego rodzaju, że nie 

można stwarzać ich na zamówienie czy zapewnić ściśle 

kontrolowanych warunków badawczych. Jednostka mo- 

że być łatwiej poddana metodom eksperymentalnym, ale 

i ona jako ich obiekt pozostawia wiele do życzenia. 

 

14 /. Jednostka, kultura i społeczeństwo 

 

I. Jednostka, kultura i społeczeństwo 15 

 

Nawet małe dziecko przychodzi do badacza z własnym, 

wyróżniającym układem doświadczeń i wrodzonych, 

biologicznie zdeterminowanych właściwości. Stanowią 

one niewiadomą, x, we wszystkich równaniach i zna- 

lezienie tego x jest niemożliwe za pomocą którejś z do- 

stępnych obecnie technik. Teoretycznie możliwe jest 

uwzględnienie czynników wrodzonych, gdy rozwinie się 

poprzez kontrolowaną hodowlę prawie jednakowe 

w sensie dziedziczności rysy ludzkiego charakteru. Przy 

takim założeniu można będzie zaobserwować rodzaj 

osobowości kształtowany w różnych warunkach stwo- 

rzonych przez badacza. Jednakże takie ludzkie świnki 

morskie to kwestia przyszłości, dla nas zarówno da- 

lekiej, jak i odstręczającej z punktu widzenia wszy- 

stkiego, co nauczyliśmy się cenić. Nawet, by zrobić 

pierwszy krok w tym kierunku - rozwinąć czyste dzie- 

dzicznie rysy charakteru - trzeba by chyba zaczekać 

na coś tak nieprawdopodobnego, jak zanik tabu ka- 

zirodztwa. 

 

Ograniczenia w możliwościach stosowania metod 

eksperymentalnych to bynajmniej nie jedyne trudności, 

jakie napotyka badacz. Osobowości, kultury i społe- 

czeństwa to zawsze konfiguracje, w których uwzorowa- 

nie i organizacja całości są znacznie ważniejsze niż 

którakolwiek z części składowych. Aż do ostatnich cza- 

sów istniała w nauce tendencja pomniejszania wagi 

analiz takich konfiguracji na rzecz badania raczej części 

aniżeli całości. Nawet dziś, gdy doniosłość konfiguracji 

jako takich jest ogólnie uznana, wyraźnie brakuje me- 

tod, które by umożliwiały zajęcie się nimi. Wreszcie, 

 

brak dokładnych i dających się wykazać jednostek po- 

miaru większości zjawisk społecznych i kulturowych 

jest wciąż jeszcze poważną przeszkodą w rozwoju ba- 

dań. Do czasu ustalenia takich jednostek nie będzie 

możliwe stosowanie wielu metod matematycznych, któ- 

re okazały się tak cenne w innych dziedzinach badań. 

 

Największy postęp techniczny w ramach ogólnej oma- 

wianej tu dziedziny dokonał się w związku z rozwojem 

badań psychologicznych. Skonstruowane zostały długie 

serie testów, i wiele z nich zdaje się przynosić 

wartościo- 

we rezultaty. Testy te przeważnie służą do wykrywania 

tylko pewnych aspektów osobowości, a nie konfiguracji 

osobowości jako całości. Na podstawie ich wyników 

pewne zbiory jednostek mogą być uszeregowane ze 

względu na określoną właściwość, np. inteligencję, lecz 

szeregi te nie będą w żadnym stosunku do uszeregowa- 

nia tych samych jednostek ze względu na jakąś inną 

cechę, np. agresję. Najnowszy i z pewnego punktu widze- 

nia najbardziej obiecujący postęp w tej dziedzinie polega 

na rozwoju testów służących do analizy całościowej 

konfiguracji osobowości. Są one jeszcze w stanie zaląż- 

kowym, jednak takie testy jak test Rorschacha czy test 

Murraya (test apercepcji tematycznej) wykazały już swą 

wartość i dobrze rokują na przyszłość. 

 

Formalne testy wszakże, nawet doprowadzone do 

najwyższej perfekcji, nie dadzą nam odpowiedzi na pe- 

wne najważniejsze problemy związane z badaniami oso- 

bowości. Każdy test może rzucić jakieś światło na oso- 

bowość, lecz tylko taką, jaką ona jest w momencie 

przeprowadzania testu. Tymczasem osobowość stanowi 

 

16 /. Jednostka, kultura i społeczeństwo 

 

dynamiczne kontinuum i chociaż ważne jest wykrycie 

jej treści, organizacji i funkcjonowania w danym mo- 

mencie czasu, to jeszcze ważniejsze jest odkrycie proce- 

sów jej rozwoju, wzrostu i zmian. 

 

Jeśli idzie zaś o te procesy, to formalne testy nie mogą 

dać nic ponad serię punktów odniesienia na trajektorii 

życia jednostki. Rozporządzamy obecnie niewielką liczbą 

danych tego typu. Dopóki nie są one dostępne, najlep- 

szym podejściem do problemów rozwoju osobowości 

musi pozostać studiowanie i porównywanie życiorysów 

jednostek, które można otrzymać od nich samych. Po- 

ważną pracę w tej sferze wykonali psychoanalitycy, ale 

i tu wiele zostało jeszcze do zrobienia w zakresie 

rozwoju 

technik obiektywnych. Pomimo oczywistej, zdawałoby 

się, trafności wielu psychoanalitycznych konkluzji więk- 

szość z nich opiera się na subiektywnych sądach i nie 

można ich poddać takiej próbie prawdziwości, jaka 

wymagana jest w naukach ścisłych. 

 

Wiele z wymienionych wyżej trudności prawdopodo- 

bnie z czasem zaniknie. Aż do czasu rozwoju nowych 

metod dostosowanych do analizy szczególnych właś- 

ciwości osobowości, kultury i społeczeństwa badacze 

muszą dochodzić do swych wniosków przez prostą ob- 

serwację i porównywanie uzyskanych tym sposobem 

materiałów. Podejście takie bardziej daje się porównać 

do poczynań przyrodnika w dawnych czasach niż no- 

woczesnego badacza zachowania zwierząt. Nie należy 

jednak zapominać, że bez wskazówek, jakich dostar- 

czały prace przyrodników, w znacznej mierze nie byłby 

możliwy późniejszy postęp. Badania zachowania ludz- 

 

•: r •ł-,.- 

•W \ ,/t" 

 

J. Jednostka, kultura i społeczeństwo 17 

 

kiego, zarówno na poziomie indywidualnym jak i społe- 

cznym, rozwinęły już odpowiednie techniki opisu i uja- 

wniły znaczny stopień zrozumienia zjawisk, którymi się 

zajmują. Zaakcentowały też wzrost uświadamiania so- 

bie złożoności tego materiału oraz ścisłej funkcjonalnej 

współzależności jednostki, społeczeństwa i kultury. 

Zgodnie z wcześniejszymi, atomistycznymi, trendami 

w poszukiwaniach naukowych były one traktowane 

jako osobne dziedziny dociekań i stanowiły przedmiot 

odrębnych dyscyplin. Jednostka przypisana była psy- 

chologu; społeczeństwo - socjologii; kultura zaś - ant- 

ropologii kulturowej, chociaż w dwóch ostatnich dys- 

cyplinach istniała stała tendencja do częściowego po- 

krywania się zakresu badań. Dzisiaj staje się widoczne, 

że zespolenie pomiędzy jednostką, społeczeństwem i ku- 

lturą jest tak ścisłe a interakcje tak ciągłe, że badacz, 

który by chciał zajmować się jednym z tych zagadnień, 

nie uwzględniając pozostałych, wkrótce musiałby zna- 

leźć się w ślepej uliczce. Pozostaje jeszcze wiele 

miejsca 

dla specjalistów i nadal istnieją utrwalone interesy, ze 

względu na które korzystne jest utrzymywanie odręb- 

ności różnych dyscyplin. Można jednak śmiało przewi- 

dywać, że w ciągu kilku następnych lat będziemy świad- 

kami wyłaniania się nauki o zachowaniu ludzkim, która 

będzie syntezą odkryć psychologii, socjologii i antropo- 

logii. Prawdopodobnie z czasem dołączy do nich bio- 

logia, ale relacje pomiędzy zjawiskami biologicznymi 

a psychologicznymi, społecznymi i kulturowymi są jesz- 

cze tak mało znane, że w tej chwili bezpieczniej wydaje 

się je pominąć. 

 

BIBUOTEKA 

 

Wydziału DzC^reOm»Nauk Politycznych 

Uniwer ytetu Warszawskiego 

łl Nowy Świat 69, 00-046 Warszaw 

t«-l. 620-03-81 w. 295, 296 

 

18 J. Jednostka, kultura i społeczeństwo 

 

Mimo funkcjonalnych współzależności pomiędzy jed- 

nostką, społeczeństwem i kulturą, te trzy całości dla 

celów opisowych można, a nawet trzeba koniecznie 

rozróżniać. Aczkolwiek rzadko się zdarza, by jakaś 

poszczególna jednostka miała ogromne znaczenie dla 

przetrwania i funkcjonowania społeczeństwa, do którego 

należy, czy też kultury, w której uczestniczy, to właśnie 

jednostki, ich potrzeby i zdolności stanowią podstawę 

wszystkich zjawisk społecznych i kulturowych. Społe- 

czeństwa są zorganizowanymi grupami jednostek, kultu- 

ry zaś - w ostatecznej analizie - zorganizowanymi, 

powtarzalnymi reakcjami członków społeczeństwa. Z tej 

racji jednostka stanowi logiczny punkt wyjścia wszelkich 

badań szerszych konfiguracji. 

 

Można przyjąć, że potrzeby jednostki są właśnie tym, 

co tworzy motywy jej zachowania, a wskutek tego 

także tym, co leży u podstaw funkcjonowania społe- 

czeństwa i kultury. Potrzeby istot ludzkich zdają się 

nam liczniejsze i bardziej zróżnicowane niż potrzeby 

innych gatunków. Oprócz tych, które można bezpo- 

średnio przypisać napięciom fizjologicznym (potrzeba 

pokarmu,, snu, satysfakcji seksualnej i unikania bólu) 

człowiek ma wiele innych potrzeb, których w związku 

z tymi napięciami nie da się wyraźnie stwierdzić. Te 

ostatnie z braku lepszego terminu możemy nazywać 

potrzebami psychicznymi. Chociaż fizjologicznie uwa- 

runkowane potrzeby jednostek są zazwyczaj określane 

jako pierwotne, psychologiczne zaś jako wtórne, rozróż- 

nienie to może być usprawiedliwione tylko w ramach 

podejścia genetycznego. Fizjologicznie uwarunkowane 

 

• . f .. • 

 

/. Jednostka, kultura i społeczeństwo 19 

 

potrzeby niewątpliwie pojawiają się pierwsze w ogól- 

nym toku ewolucji i pierwsze przejawiają się w cyklu 

życiowym jednostki. Jednak rozpatrywane jako moty- 

wy zachowania dorosłego osobnika potrzeby fizyczne 

i psychiczne zdają się występować w znacznej mierze 

równolegle. Być może w wypadku jakiegoś długotrwa- 

łego konfliktu między nimi potrzeby fizyczne stają się 

decydujące, lecz zwycięstwo wymogów ciała nigdy nie 

jest pewne. Głodni robotnicy strajkują wytrwale aż do 

końca i jak to się dzieje w dzisiejszej Europie, ludzie 

raczej gotowi są umrzeć na torturach, niż zdradzić 

przyjaciół czy choćby wyrzec się własnych przekonań. 

W mniej drastycznych przypadkach codziennego życia 

ciągle spotykamy się z tym, że potrzeby psychiczne 

uzyskują pierwszeństwo względem fizycznych. Każdy 

zna stare powiedzenie „cierpienie uszlachetnia". 

 

Pomimo znaczenia, jakie przypisujemy potrzebom 

psychicznym jako motywom zachowania, jak dotąd 

wiemy o nich niewiele. Geneza ich jest niejasna i nie 

zostały nawet odpowiednio opisane bądź poklasyfiko- 

wane. Stany psychiczne są czymś bardzo subtelnym, 

niesłychanie trudnym do uchwycenia za pomocą metod 

ściśle obiektywnych. Charakter, a nawet samo wystę- 

powanie potrzeb psychicznych może być tylko dedu- 

kowane z zachowań, którym dają początek. Zachowa- 

nia te są tak różnorodne, że w znacznym stopniu staje 

się kwestią wyboru, czy będzie się je odnosiło do nie- 

wielkiej liczby motywacji ogólnych, czy też do ogro- 

mnej liczby motywów szczegółowych. Jeśli przyjmie się 

tę ostatnią metodę, liczba potrzeb psychicznych może 

 

20 /. Jednostka, kultura i społeczeństwo 

 

rosnąć niemal w nieskończoność i tym samym traci 

wartość tkwiącą w systemach taksonomicznych. Na- 

stępna trudność w rozwinięciu odpowiedniej klasyfika- 

cji potrzeb psychicznych wynika z faktu, że każda po- 

trzeba ludzka, fizyczna czy też psychiczna, rzadko po- 

zostaje w wyraźnie jednoznacznej relacji z jakimś wzo- 

rem jawnego zachowania. Działania ludzi, zwłaszcza 

gdy są zgodne z ustalonymi wzorami kulturowymi, 

zazwyczaj przyczyniają się do zaspokojenia kilku róż- 

nych potrzeb równocześnie. Ubieramy się po części po 

to, by chronić ciało, po części zaś, by zaspokoić swą 

próżność lub przynajmniej uniknąć obmowy. W tej 

sytuacji najbezpieczniejsze wydaje się zrezygnowanie 

z próby ustalenia jakiejś klasyfikacji potrzeb psychicz- 

nych i zadowolenie się krótkim omówieniem kilku ta- 

kich potrzeb, które zdają się być najogólniejsze i posia- 

dające największe znaczenie dla zrozumienia zachowa- 

nia ludzkiego. 

 

Być może najbardziej wyróżniającą się i najtrwalszą 

wśród ludzkich potrzeb psychicznych jest pragnienie 

odzewu emocjonalnego ze strony innych jednostek. Ter- 

min odzew emocjonalny użyty jest tu celowo, wywoływa- 

nie bowiem samych tylko reakcji behawioralnych może 

pozostawiać te potrzeby całkowicie nie zaspokojone. 

Na przykład jest zupełnie możliwe, że jednostka w no- 

woczesnym mieście będzie utrzymywać formalne, prze- 

biegające zgodnie z kulturowo ustalonymi wzorami, 

interakcje z wielką liczbą innych jednostek i uzyskiwać 

od nich rozmaite niezbędne usługi bez jakiejkolwiek 

reakcji emocjonalnej. W takich warunkach jej psychicz- 

 

/. Jednostka, kultura i społeczeństwo 21 

 

na potrzeba odzewu pozostanie nie zaspokojona i jed- 

noska będzie cierpiała z powodu samotności i izolacji 

niemal równie dotkliwie, jak gdyby nikogo wokół niej 

nie było. Doświadczenie to bywa zazwyczaj bardziej 

frustrujące niż rzeczywista samotność. Wszyscy wiemy, 

co to znaczy być samotnym w tłumie. To właśnie po- 

trzeba odzewu, zwłaszcza życzliwego odzewu, stanowi 

dla jednostki główny bodziec do społecznie akceptowa- 

nych zachowań. Ludzie przestrzegają zwyczajów swego 

społeczeństwa w równej mierze ze względu na to, że 

pragną aprobaty, jak i ze względu na obawę przed karą. 

 

Potrzeba odzewu emocjonalnego ze strony innych 

jest tak powszechna i na tyle silna, że wielu naukowców 

traktowało ją jako instynktowną, czyli wrodzoną. Czy 

jest tak istotnie, czy też jest ona produktem warun- 

kowania - to kwestia, która może pozostać nigdy nie 

rozwiązana. Jednostka w niemowlęctwie jest tak cał- 

kowicie zależna od innych, że nie może przetrwać bez 

odzewu z ich strony. Odzew zostaje przez to skojarzony 

z zaspokajaniem najbardziej podstawowych potrzeb 

i pragnienie uzyskiwania go może pozostać, nawet wte- 

dy gdy jednostka rozwinie już umiejętności zaspokaja- 

nia owych potrzeb bez pomocy innych. Istnieje sporo 

dowodów na to, że nawet niemowlęta wymagają pewnej 

liczby reakcji emocjonalnych, by mogły dobrze rozwijać 

się. Brak tych reakcji jest bodaj jedynym wyjaśnieniem 

wysokiej śmiertelności niemowląt, która nawet w naj- 

lepiej funkcjonujących i najbardziej higienicznie utrzy- 

mywanych instytucjach jest znacznie wyższa niż śmier- 

telność w niehigienicznych warunkach życia domowego. 

 

22 l. Jednostka, kultura i społeczeństwo 

 

Jak to wyraził zwięźle w swoim wykładzie jeden z wybi- 

tniejszych psychoanalityków: „Dzieci, które nie są ko- 

chane, nie mogą żyć"'. Skoro wszystkie jednostki prze- 

chodzą doświadczenia niemowlęctwa, kwestia, czy po- 

trzeba ta jest wrodzona czy nabyta, jest w istocie czysto 

akademicka. W każdym razie jej występowanie jest 

uniwersalne. 

 

Drugą równie powszechną potrzebą psychiczną jest 

potrzeba bezpieczeństwa na dłuższą metę. Wskutek lu- 

dzkiej zdolności postrzegania czasu jako kontinuum 

ciągnącego się poza przeszłość i teraźniejszość w przy- 

szłość zaspokojenie tej potrzeby w chwili obecnej nie 

wystarcza, dopóki istnieje niepewność co do przyszłości. 

Mamy potrzebę stałego upewniania się, aczkolwiek to 

samo poczucie czasu, które sprawia, że niepokoimy się 

tym, co może się zdarzyć, umożliwia również odkłada- 

nie zaspokajania teraźniejszych potrzeb i znoszenie obe- 

cnych wyrzeczeń w oczekiwaniu przyszłych nagród. Ta 

potrzeba bezpieczeństwa i upewniania się odzwierciedla 

się w niezliczonych formach kulturowo uwzorowanych 

zachowań. To ona prowadzi do tego, że rzemieślnik 

w społeczeństwach pierwotnych wprowadza do swej 

technologii magię, a człowiek z innych szczebli kultury 

wyobraża sobie niebiosa, w których uzyska nagrodę za 

odpowiednie postępowanie za życia. W świetle naszej 

obecnej, bardzo ograniczonej wiedzy o procesach psy- 

chologicznych, spekulacje dotyczące genezy tej potrzeby 

wydają się bezpodstawne i jałowe. Wystarczy rozpo- 

 

' Dr S. Fcrenczi cytowany przez dr. A. Kardinera. 

 

J. Jednostka, kultura i społeczeństwo 23 

 

znanie znaczenia tej potrzeby jako motywacji zachowań 

zorientowanych ku przyszłości. 

 

Trzecią i ostatnią potrzebą wartą tutaj wymienienia 

jest potrzeba nowych doświadczeń. Ma ona prawdopo- 

dobnie mniej kompulsywny charakter niż omawiane 

poprzednio, a przynajmniej rzadko dochodzi do głosu, 

dopóki większość innych potrzeb nie została zaspokojo- 

na. Znajduje ona wyraz w znanym zjawisku znudzenia 

i prowadzi do różnego rodzaju zachowań eksperymen- 

tujących. Podobnie jak w wypadku potrzeby odzewu, 

możliwe jest wyjaśnienie jej poprzez wczesne warun- 

kowanie. Jednostka we wczesnym dzieciństwie stale zys- 

kuje nowe doświadczenia, a ponieważ wiele z nich jest 

przyjemnych, antycypacje nowości i przyjemności mogą 

zostać połączone. Jednak korzenie tej potrzeby mogą 

tkwić głębiej. Nawet bardzo małe dzieci wykazują 

skłonności do eksperymentowania, Pawłów zaś wykry- 

wał u zwierząt to, co nazywał refleksem badawczym. 

 

Rola zarówno fizycznych, jak i psychicznych potrzeb 

w zachowaniu ludzkim ma charakter pierwszych przy- 

czyn. Bez bodźca, jakiego one dostarczają, jednostka 

pozostawałaby w bezruchu. Działa, by rozładować na- 

pięcie i dotyczy to i działań jawnych i ukrytych, takich 

jak uczenie się i myślenie. Jednakże form, jakie przy- 

biera zachowanie, nigdy nie da się wyjaśnić tylko 

samymi motywującymi je potrzebami. Potrzeby to siły, 

których obraz kształtuje się pod wpływem wielu innych 

czynników. Zachowanie, które wystarczyłoby dla za- 

spokojenia jakiejś potrzeby lub kombinacji potrzeb: 

 

musi zawsze uwzględniać środowisko, w jakim działa 

 

saa——^».-^..«ieŁ.,li..,^ft„. 

 

24 /. Jednostka, kultura i społeczeństwo 

 

jednostka. Środowisko obejmuje składniki otoczenia 

i doświadczenia. Zatem zachowanie, które ma służyć 

zaspokojeniu potrzeby pokarmu, jest zupełnie inne 

w nowoczesnym mieście niż na pustyni. Technika, jaką 

jednostka posługuje się w każdym z tych przypadków, 

będzie różna w zależności od jej poprzednich doświad- 

czeń. Na pustyni ktoś przyzwyczajony do polowania 

będzie starał się zdobyć pożywienie w całkiem odmien- 

ny sposób aniżeli ten, kto nie umie polować. 

 

Jeśli formy zachowania ludzkiego nie da się wyjaśnić 

w kategoriach potrzeb jednostki, tym bardziej nie spo- 

sób wyjaśnić jej odwołując się do wrodzonych zdolności 

działania. Zdolności te wyznaczają ostateczne granice 

form, jakie zachowanie może przybierać, lecz pozosta- 

wiają jeszcze nadzwyczaj szerokie pole możliwościom. 

Wybór którejkolwiek możliwości jest uwarunkowany 

jeszcze innymi czynnikami. Zachowanie jednostki jest 

bezpośrednio determinowane jej doświadczeniem, które 

z kolei wywodzi się z jej kontaktów z otoczeniem. 

Wynika stąd, że poznanie otoczenia jest niezbędne za- 

równo dla zrozumienia osobowości poszczególnych jed- 

nostek, jak i osobowości w ogóle. 

 

Mimo że nie ma dwóch jednostek, które miałyby 

identyczne środowisko, i dotyczy to nawet bliźniąt jed- 

nojajowych wychowanych w tej samej rodzinie, wszyst- 

kie środowiska ludzkie mają pewne cechy wspólne. 

Jesteśmy skłonni rozpatrywać otoczenie jako zjawiska 

naturalne, takie jak temperatura, terytorium lub do- 

stępne zasoby żywności - czynniki, które nieuchronnie 

różnią się w zależności od czasu i miejsca. Chociaż 

 

J. Jednostka, kultura i społeczeństwo 25 

 

znajdują odzwierciedlenie w doświadczeniach jednostki, 

i przez to w jej osobowości, rola ich w kształtowaniu 

osobowości wydaje się raczej niewielka. Pomiędzy oto- 

czenie przyrodnicze a jednostkę ludzką zawsze wkracza 

środowisko ludzkie, które jest znacznie ważniejsze. Oto- 

czenie ludzkie składa się z zorganizowanej grupy jedno- 

stek, to jest społeczeństwa, a także szczególnego sposobu 

życia charakterystycznego dla tej grupy, czyli kultury. 

To 

właśnie wzajemne oddziaływanie jednostki i otoczenia 

formuje większość jej wzorów zachowania, a nawet jej 

głęboko zakorzenione reakcje emocjonalne. 

 

Choć dla egotystów uświadomienie sobie tego faktu 

może być bardzo niemiłe, o niewielu jednak jedno- 

stkach można powiedzieć, że były więcej niż epizodem 

w dziejach społeczeństw, do których należały. Nasz 

gatunek już od dawna osiągnął ten stopień rozwoju, 

w którym raczej zorganizowane grupy niż ich indywi- 

dualni członkowie stały się funkcjonalnymi jednostkami 

w walce o przetrwanie. Życie społeczne w takiej samej 

mierze stanowi cechę gatunkową homo sapiens, jak jego 

mieszane, mleczne i stałe, uzębienie i przeciwstawny 

kciuk. Jednakże, gdy rozpatrujemy naturę ludzką 

i przodków człowieka, najbardziej zdumiewa, że społe- 

czeństwa ludzkie w ogóle się mogły rozwinąć. Nasz 

gatunek bynajmniej nie był pierwszym, który dokonał 

próby zorganizowanego życia grupowego, lecz przepaść 

dzieląca społeczeństwa ludzkie nawet od najbliższych 

naszych zwierzęcych krewnych jest ogromna. By zna- 

leźć jakąś realną paralelę sytuacji człowieka, musimy 

zwrócić się ku członkom innej gromady - ku owadom. 

 

26 /. Jednostka, kultura i spoleczeństwo 

 

Owady utworzyły społeczeństwa tylko trochę mniej 

skomplikowane od naszych, lecz uczyniły to metodami 

dla nas niedostępnymi. Wykształciły ogromnie swe in- 

stynkty kosztem zdolności uczenia się, a przede wszyst- 

kim wynalazczości. Ich ewolucja zmierzała ku wytwo- 

rzeniu skomplikowanych żyjących automatów przysto- 

sowanych do stałego środowiska. Są to istoty, u któ- 

rych maksymalna sprawność łączy się z minimalnym 

zindywidualizowaniem. Owady uczą się z trudnością 

i szybko zapominają, ale w większości wypadków mogą 

w swym krótkim cyklu życiowym w ogóle uniknąć 

konieczności uczenia się, a tym bardziej rozwiązywania 

nowych problemów. Przystosowanie takich automatów 

do funkcjonowania jako członków złożonej organizacji 

społecznej jest tylko jednym krokiem dalej w porów- 

naniu z ich przystosowaniem do funkcjonowania w ogra- 

niczonym, stałym otoczeniu naturalnym i nie ma żad- 

nych nowych zasad. Każda mrówka czy pszczoła dopa- 

sowuje się do swego miejsca w społeczności dzięki połą- 

czeniu specjalizacji strukturalnej i instynktów. Organi- 

zacja fizyczna i psychiczna czyni z niej robotnicę lub 

żołnierza i nie pozwala funkcjonować w jakimś innym 

charakterze. Jej potrzeby indywidualne są minimalne 

i żadna z nich nie prowadzi do konfliktu z innymi 

członkami tej samej społeczności. Jeśli mrówka nie jest 

wyznaczona do roli reprodukcyjnej, wyzbywa się nawet 

popędów seksualnych, które stanowią tak częste źródło 

konfliktów wśród większości kręgowców. Krótko mó- 

wiąc, społeczeństwa owadów składają się nie tyle z in- 

dywidualności, ile ze standardowych, wymiennych jed- 

 

/. Jednostka, kultura i spoleczeństwo 27 

 

nostek. Od chwili wylęgnięcia się są tak dokładnie dopa- 

sowane do przeznaczonych im funkcji społecznych, że 

nie są zdolne od nich odstąpić. Walka klasowa nigdy nie 

mogłaby rozwinąć się w mrowisku. Takie jednostki sta- 

nowią doskonałe cegiełki do budowy homogenicznych, 

ściśle zintegrowanych i całkowicie statycznych struktur 

społecznych. Mrówka przychodzi na świat wyposażona 

we wszystkie cechy, które najbardziej wymagający dyk- 

tator pragnąłby znajdować u swych poddanych. 

 

Człowiek, w przeciwieństwie do owadów społecznych, 

jest produktem końcowym procesu ewolucyjnego, który 

zmierzał do wzrostu indywidualizacji. Ssaki wyspecjali- 

zowały się w zdolności uczenia się, a także, na wyższych 

szczeblach rozwoju, myślenia. Nasi przodkowie, z chwilą, 

gdy osiągnęli poziom ludzki, utracili większość automa- 

tycznych reakcji, te zaś, które im pozostały, miały naj- 

prostszy charakter. Człowiek nie posiada instynktów, 

a przynajmniej nie w tym sensie, w jakim używamy tego 

terminu, gdy mówimy o zachowaniu owadów. Musi 

nauczyć się lub wymyślić wszystko, co robi. Toteż każda 

jednostka nie tylko może, ale musi wytworzyć własne 

wzory zachowania. Nadto, mimo częściowego utrwalania 

się takich wzorów w procesie formowania zwyczajów, 

nigdy nie stają się one aż tak stałe i niezmienne, jak to 

się dzieje w społeczeństwach owadów. W parze z ludzką 

zdolnością uczenia się i tworzenia zwyczajów idzie też 

równie ważna zdolność zapominania, rozpoznawania 

nowych sytuacji i wynajdywania nowych form zachowa- 

nia, by stawić czoło tym nowym sytuacjom. Możliwości 

indywidualnych różnic w zachowaniu są zatem prawie 

 

3 - Kulturowe pod—wy OMbowoid 

 

nieskończone. Gdy wiele osób redaguje w podobny spo- 

sób na jakąś szczególną sytuację, należy poszukiwać 

przyczyny we wspólnych doświiadczeniach jednostek. 

Oczywiście członkowie tego sameigo społeczeństwa będą 

mieli znacznie większy zasób wspólnych doświadczeń 

niż członkowie różnych społeczeństw. Jednakże istnieją 

pewne typy doświadczeń wspóflne całemu rodzajowi 

ludzkiemu. Na przykład każdy dorosły był kiedyś nie- 

mowlęciem, które mogło przeżyć; tylko dzięki opiece ze 

strony innych jednostek. Te właśnie wspólne doświad- 

czenia i wspólne potrzeby oraz zdolności gatunku ludz- 

kiego powodują jednolitość zachowania w takim stop- 

niu, w jakim możemy ją dostrzec rozpatrując ludzkość 

jako całość. 

 

Przedstawiciele naszego gatunJcu zdają się posiadać 

większe możliwości różnicowaniaL oraz indywidualizacji 

zachowań niż przedstawiciele jakiegokolwiek innego 

gatunku. Cała nasza ewolucja była oddalaniem się od 

wytwarzania standardowych jednostek, które stanowią 

takie idealne cegiełki do budowania złożonych struktur 

społecznych. W jaki sposób zostaliśmy uspołecznieni, 

musi zatem pozostać zagadką. Pokrewne nam gatunki, 

które różnią się od nas raczej stopniem posiadania 

naszych właściwości psychicznych aniżeli ich rodzajem, 

są na ogół istotami stadnymi, lecz nawet w społeczeńst- 

wach antropoidów przeważnie nie ma specjalizacji i nie 

istnieje zróżnicowanie funkcji społecznych, tak charak- 

terystycznych dla naszych społeczeństw. Przepaść mię- 

dzy tymi społecznościami, a nawet najprostszymi społe- 

czeństwami ludzkimi jest tak wielka, że rozwój naszych 

 

28_______I. Jednostka, kultura i społeczeństwo_________ J 

Jednostka, kultura i społeczeństwo 29 

 

wzorów życia społecznego musi być rozpatrywany jako 

wybryk ewolucji. Jesteśmy antropoidalnymi małpami 

usiłującymi żyć jak termity, ale bez ich wyposażenia. 

Można się zastanawiać, czy mając instynkty, nie robili- 

byśmy tego lepiej. 

 

Niezależnie od tego, jaka mogłaby być geneza społe- 

czeństw ludzkich, wszystkie społeczeństwa mają pewne 

cechy wspólne. Pierwszą i być może najważniejszą 

z nich jest to, że raczej społeczeństwo niż osobnik 

ludzki 

stało się jednostką znaczącą w walce naszego gatunku 

o przetrwanie. Z wyjątkiem nieszczęśliwych przypad- 

ków, w rodzaju tego, który spotkał Robinsona Crusoe, 

wszystkie istoty ludzkie żyją jako członkowie zorganizo- 

wanych grup i ich los jest nierozerwalnie związany 

z grupą, do której należą. Nie mogą przetrwać zagrożeń 

wieku dziecięcego ani zaspokoić swych potrzeb w wieku 

dojrzałym bez pomocy i współpracy z innymi osobnika- 

mi. Życie ludzkie przeszło długą drogę od stadium 

indywidualnego wytwórcy do etapu taśmy produkcyj- 

nej, przy której każda jednostka wnosi swój mały, sobie 

właściwy wkład do produktu końcowego. 

 

Drugą cechą charakterystyczną społeczeństw jest to, 

że istnieją one znacznie dłużej, niż żyje jakakolwiek 

jednostka. Każdy z nas zostaje na mocy urodzenia 

włączony do organizacji, która już funkcjonuje. Chociaż 

w pewnych warunkach mogą powstawać nowe społe- 

czeństwa, większość ludzi rodzi się, żyje i umiera jako 

członkowie społeczeństw od dawna istniejących. Ich 

problem jako jednostek polega przeważnie nie na uczes- 

tnictwie w organizowaniu nowego społeczeństwa, lecz 

 

30 I. Jednostka, kultura i społeczeństwo_______ f 

_________J. Jednostka, kultura i społeczeństwo________31 

 

na przystosowaniu się do wzoru życia grupowego kto- f d0 

wyrażania indywidualności w kilku mniej ważnych 

ry wykrystalizował się dawno temu. Akcentowanie tego • l 

społecznie akceptowanych kierunkach. Równocześnie 

może wydawać się zbędne, lecz w wielu pracach utoż- • 

przyzwyczajają ich do całkowitego podporządkowania 

sarnia się genezę form społecznych z genezą zachowań • 

si? "^zliczonym zasadom i regułom, czyniąc to w tak 

społecznych jednostki. Tymczasem to, w jaki sposób • 

subtelny sposób, że członkowie ci są przeważnie me- 

powstaje taka instytucja jak rodzina, jest problemem • 

świadomi istnienia owych reguł. Jeśli społeczeństwo od- 

zupełnie odmiennego rodzaju niż kwestia, jak jednostka • 

powiędnie ukształtowało jednostkę, to me jest ona bar- 

staje się funkcjonalnym, w pełni zintegrowanym człon- | 

dzi^ świadoma ograniczeń nakładanych przez me niż 

kiem rodziny. • ograniczeń, jakie narzuca jej ruchom 

codziennie ubra- 

 

Po trzecie, społeczeństwa stanowią funkcjonalne, • me' 

...... 

 

działające jednostki. Choć składają się z osobników | p0 

"warte, w każdym społeczeństwie działania me- 

 

działają jako całości. Interesy każdego członka społe-' A 

zbędne dla P^^wania całości są wyznaczane i przydzie- 

czeństwa podporządkowane są interesom całości Spo- | lane 

Poszczególnym członkom. Nie ma społeczeństwa na 

łeczeństwa nie wahają się nawet przed wyeliminowa- • tyle 

Pustego, by nie istniała w nim różnica przynajmniej 

niem niektórych członków, gdy jest to korzystne z pun- f 

pomiędzy pracą kobiet a pracą mężczyzn. Przeważnie tez 

ktu widzenia całości. Mężczyźni idą na wojnę i bywają » 

pevfne osoby są wyznaczane do roli pośredników mię- 

na niej zabijani, po to by bronić społeczeństwa lub je I 

diy łowickiem a zjawiskami nadnaturalnymi bądź też 

wzbogacać, przestępcy zaś są eliminowani lub izolowa- | 

d0 roli P^wódców organizujących działania grupowe 

ni, stanowią bowiem czynnik zakłócający spokój pub- w 

określonych dziedzinach i kierujących mmi. Taki 

liczny. Czymś mniej oczywistym, lecz bardziej ciągłym 

stopień Podziału stanowi absolutne minimum i w więk- 

jest codzienne wyrzekanie się skłonności i pragnień 

szości ^ołeczeństw znacznie przekracza te granice, po- 

czego wymaga życie społeczne od tych, którzy w nim 

wodując przydzielanie różnych dziedzin działalności spe- 

uczestniczą. Poświęcenia takie są w różny sposób wyna- 

cjalistom oraz wyznaczanie funkcjonariuszy społecznych. 

gradzane, najczęściej zapewne przez korzystne reakcje Ten 

^"alny Podział działalności nadaje społeczeństwu 

innych. Niemniej przynależność do społeczeństwa jest 

strukturę, organizację i zwartość. Przekształca grupę 

zawsze w jakiejś mierze poświęcaniem indywidualnej 

jednostek tworzących społeczeństwo z amorficznej masy 

wolności, nawet jeśliby świadome ograniczenia jakie w 

organizm. Z każdym krokiem w kierunku różnicowa- 

nakłada społeczeństwo, były niewielkie. Tak zwane wól- ma 

funkcji Jednostki pełniące te funkcje stają się coraz 

ne społeczeństwa nie są naprawdę wolne. Są to tylko 

bardziej zależne od całości. Kupiec nie może istnieć bez 

takie społeczeństwa, które zachęcają swych członków 

nabywców, kapłan zaś - bez zgromadzenia wiernych. 

 

32 /. Jednostka, kultura i społeczeństwo 

 

Właśnie istnienie takiego systemu organizacji umoż- 

liwia trwanie społeczeństwa w czasie. Biologiczne pro- 

cesy reprodukcji same przez się są wystarczającą przy- 

czyną utrwalania się grup, ale nie społeczeństwa. Społe- 

czeństwa są podobne do tych historycznych struktur, 

które, jak konstytucje, zmieniają się we fragmentach ale 

zachowują pierwotny wzór całości. Porównanie to nie 

jest całkowicie zadowalające, skoro struktury społeczne 

także zmieniają się w czasie, w związku z wymogami 

stwarzanymi przez zmieniające się warunki. Jednakże 

zmiany takie są przeważnie stopniowe i mimo ich wy- 

stępowania uwzorowanie istnieje nadal. Społeczeństwa 

uwieczniają się jako swoiste całości dzięki temu, że 

jednostki przychodzące na świat w danej grupie są 

kształcone w celu zajęcia określonego miejsca w struk- 

turze społecznej. By społeczeństwo mogło przetrwać, 

musi mieć nie tylko członków, ale i specjalistów, ludzi, 

którzy potrafią robić pewne rzeczy najlepiej, a resztę 

czynności pozostawiają komu innemu. Proces socjaliza- 

cji rozpatrywany z punktu widzenia jednostki polega 

zatem na uczeniu się tego, co jednostka powinna robić 

dla innych ludzi i czego ma prawo od nich oczekiwać. 

 

Zarówno eksperymenty laboratoryjne, jak i zdrowy 

rozsądek wskazują, że istota skutecznego uczenia pole- 

ga na konsekwentnym nagradzaniu bądź karaniu. Za- 

chowania przynoszącego zawsze pożądane rezultaty 

można nauczyć się szybciej i chętniej niż takiego, które 

przynosi je tylko niekiedy. Pomyślne przygotowanie 

jednostki do zajmowania określonego miejsca w społe- 

czeństwie zależy od stopnia standaryzacji zachowań 

 

J. Jednostka, kultura i społeczeństwo 33 

 

jego członków. Chłopiec, który uczy się działać jak 

mężczyzna, osiąga z czasem ten cel, ponieważ wszyscy 

w jego społeczeństwie zgadzają się co do tego, jak 

powinien zachowywać się mężczyzna i nagradzają bądź 

karzą go w zależności od tego, w jakim stopniu prze- 

strzega tych standardów lub oddala się od nich. Takie 

standardy zachowania antropologowie nazywają wzora- 

mi kulturowymi. Bez nich żadne społeczeństwo nie mog- 

łoby funkcjonować ani przetrwać. 

 

Pojęcie kultury jest na tyle ważne, że zostanie omó- 

wione w osobnym rozdziale. Na razie więc wystarczy 

zdefiniować kulturę jako sposób życia jakiegoś społe- 

czeństwa. Ten sposób życia obejmuje niezliczoną liczbę 

szczegółów zachowania, które mają jednak pewne 

wspólne cechy. Wszystkie reprezentują normalne, prze- 

widywalne reakcje każdego członka społeczeństwa na 

poszczególne sytuacje. Pomimo nieskończonej liczby 

pomniejszych odmian, jakie można zaobserwować w re- 

akcjach różnych jednostek, czy nawet tej samej jedno- 

stki w różnym czasie, można też stwierdzić, że więk- 

szość ludzi będzie reagowała na daną sytuację w zasa- 

dzie tak samo. Na przykład w naszym społeczeństwie 

prawie każdy jada trzy razy dziennie, a jeden posiłek 

przypada mniej więcej w południe. Jednostki, które nie 

przestrzegają tej rutyny, są uważane za dziwaków. Taka 

zgodność zachowania i opinii tworzy wzór kulturowy; 

 

kultura jako całość jest mniej lub więcej zorganizowa- 

nym agregatem takich wzorów. 

 

Kultura jako całość stanowi dla członków każdego 

społeczeństwa niezbędny przewodnik we wszystkich 

 

34 /. Jednostka, kultura i społeczeństwo 

 

sprawach życiowych. Bez niej nie mogliby skutecznie 

funkcjonować ani oni, ani społeczeństwo. To, że więk- 

szość członków społeczeństwa będzie w danej sytuacji 

reagowała w określony sposób, umożliwia każdemu 

przewidywanie ich zachowania ze znacznym stopniem 

prawdopodobieństwa, choć nigdy z absolutną pewnoś- 

cią. Przewidywalność ta jest warunkiem wstępnym każ- 

dego rodzaju zorganizowanego życia społecznego. Jeśli 

jednostka zamierza zrobić coś dla innych, musi mieć 

pewność, że otrzyma także coś w zamian. Tę pewność 

czerpie z istnienia wzorów kulturowych, których pod- 

łożem jest społeczna aprobata, a w następstwie moż- 

liwość wywierania społecznej presji na tych, którzy ich 

nie przestrzegają. Ponadto w wyniku długich doświad- 

czeń i w znacznej mierze poprzez stosowanie metody 

prób i błędów, charakterystyczne dla jakiegoś społe- 

czeństwa wzory kulturowe zostają zazwyczaj ściśle do 

siebie nawzajem dostosowane. Jednostka osiąga dobre 

wyniki, gdy ich przestrzega, słabe lub nawet negatywne, 

gdy tego nie robi. Stare przysłowie „gdy jesteś w Rzy- 

mie, czyń to, co Rzymianie" opiera się na tej doniosłej 

obserwacji. W Rzymie czy w jakimkolwiek innym spo- 

łeczeństwie wszystko zorganizowane jest zgodnie z lo- 

kalnymi wzorami kulturowymi, które pozostawiają nie- 

wiele możliwości tym, którzy od nich odstępują. Dob- 

rym przykładem mogą tu być trudności, jakie napotyka 

w małym amerykańskim miasteczku na środkowym 

zachodzie Anglik chcący napić się herbaty. 

 

Jeśli istnienie wzorów kulturowych niezbędne jest dla 

funkcjonowania społeczeństwa, to równie niezbędne jest 

 

/. Jednostka, kultura i społeczeństwo 35 

 

dla jego trwałości. Struktura, czyli system organizacji 

społeczeństwa, zależy w istocie od kultury. W celach 

opisu możemy wprawdzie odwołać się do analogu prze- 

strzennych i przedstawić ów system w kategoriach po- 

zycji społecznych, ale zdefiniować odpowiednio wzory 

kulturowe możemy tylko przy użyciu terminów doty- 

czących zachowania oczekiwanego od tych, którzy te 

pozycje społeczne zajmują. Warunkiem wstępnym zaj- 

mowania poszczególnych pozycji przez jednostki mogą 

być takie cechy, jak wiek, płeć czy związki biologiczne, 

ale nawet samo określanie tych warunków jest sprawą 

kultury. Nie można więc wyjaśnić pozycji ojca i syna 

w naszym społeczeństwie stwierdzając jedynie istniejący 

między nimi związek biologiczny. Trzeba też koniecznie 

uwzględnić kulturowy wzór zachowania wobec siebie 

uczestników zajmujących te pozycje. Jeśli zaś idzie o ta- 

kie pozycje jak pozycja pracownika i pracodawcy, to 

zdefiniowanie ich jest możliwe tylko w ramach wzajem- 

nych oczekiwań osób, zajmujących te dwie pozycje. 

Pozycja w systemie społecznym, w odróżnieniu od jed- 

nostki lub jednostek mogących zajmować ją w danym 

momencie, jest w rzeczywistości konfiguracją wzorów 

kulturowych. Podobnie, system społeczny jako całość 

jest jeszcze szerszą konfiguracją takich wzorów. Kon- 

figuracje te wyposażają jednostkę w techniki życia gru- 

powego i społecznych interakcji podobnie, jak inne 

konfiguracje wzorów w obrębie całej kultury dostar- 

czają jej technik wykorzystywania otoczenia natural- 

nego czy obrony przed niebezpieczeństwami pozanatu- 

rainymi. Społeczeństwa utrwalają się, ucząc jednostki 

 

36 /. Jednostka, kultura i spofeczenstwo 

 

w każdym pokoleniu wzorów kulturowych wiążących 

się z tymi pozycjami społecznymi, które mają one zająć. 

Nowi członkowie społeczeństwa uczą się zachowania 

w roli męża, szefa czy rzemieślnika i w ten sposób 

utrwalają owe pozycje, a wraz z nimi cały system społe- 

czny. Bez kultury nie byłoby możliwe ani istnienie 

systemów społecznych ludzkiego rodzaju, ani przysto- 

sowanie się nowych członków grup do życia w nich. 

 

Zdaję sobie sprawę, że w powyższym omówieniu 

kultury i społeczeństwa kładłem nacisk głównie na bier- 

ną rolę jednostki i na sposoby kształtowania jej przez 

czynniki społeczne i kulturowe. Teraz trzeba przedsta- 

wić drugą stronę medalu. Bez względu na to, jak sta- 

rannie jednostka została wyszkolona i jak skuteczne 

było jej warunkowanie, pozostaje ona zawsze odręb- 

nym organizmem, posiadającym swoje własne potrzeby 

i zdolności niezależnego myślenia, czucia, działania. Za- 

chowuje też znaczny stopień indywidualności. Jej integ- 

racja ze społeczeństwem i kulturą sięga nie głębiej ani- 

żeli wyuczone reakcje i chociaż w dojrzałym człowieku 

jest to znaczna część jego osobowości pozostaje jeszcze 

wiele miejsca na indywidualność. Nawet w najściślej 

zintegrowanych społeczeństwach i kulturach nie ma 

dwóch ludzi zupełnie jednakowych. 

 

W rzeczywistości rola jednostki wobec społeczeństwa 

ma charakter podwójny. W zwykłych okolicznościach 

im doskonalsze było jej uwarunkowanie i wynikająca 

z niego integracja w strukturze społecznej, tym bardziej 

efektywny jest wkład jednostki do sprawnego funkcjono- 

wania całości i tym pewniejsze jej wynagradzanie. Jed- 

 

/. Jednostka, kultura i społeczeństwo 37 

 

nakże społeczeństwa są zmuszone istnieć i funkcjono- 

wać w ciągle zmieniającym się świecie. Niezwykła zdol- 

ność naszego gatunku przystosowywania się do zmie- 

niających się warunków i rozwijania coraz bardziej 

skutecznych sposobów działania w dobrze znanych wa- 

runkach opiera się właśnie na tej resztce indywidualno- 

ści, która pozostaje w każdym z nas po tym, gdy 

społeczeństwo i kultura zrobiły, co tylko było w ich 

mocy. Jako prosta cząstka organizmu społecznego, jed- 

nostka utrwala status quo. Jako indywidualność poma- 

ga zmienić to status quo, gdy powstaje taka potrzeba. 

Ze względu na to, że nie istnieje otoczenie zawsze 

całkowicie statyczne, żadne społeczeństwo nie mogłoby 

przetrwać bez okazyjnego wynalazcy i jego zdolności 

znajdowania rozwiązań nowych problemów. Chociaż 

często dokonuje on wynalazku pod wpływem presji 

odczuwanej także przez innych członków społeczeńst- 

wa, głównym bodźcem do wynalazczości są jego własne 

potrzeby. Pierwszy człowiek, który owinął się skórą 

zwierzęcą czy rozniecił ogień, nie uczynił tego powodo- 

wany świadomością, iż jego społeczeństwo potrzebuje 

tych innowacji, lecz dlatego, że odczuwał zimno. Na 

wyższym szczeblu złożoności kulturowej, choć istniejące 

instytucje w obliczu zmieniających się warunków mogą 

stać się dla społeczeństwa nader szkodliwe, bodźce, by 

je zmienić lub odrzucić, powstają tylko wśród tych 

jednostek, którym zadają one cierpienia. Nowych wy- 

nalazków społecznych dokonują ci, którzy cierpią w ist- 

niejących warunkach, a nie ci, którzy czerpią z nich 

korzyści. 

 

38_______J. .W^tfa, Wt«ra i społeczeństwo_________ l. 

Jednostka, kultura i społeczeństwo 39 

 

/. Jednostka, kultura i społeczeństwo 

 

Zrozumienie podwójnej roli jednostki iako indvwidn- i 

 

alności i jako cząstki społecz ństwa dostał S rych 

konsekwe^e Jedneg0 wzoru zachowama TT' 

do rozwiązywania wielu problemów trapiącychtyT skutki 

mneg0- wszystkle SP.OłeczeDst.wa ^^Y ku- 

 

którzy zajmują się badaniem zachowana ludzkSo ltury 

SPełnla^ce te warunk1' choclaz PIOCesy teg0 roz- 

Aby jednostka mogła skutecznie funkcjonować jako woju są 

ciągle jeszcze niejasne. 

 

cząstka społeczeństwa, musi przestrzegać ste^otypo0 wzory 

kulturowe' od ktorych.zalezy, pmiTvi&me 

wych form zachowania, czyli wzorów kulturowa 

społeczeństwa, muszą być ustanawiane jako wzory na- 

 

Znaczna cześć tych wzorów zorientowana jeTracz^a wykowych 

reakcji części jego członkom Jest to możliwe 

 

zachowanie społeczeństwa niż na zaspokajanie potrzeb 

dzięk1 własclweJ człowlekow1 mezwykłeJ zd0 nosc1 d0 

indywidualnych. Społeczeństwa si.^ ^- wchłaniania nauk. 

Rozmyślnie używamy tu słowa „na- 

 

swoistego rodzaju i stało się już powszechnym zwycza^ 

uki"'idzie bowlem tu 0 cos w^?1zell 0 sam0 tylk0 

jem mówienie o tym że mają L^własurpoS uczeDie się na 

podstawie P^P^0^0 1 me^oTym- 

 

odrębne od potrzeb składa^ychTię na^ jSek zowaneg0 

doświadczenia- ^^ lstoty .ludzkle 

Zwyczaj ten pociąga za sobą niefortunne •Z • ^^ 

przemyślane i celowe przeszkolenie przez 

 

ponieważ właściwości społeczeństw są zupełna mneTd 

starszych- w ten sposob złozoDe WWIy zachowanla są 

właściwości żywych organizmów. Bez^ieczniT jest 

przekazywane z pokolenia na pokolenie. Bodźcem do 

 

stwierdzać istnienie konieczności w pewnej sytuacji spo- 

przyjmowania tych wzorów przez jednostkę jest to ze 

łecznej mówiąc, że społeczeństwo nie mogłoby an prze- 

stwarzaJą mozllwosc1 zaspokajania Jej osobistych po- 

trwać w czasie, ani skutecznie funkcjonować w da^ym 

trzeb' a ^TT P0^?0^11^0 odzewu ze 

 

momencie czasowym, jeśli związana z nim kultura nS strony 

lnnych- Jednak z T^ wldzenla sp0.łeczenstwa 

spełniałaby określonych warunków. Wzo^y Sro^e 

zaspokajanie tych potrzeb pełni głownie rolę zachęty 

 

muszą dostarczać techniki zaszczepiania warto c^ys 

Jednostka uczy slę wzorow Jak0 całoscl) c c1 

 

temu społecznego nowym osobnikom ora^zt^ obejmują w 

rówDeJ mlerze •spełnlaDle ^T^ 

ich do zajmowania poszczególnych miejsc w strukturze 

społecznego, jak l zaspokajanie jej własnych potrzeb; 

 

tego systemu. Muszą takżeUerać te hmki Synagra ^^'f 

PTZyn^ bezpośredniej satysfakcji osobistej 

 

dzania zachowania pożądanego społecznie izuTeZca- zostaje 

złowlona na haczyk SOCJa T1- , zy slę -' 

nią do zachowań społecznie niepożądanych Tkolicu pod 

wpływem własneg0. P0???" Ą^Be.rownoczes- 

 

wzory zachowania tworzące kulturę muszą być dosto" me 

dorośli uczą ja, '^Jak człowlek •Totez w poznleJ- 

 

sowane do siebie nawzajem w taki sposób bypozwaa szym 

wieku popęd g pow0. UJe a ? Je' F 

łv unikać IcnnniUnw ; ^ h- .p,' uy P01^- nie tylko 

pozwalają go zaspokoić, ale także czynie to 

ły unikać konfliktów i zapobiegały sytuacjom, w kto- ^ 

sposób akceptowany społecznie i zgodny z innymi 

 

\ 

 

40_______I. Jednooka, kultura i spolec^o_________ ____ J. 

Jednostka, kultura i społeczeństw———————41 

 

wzorami kulturowymi. Dzięki szkoleniu i naśladownic- i 

nie tyle melodia jej zachowania, ile pewne jego tony. 

twu jednostka rozwija nawyki, które sprawiają, że pełni 

fl Stąd wynika wielkie znaczenie badań kultury dla psy- 

swą rolę społeczną nie tylko skutecznie, ale i w znacznej 

| etiologii osobowości. Dopóki psycholog me wie, jaKie 

mierze nieświadomie. Społeczeństwa ludzkie możliwe są ł| 

zachowania narzuca dane społeczeństwo i me J 

dzięki zdolności integrowania w jedną konfigurację w 

stanie wykorzystać ich jako wskaźników osobowości 

określonych elementów zachowania, z których jedne nie 

będzie mógł przeniknąć poza fasadę koniormizmu 

służą zaspokajaniu potrzeb indywidualnych, inne zaś 

społecznego i uniformizmu kulturowego l dotrzeć oo 

spełnianiu wymogów społecznych, a także dzięki zdol- 

autentycznej jednostki. 

ności uczenia się i przekazywania takich konfiguracji 

jako całości. Przyswajając sobie te konfiguracje i czy- 

niąc je przyzwyczajeniem, jednostka przystosowuje się 

do zajmowania określonej pozycji w społeczeństwie i do 

pełnienia roli związanej z tą pozycją. 

 

Dla badania osobowości szczególnie doniosłe jest to, 

że większość zachowań zostaje przyswojona przez nią 

w formie zorganizowanych konfiguracji, a nie rozwinie- » 

ta po prostu na podstawie doświadczeń. Oznacza to 

bowiem, że sposób, w jaki jednostka reaguje na okreś- 

loną sytuację, często dostarcza nam lepszej odpowiedzi 

na pytanie, czego ją uczono aniżeli na pytanie, jaka jest 

jej osobowość. Ogólnie rzecz biorąc, wszystkie jedno- 

stki zajmujące daną pozycję w strukturze określonego 

społeczeństwa będą w znacznym stopniu reagowały na 

wiele sytuacji w taki sam sposób. To, że dana jednostka 

w takiej grupie przejawia ten typ reakcji, nie mówi nam 

nic o jej osobowości prócz tego, że ma ona normalną 

zdolność uczenia się. Predyspozycje osobowe jednostki 

mogą się przejawiać nie w jej kulturowo uwzorowanych 

reakcjach, lecz w odchyleniach od wzorów kulturo- 

wych. Dla zrozumienia jej jako jednostki znacząca jest 

 

II 

 

Pojęcie kultury 

 

-Nawet w starożytności zdawano sobie sprawę z tego, 

że różne społeczeństwa charakteryzuje odmienny tryb 

życia. Pierwszy człowiek, który zawędrował do cudzego 

obozowiska i stwierdził, że nie może porozumieć się 

z ludźmi ani zrozumieć wszystkiego, co zobaczył, mu- 

siał uświadomić sobie fakt istnienia różnic kulturowych. 

Jeśli zaś miał tyle szczęścia, że powrócił do własnego 

obozu żywy, to obserwacje musiały dostarczyć mu ma- 

teriału do niezliczonych opowieści przy ognisku. Ludzie 

na ogół są ciekawi osobliwości zachowań innych i lubią 

o tym słuchać. Treścią naprawdę dobrych opowieści 

podróżniczych nie jest opis obcych miejsc, lecz niezwyk- 

łych ludzi. Historie o cudzych obyczajach pełnią dla 

naszego gatunku funkcje plotki i są słuchane z tą samą 

mieszaniną samozadowolenia i ukrytej zazdrości, która 

czyni plotkowanie na mniejszą skalę, w ramach włas- 

nego społeczeństwa, tak bardzo przyjemnym. Herodot, 

największy plotkarz świata, poświęcił większość swojej 

historii temu, co dziś nazywamy opisywaniem kultur. 

Posunął się aż tak daleko, że wskazywał najbardziej 

 

II. Pojęcie kultury 43 

 

niezwykłe różnice między obyczajami Greków i Egi- 

pcjan stwierdzając z prawdziwym zdumieniem, że ci 

barbarzyńcy załatwiają potrzeby fizjologiczne w domu, 

a nie na ulicy, zgodnie z cywilizowanym sposobem 

Greków. 

 

Informacje tego typu notowane przez różnego rodza- 

ju pisarzy starożytnych i współczesnych dostarczały sta- 

le rosnącej liczby danych, które są ciągle użyteczne dla 

dzisiejszych badaczy społeczeństwa. Jednakże aż do naj- 

nowszych czasów zbieranie faktów było realizowane 

bardzo podobnie do tworzenia amatorskich kolekcji 

indiańskich reliktów. Obyczaje grup pozaeuropejskich 

były traktowane jako kurioza, mające zdumiewać nie- 

poinformowanych, toteż im były rzadsze i bardziej dzi- 

waczne, tym większa była duma ich odkrywcy. Pisarze 

tego okresu zawsze przyjmowali zwyczaje własnego 

społeczeństwa za naturalne i jeszcze pięćdziesiąt lat 

temu opis współczesnych europejskich wzorów kulturo- 

wych, jeśli nie były to wzory jakiejś izolowanej społecz- 

ności wiejskiej, w traktacie etnograficznym byłby uzna- 

ny za coś równie nie na miejscu, jak nóż kuchenny 

wiszący na ścianie gabinetu pośród ostrzy strzał. Podo- 

bne okresy polowania na kurioza możemy znaleźć 

u początków prawie wszystkich nauk, zdają się one 

stanowić nieuniknione stadium rozwojowe. Przekształ- 

cają pospolitą ludzką skłonność do gromadzenia nowo- 

ści w użyteczne celowe zbieranie i zachowywanie mate- 

riału, który późniejsi badacze będą mogli studiować 

i porządkować. Współczesnego badacza przeglądające- 

go te wczesne dane etnograficzne często irytują nie- 

 

4 - Kulturowe podflawy osobowości 

 

—____________II. Pojęcie kultury 

 

świadome pominięcia, których dopuszczali się ich auto- 

rzy, ale powinien pocieszać się starym przysłowiem, że 

„lepszy rydz niż nic". 

 

Przejście od kolekcjonowania osobliwości do nauko- 

wego badania zachowania ludzkiego zostało poprze- 

dzone pewnymi istotnymi zmianami punktu widzenia 

badacza. Pierwszą i być może najbardziej znaczącą 

zmianą było uświadomienie sobie, że podobieństwa 

obyczajów różnych społeczeństw są znacznie ważniejsze 

dla zrozumienia życia ludzkiego w ogólności niż róż- 

nice. Zatem fakt, że we wszystkich społeczeństwach 

występuje jakiegoś rodzaju organizacja rodzinna, jest 

o wiele bardziej znaczący niż fakt, że kobiety tybetań- 

skie z klasy niższej mają zazwyczaj kilku mężów. Pierw- 

szy fakt dostarcza klucza do zrozumienia ogólnych 

potrzeb i zdolności rodzaju ludzkiego, podczas gdy 

drugi - stanowi mały, specyficzny problem, który może 

być rozwiązany tylko przez odwołanie się do lokalnych 

warunków i historii Nawet rozwiązanie tego problemu 

nie daje nam możliwości przewidywania, jak będą za- 

chowywać się członkowie innych społeczeństw. 

 

Druga zmiana punktu widzenia, nieco późniejsza od 

pierwszej, polegała na uświadomieniu sobie, że wiele 

problemów można rozstrzygnąć rozpatrując sposób ży- 

cia poszczególnych społeczeństw jako całości. Chociaż 

możemy dowiedzieć się pewnych rzeczy o zachowaniu 

ludzkim porównując formy, jakie przybiera w różnych 

społeczeństwach pewna określona instytucja, powiedz- 

my małżeństwo, jednak wiele innych rzeczy możemy 

poznać rozpatrując, jak małżeństwo funkcjonuje w da- 

 

//. Pojęcie kultury 45 

 

nym społeczeństwie w porównaniu z innymi instytu- 

cjami w nim istniejącymi. Jest to podejście jeszcze bar- 

dziej nieodzowne, gdy próbujemy zrozumieć zachowa- 

nie jednostek. Chociaż jednostki mogą reagować 

w określony sposób na poszczególne sytuacje, ich oso- 

bowości są kształtowane przez doświadczenia związane 

ze sposobem życia ich społeczeństw jako całości. Wraz 

z rozwojem badań nad osobowością pojęcie kultury 

nabrało pierwszorzędnego znaczenia dla psychologów, 

podobnie jak dla socjologów i antropologów. Może 

ono stanowić najbardziej użyteczne narzędzie wyposa- 

żenia badawczego psychologa, ale warunkiem wstęp- 

nym skutecznego stosowania go musi być jasne zro- 

zumienie jego implikacji oraz ograniczeń. 

 

W sensie naukowym termin kultura jest pozbawiony 

nacechowania wartościowego, które wiąże się z jego 

popularnym, codziennym użyciem. Odnosi się do cało- 

ści sposobu życia jakiegoś społeczeństwa, a nie tylko do 

tych jego części, które społeczeństwo uważa za wyższe 

lub bardziej pożądane. Kultura w odniesieniu do nasze- 

go sposobu życia nie ma więc nic wspólnego z grą na 

pianinie lub czytaniem utworów Browninga. Z punktu 

widzenia nauk społecznych działania takie są po prostu 

tylko elementami całości naszej kultury. Całość ta obej- 

muje także tak prozaiczne czynności, jak zmywanie 

naczyń lub prowadzenie samochodu, które na równi 

z „doskonalszymi rzeczami w życiu" są przedmiotem 

studiów nad kulturą. Wynika stąd, że dla nauk społecz- 

nych nie ma społeczeństw czy nawet jednostek niekul- 

turalnych. Każde społeczeństwo posiada kulturę, choć 

 

46______ U. Pojęcie kultury 

 

może to być kultura bardzo prosta, każda zaś jedno- 

stka jest kulturalna, w znaczeniu uczestnictwa w takiej 

lub innej kulturze. 

 

Praca naukowca zajmującego się społeczeństwami 

musi rozpocząć się od badania kultur, sposobów życia 

charakteryzujących poszczególne społeczeństwa. Kultu- 

ra w znaczeniu, w jakim używa on tego terminu, stano- 

wi uogólnienie oparte na obserwacji i porównywaniu 

serii kultur. Do tych indywidualnych kultur pozostaje 

ona w takim samym stosunku, w jakim opis rezusa 

dokonany przez przyrodnika - do ogromnej liczby re- 

zusów tworzących razem gatunek. Gdy antropolog po- 

wiada, że kultura ma takie to a takie cechy, w istocie 

chodzi mu o to, iż są to cechy wspólne wszystkim 

kulturom. To właśnie poszczególne kultury, każda 

związana z określonym społeczeństwem, stanowią zor- 

ganizowane, funkcjonalne całości i jednostka musi być 

rozpatrywana na tle podłoża swoistej kultury, nie zaś 

kultury w ogóle. 

 

Chociaż termin kultura był od wielu lat używany do 

określenia sposobu życia określonego społeczeństwa, 

dokładne znaczenie jego treści jest wciąż jeszcze w pew- 

nych punktach niezbyt jasne. Podobnie jak w wypadku 

wielu innych pojęć stosowanych w naukach społecz- 

nych, możemy zaobserwować, jak w trakcie używania 

terminu kultura postępuje proces ograniczania jego za- 

kresu. Proces taki odpowiada potrzebom nowych, szyb- 

ko rozwijających się dyscyplin naukowych i jest jedy- 

nym rzeczywiście skutecznym sposobem w sytuacji, gdy 

brak autorytetów, do których można by się odwołać 

 

/J. Pojęcie kultury 47 

 

w przypadku zróżnicowania opinii. Gdy pojawia się 

jakiś nowy termin, przedstawiciele danej nauki starają 

się stosować go w takim samym znaczeniu, lecz zara- 

zem nadają mu zróżnicowane indywidualnie dokład- 

niejsze konotacje. Te zindywidualizowane składniki zo- 

stają poniechane, kiedy wspólne elementy znaczenia 

uzyskują powszechne uznanie. Na zakończenie tego 

procesu wyłania się wyraźnie zarysowane pojęcie, okre- 

ślane jednym terminem, a jego znaczenie jest jasne dla 

wszystkich zajmujących się daną dziedziną. Jednakże 

nawet wtedy, gdy dojdzie do takiej zgody, termin ten 

może być definiowany na wiele różnych sposobów. Is- 

totą wszelkiej definicji jest bowiem to, że wybiera pewne 

aspekty całego pojęcia oznaczanego owym terminem 

i kładzie nacisk na nie kosztem innych aspektów. Na- 

cisk ten, a w konsekwencji także wartość definicji, będą 

zależały od tego, jaki szczególny cel definiujący miał na 

uwadze. Istnieje wiele możliwości definiowania kultury, 

a każda jest użyteczna w powiązaniu z dociekaniami 

określonego rodzaju. Zatem kulturę można całkiem po- 

prawnie definiować jako „dziedzictwo społeczne człon- 

ków danego społeczeństwa", lecz określenie to będzie 

mało przydatne dla tych, którzy badają kształtowanie 

się osobowości. 

 

Ze swej strony ośmielam się zaproponować następu- 

jącą definicję, opartą na powszechnym sposobie używa- 

nia i rozumienia terminu oraz uwzględniającą szczegól- 

ne zainteresowania tych, którzy badają osobowość: 

 

„Kultura jest konfiguracją wyuczonych zachowań i ich 

rezultatów, których elementy składowe są podzielane 

 

4^____________n-Pojęcie kultury 

 

i przekazywane przez członków danego społeczeństwa". 

Jak każda definicja, wymaga ona pewnych uzupełnień 

i wyjaśnień. Termin konfiguracja zakłada, że różne za- 

chowania i ich rezultaty, składające się na kulturę są 

zorganizowane w pewną całość zgodnie z określonym 

wzorem. Z tej właściwości kultury wynika wiele prob- 

lemów, którymi nie musimy się tutaj zajmować. Zwrot 

wyuczone zachowania ogranicza działania, dające się 

zaklasyfikować jako część danej konfiguracji kulturowej 

do takich, których formy zostały zmodyfikowane przez 

proces uczenia się. Uzasadnieniem takiego ograniczenia 

jest długi czas stosowania go. Ani instynktowne za- 

chowania, ani podstawowe potrzeby lub napięcia, do- 

starczające ostatecznych motywacji zachowania jedno- 

stki, nigdy nie były rozpatrywane jako część kultury 

choć w sposób oczywisty miały na nią wpływ. Mimo 

wyeliminowania tych zjawisk z zakresu pojęcia kultury 

jego zakres pozostaje jeszcze niezmiernie szeroki. Jak 

stwierdzono w poprzednim rozdziale, człowiek ma bar- 

dzo niewiele odruchów bezwarunkowych oprócz tych, 

które są związane z jego procesami fizjologicznymi. 

Chociaż zachowanie motywowane jest przez potrzeby, 

formy, jakie przybiera, są normalnie uwarunkowane 

przez doświadczenie. Jakkolwiek jedzenie jest reakcją 

na potrzebę pożywienia, to sposób jedzenia zależy od 

tego, jak jednostka nauczyła się jeść. Termin zachowa- 

nie w omawianej definicji należy pojmować w jak naj- 

szerszym sensie, obejmującym wszelkie formy aktywno- 

ści jednostki, jawne czy ukryte, fizyczne czy psychiczne. 

Przeto do celów tej definicji uczenie się, myślenie itp. 

 

II. Pojęcie kultury 49 

 

muszą być rozpatrywane jako formy zachowania w ta- 

kim samym stopniu jak skoordynowane ruchy mięśni 

uczestniczące w procesie technologicznym. 

 

Termin rezultaty zachowania odnosi się do zjawisk 

dwóch zupełnie różnych porządków: psychicznego 

i materialnego. Pierwszy obejmuje te rezultaty zacho- 

wania, które występują jako stany psychiczne jednostki. 

Będą zatem w jego ramach rozpatrywane postawy, 

systemy wartości i wiedza. Zaklasyfikowanie tych zja- 

wisk jako rezultatów zachowania może wydawać się 

nieco niezwykłym pomysłem, jednak niewątpliwie zo- 

stają one utrwalone w jednostce w wyniku jej interakcji 

z otoczeniem i następującego w ten sposób uczenia 

się. Równocześnie nie można ich zaklasyfikować jako 

zachowań wyuczonych, brak im bowiem dynamicznych 

właściwości zawartych w tym terminie. Podobnie jak 

rzeczywiste zjawiska otoczenia zewnętrznego, wywierają 

one bezpośredni wpływ na rozwój wzorów zachowania. 

Stąd też jednostka w konfrontacji z nową sytuacją 

będzie reagowała na nią nie tylko pod wpływem czyn- 

ników obiektywnej rzeczywistości, lecz także pod wpły- 

wem postaw, wartości i wiedzy, które przyswoiła sobie 

w rezultacie przeszłych doświadczeń. Tubylec, który 

po raz pierwszy spotyka białego człowieka, może czcić 

go jak boga, potraktować go jako honorowego gościa 

lub z miejsca zaatakować, przy czym sposób jego dzia- 

łania będzie zależał całkowicie od czynników w rodzaju 

wyżej omawianych. 

 

Zaliczenie rezultatów zachowania do zjawisk obejmo- 

wanych pojęciem kultura może spotkać się ze sprzeciwem 

 

<9 

 

50 

 

II. Pojęcie kultury 

 

ze strony niektórych socjologów, znajduje jednak uza- 

sadnienie w postępowaniu badawczym antropologów, 

równie dawnym jak samo pojęcie kultura. Przedmioty 

stale wytwarzane i używane przez członków jakiegoś 

społeczeństwa zawsze określano jako jego „kulturę ma- 

terialną" i rozpatrywano jako część integralną danej 

konfiguracji kulturowej. Rzeczywistym problemem 

w tym przypadku jest to, czy same przedmioty mają 

być traktowane jako część kultury, czy też treść kon- 

figuracji kulturowej winna ograniczać się do elementów 

psychologicznych, z którymi dane przedmioty korespon- 

dują. Innymi słowy, czy powinniśmy tu włączać topór, 

czy tylko idee podzielane przez członków społeczeństwa, 

a dotyczące tego, jak topór powinien wyglądać i jakie 

mieć właściwości. Zaliczenie przedmiotów materialnych 

komplikuje pracę badaczy, którzy próbują stosować 

pojęcie kultury do pewnych określonych celów, ale dla 

tych naukowców, którzy zajmują się osobowością wy- 

eliminowanie z rozważań kultury materialnej będzie 

raczej stratą niż zyskiem. Otoczenie, w którym jakaś 

jednostka rozwija się i funkcjonuje, zawiera zawsze 

wielką różnorodność wytworzonych przez człowieka 

przedmiotów i kontakt z nimi może mieć znaczny wpływ 

na rozwój osobowości Ten aspekt całościowego oto- 

czenia może zatem działać bądź pobudzająco, bądź też 

hamująco na rozwój zręczności manualnych lub nawet 

na rozwój bardziej podstawowych cech osobowości, 

takich jak uogólnione postawy nieśmiałości czy pewności 

siebie. Wczesne doświadczenia dziecka, wychowanego 

wśród mechanizmów lub w mieszkaniu pełnym kruchych 

 

J/. Pojęcie kultury 51 

 

bibelotów, będą zupełnie inne niż dziecka wychowanego 

w domu, gdzie nie ma nic takiego, co mogłoby się stłuc 

lub czym mogłoby się skaleczyć. Nawet nasz obyczaj 

siedzenia i leżenia na meblach wznoszących się nad 

podłogą stwarza dla dzieci wiele niebezpieczeństw, nie 

istniejących w społeczeństwach, których członkowie za- 

zwyczaj siedzą i leżą na podłodze. 

 

Zwrot podzielane i przekazywane dalej ogranicza za- 

wartość konfiguracji kulturowych. Podzielane w danym 

wypadku oznacza, że określony wzór zachowania, po- 

stawa lub element wiedzy jest wspólny dwu lub więcej 

członkom danego społeczeństwa. Nie pociąga to za 

sobą implikacji zespołowej działalności lub wspólnej 

własności Żaden element zachowania, swoisty tylko dla 

pojedynczej jednostki, nie będzie rozpatrywany jako 

część kultury społeczeństwa. Jednak indywidualne oso- 

bliwości mogą z biegiem czasu stawać się częścią kultu- 

ry. W rzeczywistości wszelkie innowacje kulturowe za- 

początkowała albo jednostka, albo bardzo mała grupa 

osób. Nowa technika wyplatania koszyków nie będzie 

więc klasyfikowana jako część kultury, dopóki jest zna- 

na tylko jednej osobie. Zostanie zaliczona do kultury 

dopiero wtedy, gdy będzie podzielana przez innych. 

 

Aby lepiej wyjaśnić ograniczenia, jakie na treść po- 

jęcia kultury nakłada czynnik podzielania jej, należy 

koniecznie pamiętać, że kultury odznaczają się ciąg- 

łością. Określenie faktu podzielania, jako uzasadniają- 

cego włączenie danego elementu do konfiguracji ku- 

lturowej, musi być dokonywane z uwzględnianiem cią- 

głości społeczno-kulturowej, nie zaś tylko z punktu 

 

52_____ //. Pojęcie kultury 

 

widzenia kultury istniejącej w jakimś szczególnym mo- 

mencie. Na przykład fakt, że w określonej społeczności 

w 1943 roku był tylko jeden praktykujący lekarz, nie 

oznacza, iż kwalifikacji lekarza nie można rozpatrywać 

jako części kultury społeczności. Społeczność ta obejmo- 

wała innych lekarzy o podobnych kwalifikacjach w prze- 

szłości, a także będzie ich miała w przyszłości. Jest to 

zatem podzielanie w czasie określonego typu umiejętnoś- 

ci i zachowań, nawet jeśli nie występuje w określonym 

momencie. Powstaje przy tym natychmiast kwestia, czy 

element indywidualnej wiedzy bądź zachowania, który 

w przyszłości osiąga status kulturowy, należy oceniać od 

początku jako część kultury. Na gruncie czysto logicz- 

nym prawdopodobnie należy, skoro jednak jego pozycja 

może być ustalona tylko retrospekcyjnie i skoro w mo- 

mencie początkowym nie funkcjonuje on jako element 

działającej konfiguracji kulturowej społeczeństwa, prob- 

lem jest raczej czysto akademicki. 

 

Niezbędne jest jeszcze jedno zastrzeżenie w odniesie- 

niu do terminu podzielane. Nie należy na jego pod- 

stawie wnioskować, że elementy rozpatrywane jako 

część kultury muszą podzielać wszyscy członkowie da- 

nego społeczeństwa czy to w czasie, czy w jakimś szcze- 

gólnym momencie. W rzeczywistości niemożliwe byłoby 

znalezienie takiego elementu kultury, który byłby po- 

dzielany przez wszystkich członków społeczeństwa 

przez cały czas jego istnienia. Kultury zmieniają się 

i rozwijają i w toku swej historii odrzucają pewne 

elementy, zyskują nowe. W rezultacie tego procesu mo- 

gą ulec zasadniczym przekształceniom i może dojść do 

 

//. Pojęcie kultury 53 

 

głębokich zmian wzorów, jeśli społeczeństwo trwa do- 

statecznie długo i doznaje zmiennych kolei losu. Na 

świecie jest więc wiele miejsc, gdzie - jak można stwier- 

dzić na podstawie świadectw antropologii fizycznej 

- obecna ludność pochodzi w prostej linii od ludności 

neolitycznej, a ciągłość kulturowa i społeczna nigdy nie 

została przerwana; jednak życie tych współczesnych ma 

bardzo niewiele wspólnego z życiem ich neolitycznych 

przodków. Nawet jeśli będziemy rozpatrywali jakąś 

konfigurację społeczno-kulturową w szczególnym mo- 

mencie, to stwierdzimy, że nie ma w niej elementów 

kultury podzielanych przez wszystkich członków społe- 

czeństwa. Chociaż niektóre z nich są podzielane przez 

wszystkich dorosłych, nie są jednak podzielane przez 

małe dzieci, a przy tym wiele idei i działań dorosłych 

przypada w udziale tylko członkom pewnych ugrupo- 

wań w ramach społeczeństwa, jak np. mężczyznom, 

kobietom czy specjalistom-rzemieślnikom. Niemniej 

specjalności takie trzeba rozpatrywać jako integralne 

części konfiguracji kultury. Są one dostosowane do 

innych elementów w ramach konfiguracji i przyczyniają 

się do pomyślnego rozwoju społeczeństwa jako całości. 

 

Termin przekazywane nie wymaga wielu wyjaśnień. 

Podzielanie elementów zachowania itd. zależy od prze- 

kazywania ich sobie wzajemnie przez jednostki w wy- 

niku szkolenia lub naśladownictwa. Procesy te prze- 

biegają w czasie i większość elementów tworzących 

konfiguracje kulturowe przekazywana jest z pokolenia 

na pokolenie oraz trwa o wiele dłużej od życia któ- 

regokolwiek członka społeczeństwa. Z punktu widzenia 

 

54_____________II. Pojęcie kultury_______________ • II. 

Pojęcie kultury_____________55 

 

Jednostki kultura społeczeństwa, w którym się wychowa- ,^ 

zjawiska psychiczne, tworzą ukryty aspekt kultury. 

a, stanowi jej dziedzictwo społeczne, odmienne od bio- 

Obydwa te aspekty są równie rzeczywiste i równie ważne 

logicznego^ Dziedzictwo to dostarcza jej wielu sposobów 

dla zrozumienia zachowania ludzkiego, lecz przedstawia- 

adaptacji do otoczenia, w którym musi żyć i funkcjono- . 

^żne problemy badawcze. Jawny aspekt kultury jest 

wac. Adaptacje te, ucieleśnione w sposobach zachowania, A 

-konkretny i dotykalny. Jest bezpośrednio obserwowany, 

wypracowali wcześniejsi członkowie społeczeństwa podlega 

też bezpośredniemu opisowi, nie ma też takich 

w wyniku swych doświadczeń i zostały one przekazane ^^w w 

tej dziedzinie, których nie można byłoby 

w procesie uczenia Zaoszczędzają Jednostce wielu, często 

; sprawdzić za pomocą takich przyrządów mechanicznych 

bolesnych doświadczeń i umożliwiają jej skuteczne przy- [ 

^ kamera filmowa czy fonograf Wszelkie błędy, które 

stosowanie się do środowiska^ Pod wieloma względami ^ ^^ 

powstawać, będą wynikały jedynie 

przekaz takich behawioralnych adaptacji Jest analogicz- , 

^liwej obserwacji i są łatwe do skorygowania. 

 

ny do przekazu adaptacji strukturalnych i fizjologicz- Q 

^ kultury ukrytej stwarza problemy zupełnie in- 

nych wytworzonych przez przodków osobnika w rezul- nego 

rodzaju. Ten aspekt kultury obejmuje stany psy- 

 

Af^-TT.1 s iL• murzynsklm ^^nstwie ^czne, których 

charakter, a nawet samo istnienie mo- 

! Afryki Zachodniej kulturowe techniki zdobywania żyw- „ 

być tylko inferowane z zachowania jawnego, jakiemu 

 

nosci w dżungli będą przekazywane jednostce poprzez dają 

początek. Problem ustalenia ukrytych wzorów 

 

u^n y plen, odpomosc1 Da malarię' także w ramach kultury 

jest w znacznym stopniu taki sam jak 

w SLT2 poprzedme P01^.' Prosie się ^^ treści i 

organizacji osobowości jakiejś jedno- 

w rezultacie dziedziczenia. Jedno i drugie Jest w warun- 

^ki, i błędy badawcze wypływają tu z tych samych 

kach miejscowych niezbędne dla przeżycia. ^ ^J „ ^^ 

^dkami stałego doskona- 

 

Na podstawie powyższego omówienia kultury można ^ technik 

obiektywnych badań zjawisk psychicz- 

stwierdzic, ze pojęcie to obejmuje zjawiska co najmniej ^ 

^kres sądów subiektywnych uwikłanych nawet 

trzech rożnych porządków: materialne, czyli rezultaty ;' 

diagnozach osobowości indywidualnych pozostaje 

 

^T^'^^^^^^^^ zachowania jawne (skoro ^ , ^ bardzo 

szeroki. Kiedy próbujemy posta- 

zawierają ruch jako niezbędny element), l psychologicz- | 

^Ją diagnozę dla członków całego społeczeństwa 

 

n._ czyli wiedzę, postawy i wartości podzielane przez l,b 

nawet poszczególnej grupy w obrębie społeczeń- 

 

z ST nTl0 T'. .naszych T^011 ^ ^a, prawdopodobieństwo 

błędu ogromnie wzrasta. 

zjawiska należące do dwóch pierwszych porządków 

Antropologowie prowadzący badania terenowe rzad- 

 

mogą być zaklasyfikowane łączme jako jawny aspekt | ^ 

wyszkoleni w zakresie stosowania bardziej rozwi- 

kultury. Te zaś, które należą do porządku trzeciego, to 

^ych i precyzyjnych technik testów psychologicznych, 

 

30_________II. Pojęcie kultury | J/. Pojęcie kultury 

__________57 

 

a jeśli nawet są do tego przygotowani, to rzadko mają tak 

wyselekcjonowanej próbie będą jednak bardzo 

możliwość stosowania takich testów na szerszą skalę, 

dalekie od tego, by mogły odnosić się do grupy jako 

Prawie niemożliwe jest przeprowadzenie ich na praw- 

całości. Na przykład na podstawie doświadczenia, 

dziwej próbie reprezentatywnej społeczeństwa. Osoby, 

wynikającego z moich własnych kontaktów z licznymi 

z którymi badacz terenowy wchodzi w kontakt, nie są 

różnymi grupami „pierwotnymi" mogę stwierdzić, że 

elementami tablicy statystycznej, lecz rzeczywistymi lu- 

znajdowałem wśród nich zawsze dość wielu ludzi 

dzmi i ich reakcje na osobę badacza mogą być równie 

naprawdę sceptycznie ustosunkowanych do zjawisk 

zróżnicowane jak w naszym społeczeństwie. Ponieważ 

nadnaturalnych, byłoby jednak kardynalnym błędem 

osoby te są zazwyczaj zupełnie niezdolne do zrozumie- 

traktowanie tych postaw jako powszechnych czy na- 

ma celu testów, ich opór wobec poddania się testowi wet 

popularnych w tych społecznościach. Jedynym 

bywa nawet silniejszy niż ten, z jakim można spotkać 

dostępnym obecnie sposobem sprawdzania takich po- 

się w naszym społeczeństwie. W konsekwencji jedynymi 

tencjalnych źródeł błędów jest studiowanie każdego 

jednostkami dostępnymi do testowania są: a) osoby 

społeczeństwa przez kilku badaczy, którzy powinni 

sympatyzujące z obserwatorem i gotowe poddać się pracować 

niezależnie od siebie i tak bardzo różnić 

testowi z życzliwości dla niego, b) osoby znajdujące się 

się konfiguracjami swych osobowości jak tylko jest 

w takiej sytuacji ekonomicznej, że ich opór można to 

możliwe. 

 

pokonać za pomocą niewielkiej opłaty, zazwyczaj uzys- 

Opisane przed chwilą trudności nie oznaczają bynaj- 

kiwanej przy tej pracy. W ten sposób następuje rzeczy- 

mniej, iż uzyskanie jasnego obrazu ukrytej kultury ja- 

wista, choć często nieświadoma selekcja przedmiotów 

kiegoś społeczeństwa jest niemożliwe. Oznaczają tylko, 

badania, która wprowadza margines błędu, gdy próbuje że 

nie jest to łatwe i że wnioski przedstawione przez 

się odnosić wyniki testu do społeczeństwa jako całości, 

pojedynczego obserwatora nie powinny być traktowane 

 

Czynnik selekcji staje się jeszcze ważniejszy, kiedy jako 

ostatnie słowo w danym temacie. Badacze osobo- 

idzie o ciągłe kontakty i bliską znajomość, które są 

wości, którzy starają się wykorzystać sprawozdania et- 

mezbędne dla bezpośredniej oceny osobowości. Obser- 

nologiczne, powinni zdawać sobie sprawę, że stwier- 

wator żyjąc w obcym społeczeństwie może mieć bliskie 

dzenia, jakoby członkowie danego społeczeństwa byli 

l przyjazne stosunki tylko z nielicznymi jednostkami, 

tchórzliwi, skąpi lub obojętni wobec dzieci, zawierają 

Co to będą za jednostki, zależy od osobowości i zain- ów 

moment selektywnej znajomości, a także subiektyw- 

teresowań obydwu stron. Jedynymi tubylcami, których nych 

sądów, których zupełnie brak w stwierdzeniach 

badacz pozna naprawdę dobrze, będą ci, z którymi typu, iż 

ludzie ci dzieci trzymają w kołyskach, wyrabia- 

połączy go wzajemna sympatia. Konkluzje oparte na ją 

drewniane misy lub tańczą w czasie pełni księżyca. 

 

58 //. Pojęcie kultury II. Pojęcie kultury 59 

 

Jest jeszcze jeden punkt wiążący się z rozróżnianiem 

kultury jawnej i ukrytej, który ma pewne znaczenie dla 

badaczy osobowości. To właśnie jawne aspekty kultury są 

podstawowymi czynnikami w przekazywaniu kultury. 

Stany psychiczne tworzące kulturę ukrytą same w sobie 

nie są przekazywalne. Inne jednostki, czy to obserwatorzy 

z zewnątrz, czy młodsi członkowie tego samego społeczeń- 

stwa, mogą uświadomić sobie istnienie takich stanów 

tylko dzięki jawnym zachowaniom, w których znajdują 

one wyraz. Kontakt z kulturą jawną i doświadczenia 

z niego wyniesione odtwarzają w każdej jednostce podzie- 

lane z innymi stany psychologiczne tworzące kulturę 

ukrytą. W ten sposób jednostka zaczyna podzielać np. 

występujący w swoim społeczeństwie wzór kulturowy lęku 

przed takimi nieszkodliwymi obiektami, jak np. czaszka 

ludzka, ponieważ inni członkowie społeczeństwa przeja- 

wiają w jej obecności lęk przed tym przedmiotem, bądź 

mówią jej, że należy się go obawiać. Podobnie, jednostka 

przyjmuje wzór kulturowy przypisywania wysokiej warto- 

ści pewnym celom, gdyż widzi, jak inni członkowie społe- 

czeństwa walczą o osiągnięcie tych celów. 

 

Mam nadzieję, że powyższe rozważania wyjaśniły, co 

antropologowie rozumieją przez kulturę oraz różnego 

rodzaju zjawiska obejmowane tym pojęciem. Nawet 

i u antropologów niekiedy pojawia się chaos, gdy pró- 

bują stosować to pojęcie jako narzędzie badań, na 

przykład w swych studiach opisowych często nie roz- 

różniają kultur rozwijających się w czasie i kultur ist- 

niejących w danym momencie, chociaż te dwa aspekty 

pojęcia stwarzają odmienne problemy i wymagają nieco 

 

innych metod w podejściu badawczym. Jest to różnica 

ważniejsza dla badaczy procesów kulturowych niż dla 

psychologów. Ci ostatni mogą koncentrować się tylko 

na krótkich segmentach kontinuum kulturowego, od- 

powiadających okresom życia badanych przez nich jed- 

nostek. Jednakże popełniany przez wielu antropologów 

błąd, polegający na braku wyraźnego rozróżnienia ak- 

tualnych warunków opisywanej przez nich kultury 

i tych warunków, które przetrwały tylko w pamięci 

najstarszych informatorów, może przysporzyć wiele tru- 

dności psychologom próbującym wykorzystać takie 

sprawozdania. Zatem opis kultury plemienia, w którym 

bezkrytycznie przemieszane są byłe i obecne wzory kul- 

turowe, nie może być skutecznie używany jako pod- 

stawa badania osobowości członków plemienia. 

 

O wiele ważniejsze konsekwencje może mieć dla 

psychologa niemal stale popełniany przez antropolo- 

gów błąd polegający na nieodróżnianiu kultury rze- 

czywistej jako konfiguracji zachowań itd. od konstru- 

któw teoretycznych, które służą im jako narzędzie 

opisu i analizy danych kulturowych. Brak terminologii 

umożliwiającej właściwe rozróżnienie tych dwóch 

aspektów pojęcia kultury stanowi źródło niekończą- 

cych się kłopotów nie tylko dla psychologów i an- 

tropologów, ale także dla tych logików i filozofów, 

którzy usiłowali zajmować się pojęciem kultury. Jako 

przyczynek do wyjaśnienia tych różnic proponuję 

wprowadzenie terminów kultura rzeczywista i kon- 

strukt kulturowy. Postaram się też sprecyzować ich 

znaczenie. 

 

!• Kulturowe podstawy (nobowoid 

 

60 //. Pojęcie kultury 

 

Kultura rzeczywista każdego społeczeństwa składa 

się z konkretnych zachowań jego członków. Obejmuje 

ogromną liczbę elementów, wśród których nie ma 

dwóch identycznych. Nie ma takich dwóch osób, które 

reagują dokładnie w ten sam sposób na dany bodziec, 

nawet ta sama osoba będzie reagowała na ten sam 

bodziec rozmaicie w różnym czasie. Każdy pojedynczy 

fragment zachowania w pewnych szczegółach różni się 

od innego fragmentu. Jeszcze bardziej powiększa tę 

złożoność fakt, że nie ma też dwóch identycznych bodź- 

ców. Jednakże mimo tak ogromnego zróżnicowania 

jednostka jest w stanie skutecznie i mniej lub bardziej 

automatycznie przystosować się do swego otoczenia. 

Uogólnia bodźce określonego rodzaju, gromadząc je 

razem na podstawie podobieństw i ignorując różnice. 

W ten sposób uczeń w szkole uczy się, że dźwięk 

dzwonka oznacza koniec godziny lekcyjnej i ignoruje 

mniej ważne codzienne różnice w tonie i czasie trwania 

sygnału. Jego reakcje na taki sygnał będą też w znacz- 

nym stopniu takie same przy wszystkich okazjach, choć 

nigdy nie będą dokładnie takie same. Bardzo podobną 

sytuację zaobserwujemy przechodząc od jednostki do 

grup jednostek mających wspólne zaplecze wiedzy i do- 

świadczeń. Powracając do przykładu klasy szkolnej, 

wszyscy doświadczeni uczniowie na dźwięk dzwonka 

zaczną przygotowywać się do opuszczenia klasy. Mimo 

że ich indywidualne przygotowania będą różniły się 

w szczegółach, będą to różnice w ramach raczej wąskiej 

skali odmian. Można więc być prawie pewnym, że 

uczniowie pozamykają zeszyty i pozbierają wszystkie 

 

II. Pojęcie kultury 61 

 

przedmioty, które przynieśli ze sobą do klasy, nato- 

miast zupełnie nieprawdopodobne jest, że zaczną zdej- 

mować okrycia i kalosze. 

 

Wynika stąd, że ogromna liczba zachowań stanowią- 

cych rzeczywistą kulturę może być poklasyfikowana na 

podstawie sytuacji, które zazwyczaj je wywołują. Każda 

uogólniona sytuacja będzie połączona z seriami po- 

szczególnych zachowań, mających liczne cechy wspólne. 

Nadto przeważnie można będzie stwierdzić, że zróż- 

nicowanie wewnątrz serii będzie ograniczone do pew- 

nego, łatwo rozpoznawalnego zakresu. Mogą to być 

ograniczenia wynikające z powodów czysto praktycz- 

nych (np. istnieje tylko kilka sposobów wyplatania ko- 

szy). Mogą też być ustalone przez sankcje społeczne. 

Każde społeczeństwo ma zatem pewne uznawane tech- 

niki zawierania małżeństwa lub zwracania się do zwierz- 

chnika o pomoc. W każdym wypadku zachowania nie 

mieszczące się w obrębie zachowań uznanych za nor- 

malne po prostu nie przyniosą pożądanych rezultatów. 

Ten fakt będzie milcząco rozpoznawany przez samych 

członków społeczeństwa. Zachowania pozostające 

w obrębie skali zachowań skutecznych będą uznawane 

za normalne, te zaś, które znajdą się poza skalą, będą 

rozpatrywane jako dziwaczne, a często nawet naganne. 

 

Owa skala normalnych reakcji na daną sytuację mo- 

że być określona jako wzór kultury rzeczywistej. Kul- 

turę rzeczywistą można rozpatrywać jako konfigurację 

złożoną z wielu wzorów, w większym lub mniejszym 

stopniu nawzajem dopasowanych i funkcjonalnie współ- 

zależnych. Ważną rzeczą do zapamiętania jest to, że 

 

62 //. Pojęcie kultury 

 

każdy rzeczywisty wzór kulturowy nie jest pojedynczym 

zachowaniem, lecz serią zachowań różniących się w pe- 

wnych granicach. 

 

Zróżnicowanie zachowań wchodzących w skład kul- 

tury rzeczywistej to problem poważny nawet na pozio- 

mie czystego opisu. Oczywiście niemożliwe jest opisanie 

wszystkich zachowań, które razem tworzą kulturę. Nie 

sposób przedstawić w całości nawet tych serii zacho- 

wań, które stanowią normalne reakcje członków społe- 

czeństwa na określone sytuacje wymagające od nich 

takich reakcji. Badacz, który chce nakreślić zrozumiały 

obraz jakiejś kultury bądź posługiwać się danymi kul- 

turowymi, musi stworzyć konstrukt kulturowy. Ustala 

modalną skończonej serii wariantów występujących 

w każdym rzeczywistym wzorze kulturowym i stosuje 

następnie tę modalną jako symbol rzeczywistego wzoru 

kulturowego. Na przykład, jeśli badacz stwierdzi, że 

członkowie danego społeczeństwa mają zwyczaj kłaść 

się do łóżka mniej więcej między ósmą a dziesiątą, lecz 

modalną tej serii przypadków wypada na kwadrans po 

dziewiątej, powie, iż jednym ze wzorów tej kultury jest 

udawanie .się do łóżka kwadrans po dziewiątej. Tak 

wyprowadzona modalną może być określana jako kon- 

strukt wzoru kulturowego. Konstrukt całej kultury po- 

wstaje z połączenia wszystkich konstruktów wzorów 

kulturowych utworzonych w ten sposób. Pozostaje on 

mniej więcej w takim samym stosunku do kultury rze- 

czywistej, jak konstrukty wzorów do wzorów rzeczywis- 

tych. Chociaż konstrukt kultury może nie pokrywać się 

dokładnie z kulturą rzeczywistą w żadnym punkcie, to 

 

11. Pojęcie kultury 63 

 

daje krótkie i wygodne przybliżenie do warunków ist- 

niejących w kulturze realnej. Doświadczenie wykazuje, 

że na podstawie takich konstruktów możliwe jest nie 

tylko badanie struktury kultur rzeczywistych oraz 

współzależności składających się na nie wzorów, ale 

także i przewidywanie ze znacznym stopniem praw- 

dopodobieństwa zachowań członków społeczeństwa 

w różnych sytuacjach. Konstrukty kulturowe to tylko 

narzędzia badacza, ale narzędzia niezbędne. Ich rozwój 

jest uzasadniony późniejszym zastosowaniem. 

 

Podsumowując, na kulturę rzeczywistą składa się cała 

suma zachowań członków społeczeństwa, o tyle, o ile są 

to zachowania wyuczone i podzielane w społeczeństwie. 

Rzeczywisty wzór kulturowy reprezentuje pewną ograni- 

czoną skalę zachowań, w ramach której mieszczą się 

normalne reakcje członków społeczeństwa na określoną 

sytuację. Zatem różne jednostki mogą zachowywać się 

rozmaicie, zachowując się zarazem wciąż jeszcze zgodnie 

z rzeczywistym wzorem kulturowym. Konstrukt wzoru 

kulturowego odpowiada modalnej zróżnicowań w ramach 

rzeczywistego wzoru kulturowego. Gdy rozróżnienie zna- 

czeń tych terminów stanie się jasne, łatwo będzie można 

rozwiązywać większość trudności związanych z odnosze- 

niem indywidualnych doświadczeń i zachowań do da- 

nych kulturowych przedstawionych w formie konstruktu. 

 

Wartość konstruktów wzorów kulturowych dla pod- 

sumowywania wpływów otoczenia, mających istotne zna- 

czenie w kształtowaniu osobowości, staje się oczywista, 

gdy rozważymy warunki otaczające rozwijającą się jed- 

nostkę we wszystkich społeczeństwach. Wszystkie istoty 

 

64 H. Pojęcie kultury 

 

ludzkie normalnie rozwijają się i funkcjonują jako człon- 

kowie zorganizowanych grup zamieszkujących w tym 

samym miejscu. Wynika stąd, że większość środowiska, 

z którym jednostka wchodzi w interakcje, składa się 

z innych jednostek bądź przedmiotów wytworzonych 

przez człowieka. Odnosi się to zwłaszcza do wczesnych 

faz cyklu życiowego, kiedy kształtują się podstawy roz- 

woju osobowości. Opieka dorosłych wprowadza jak 

gdyby zasłonę między małe dziecko a większość środowi- 

ska naturalnego społeczeństwa. Niemowlę eskimoskie 

ukryte pod parką, futrzaną kurtką, matki w niewielkim 

stopniu odczuwa temperatury arktyczne. Większość 

wczesnych doświadczeń jednostki bierze swój początek 

z zachowań innych osób. Mogą to być zachowania 

skierowane bezpośrednio ku niej, jak w wypadku stoso- 

wanych przez dorosłych technik opieki nad dzieckiem lub 

odpowiedzi dorosłych na zachowania dziecięce. Mogą 

także być skierowane ku celom, które dziecko także 

pragnie osiągnąć, prowadząc je w ten sposób do obserwa- 

cji i imitacji tych zachowań. W obu wypadkach zachowa- 

nie innych dostarcza dziecku doświadczenia, na podstawie 

którego rozwija ono własne wzory zachowania. Zatem 

w naszym społeczeństwie dezaprobata dorosłych wobec 

dziecka jedzącego palcami doprowadzi je wkrótce do 

zaniechania tego zwyczaju, obserwowanie zaś, w jaki 

sposób ktoś z dorosłych wyjmuje konfitury ze słoika, 

dostarczy mu wzoru zachowania, który później, prawdo- 

podobnie w tajemnicy, będzie próbowało zastosować. 

 

Większość wydarzeń pozostawiających w procesie 

kształtowania osobowości trwałe następstwa ma chara- 

 

//. Pojęcie kultury 65 

 

kter powtarzalny. Chociaż pewne niezwykłe i gwałtow- 

ne epizody mogą mieć konsekwencje traumatyczne, is- 

tota rozwoju osobowego polega, podobnie jak proste 

i bezpośrednie uczenie się, na powtarzaniu określonych 

bodźców i zachowań, będących odpowiednimi reak- 

cjami na nie. W normalnych warunkach życia społe- 

cznego większość zewnętrznych bodźców, na które dzie- 

cko reaguje, ma swój początek w zachowaniu innych 

jednostek. Chociaż zachowanie to nawet w dwóch wy- 

padkach nie będzie identyczne, jego zróżnicowanie bę- 

dzie prawie zawsze mieściło się w ramach takiej czy 

innej ograniczonej serii zachowań, stanowiących - jak 

to już było powiedziane - wzór kultury rzeczywistej. 

Nadto, jak wydaje się, istnieje dosyć ścisła korelacja 

pomiędzy modalną zróżnicowanych zachowań w ob- 

rębie takiej serii a typem doświadczeń, które jednostka 

wynosi ze swych kontaktów z osobami działającymi 

w ramach tej serii, tzn. realnego wzoru kulturowego. 

Innymi słowy, zróżnicowane zachowania w zakresie 

danego wzoru kulturowego funkcjonują, ze względu na 

skutki dla jednostki, w podobny sposób do tego, co 

fizycy nazywają zjawiskiem konwergencji. Różnice mię- 

dzy nimi zanikają, tak że ich kumulatywny rezultat 

w kształtowaniu osobowości jest w znacznym stopniu 

taki sam, jak gdyby wytworzył się wskutek powtarzania 

jednego tylko rodzaju zachowania, stanowiącego modal- 

ną szeregu składającego się na wzór. Tak więc doświad- 

czenie wynikające ze zwyczaju jadania obiadu między 

dwunastą a pierwszą, lecz najczęściej wpół do pierwszej, 

będzie w znacznej mierze takie samo jak to, 

 

o 

 

^6_____________II. Pojęcie kultury_____ /J. pq/gcie 

feutoo-y 67 

 

które wypływa ze zwyczaju jadania zawsze o wpół do kich 

wzorów jego kultury, wszyscy jednak będą mieli 

pierwszej, kontakt z wieloma takimi samymi wzorami. Wzory 

te, 

 

Trzeba jak najszybciej dodać, że nie należy na tej 

przedstawione w konstrukcie kultury, można w bada- 

podstawie wnioskować, jakoby rezultaty kontaktów niach 

kształtowania się osobowości traktować jako sta- 

w ramach określonego wzoru kultury rzeczywistej były i d| 

fe. Dostarczają one jednolitego podłoża, na którym 

dla wszystkich jednostek takie same. Mamy aż nadto ! | ^ 

możliwe jest studiowanie i porównywanie rozmaitych 

przykładów na to, że tak nie jest. Doświadczenia, które | 

, reakcji oraz konfiguracji osobowości członków społe- 

jednostka wynosi z uczestnictwa w jakiejś sytuacji, żale- 

l czeństwa. Ustalenie stałych punktów odniesienia jest 

za me tylko od samej tej sytuacji, ale także od zdolności 

| [ nieodzownym narzędziem w badaniach osobowości. 

 

i spostrzeżeń jednostki. Na przykład wzór kulturowy | 

Konkretny przykład może ułatwić wyjaśnienie stosun- 

wymagający od chłopca, by przygotowywał drewno na | ku 

między wzorami kulturowymi a wspólnymi doświad- 

opał, będzie źródłem zupełnie innego rodzaju doświad- | 

czeniami członków określonego społeczeństwa. Przypuś- 

czeń dla dziecka silnego i aktywnego niż dla słabego | 

ćmy, że w społeczeństwie istnieje wzór karmienia niemo- 

i chorowitego. Widok Cyganki stojącej u drzwi będzie | 

wiat, kiedy tylko zapłaczą i niekarmienia ich, jeśli nie 

miał całkiem inne znaczenie dla dziecka, któremu opo- 

płaczą. Ze względu na zmienność w ramach takiego 

Władano, że wszystkie Cyganki porywają dzieci, niż dla l 

wzoru, która musi być rezultatem wymogów życia co- 

dziecka, które nigdy takich opowieści nie słyszało. Za- 

dziennego, możemy być pewni, że nie wszyscy członkowie 

tem nawet w przypadkach, kiedy sytuacja zewnętrzna tego 

społeczeństwa byli karmieni za każdym razem, gdy 

może być traktowana jako stała, czynniki indywidualne 

płakali. Jednakże w większości wypadków wszyscy byli 

będą przyczyną odmiennych rezultatów u różnych osób. 

zapewne karmieni, gdy płakali i nie dostawali pokarmu, 

 

Skoro konstrukt kulturowy jest sumą modalnych ró- kiedy 

nie płakali. W rezultacie wszyscy mieli nadmiar 

znych wzorów stanowiących rzeczywistą kulturę i skoro 

możliwości rozwinięcia nawyku płaczu jako pierwszej 

modalna każdego wzoru jest ściśle skorelowana z ty- 

reakcji prowadzącej do zaspokojenia głodu. Doświadcze- 

pem doświadczenia wyniesionego przez jednostki ze nią ich 

będą miały wiele cech wspólnych wbrew wszelkim 

swych kontaktów z tym wzorem, to wynika z tego, że 

czynnikom zmienności zawartym w działaniu wzoru 

można użyć konstruktu kultury jako podsumowania j 

kulturowego i w ich różnicach indywidualnych. Wszyscy 

wpływów środowiska społeczno-kulturowego, z którego 

członkowie danego społeczeństwa będą pod tym wzglę- 

członkowie każdego społeczeństwa czerpią większość [ dem 

znacznie bardziej podobni do siebie nawzajem niż 

swych doświadczeń. Chociaż wielu członków danego J do 

członków jakiegoś innego społeczeństwa, w którym 

społeczeństwa może nie otrzymać bezpośrednio wszyst- J 

wzór kulturowy nakazuje karmienie niemowląt według 

 

68 //. Pojęcie kultury 

 

ściśle określonego rozkładu czasu, a płacz jest albo 

ignorowany, albo karany. 

 

Użyteczność konstruktów kulturowych dla badań 

osobowości nie ogranicza się do przedstawiania sumy 

wpływów środowiska społeczno-kulturowego wspól- 

nych wszystkim członkom społeczeństwa. Wzory w ta- 

kim konstrukcie są też ogromnie pomocne przy diag- 

nozie indywidualnych osobowości. Każdy konstrukt 

wzoru reprezentuje modalną zmiennych zachowań wie- 

lu jednostek w odniesieniu do określonej sytuacji. Moż- 

na stwierdzić, że chociaż zmienność zachowań każdej 

jednostki w odniesieniu do danej sytuacji będzie w cało- 

ści mieściła się w ramach skali rzeczywistego wzoru 

kulturowego, to rzadko, jeśli w ogóle, obejmie całą tę 

skalę. Będzie odpowiadała tylko pewnemu segmentowi 

tej skali i częstotliwość zachowań indywidualnych 

w tym segmencie może znacznie różnić się od modalnej 

wzoru kulturowego jako całości. Różnica między tą 

indywidualną modalną a konstruktem wzoru kulturo- 

wego będzie odzwierciedlała kompromis pomiędzy 

wzorami kulturowymi społeczeństwa a indywidualnymi 

inklinacjami, na który musi zgodzić się każda jedno- 

stka. Odchylenia indywidualne mogą mieć niewielkie 

znaczenie dla diagnozy osobowości, dopóki występują 

w wypadku zaledwie kilku wzorów kulturowych. Za- 

tem, jeśli wzór wymaga, by mężczyzna przynosił swemu 

teściowi często kosztowne prezenty, on zaś stara się 

dawać ich jak najmniej, może to tylko oznaczać, że nie 

lubi swego teścia lub pragnie zerwać swe małżeństwo. 

Jednakże jeśli częstotliwość skali zachowań indywidual- 

 

//. Pojęcie kultury 69 

 

nych wykazuje stałe przemieszczenie w stosunku do 

znacznej liczby konstruktów wzorów kulturowych, mo- 

żna śmiało przyjąć, że kierunek tego przesunięcia od- 

zwierciedla pewne szczególne właściwości danej jedno- 

stki. Jeśli więc wspomniany mężczyzna uchyla się od 

swych obowiązków nie tylko wobec teścia, ale także 

w większości innych sytuacji wymagających wydatków, 

będzie to niemal pewny wskaźnik, że jest skąpy. W pra- 

ktyce, w codziennych sądach o osobowościach innych 

jednostek wszyscy czynimy stały, choć często nieświa- 

domy użytek z czynnika odchyleń od modalnej wzoru 

kulturowego. Nie określamy norm zachowania w kate- 

goriach wzoru kulturowego, lecz dobrze wiemy, jakie 

one są, szybko więc stwierdzamy odchylenia i odpowie- 

dnio klasyfikujemy innych ludzi. 

 

Przed zakończeniem omówienia kultury warto wspo- 

mnieć o jeszcze jednym ważnym aspekcie wzorów kul- 

turowych. Wszystkie kultury jako dodatek do rzeczywi- 

stych wzorów kulturowych i konstruktów wzorów kul- 

turowych, utworzonych na podstawie obserwacji i wy- 

kresu zachowań przez badacza, zawierają pewną liczbę 

tak zwanych wzorów idealnych. Są to abstrakcje skon- 

struowane przez członków danego społeczeństwa, będą- 

ce wyrazem zgodności opinii części jego członków co 

do tego, jak w poszczególnych sytuacjach ludzie po- 

winni się zachowywać. Zakres różnic między określony- 

mi społeczeństwami, jeśli chodzi o poziom rozwoju 

wzorów idealnych tego typu, jest duży. Pewne grupy są 

znacznie bardziej świadome istnienia kultury i skłonne 

do generalizacji dotyczących zachowania od innych. 

 

70 //. Pojęcie kultury 

 

Jednakże żadna grupa nigdy nie rozwinęła idealnych 

wzorów zachowania odpowiadających wszelkim sytuac- 

jom. Nawet w społeczeństwach najbardziej analitycznie 

nastawionych i kulturowo świadomych badacz będzie 

wciąż odkrywał, że jego informatorzy nie są w stanie 

powiedzieć, jakie powinno być właściwe zachowanie 

w określonej sytuacji, i muszą odwoływać się do tego, 

co się zdarzało w różnych wypadkach, kiedy taka sytu- 

acja powstawała. Ten brak wzorów idealnych jest tym 

bardziej uderzający, że porównanie opowiadań zazwy- 

czaj ujawnia istnienie rzeczywistego wzoru kulturowego 

z wyraźnie dającą się rozpoznać modalną zmienności. 

Ogólnie rzecz biorąc, wzory idealne są konstruowane 

najczęściej w odniesieniu do tych sytuacji, do których 

społeczeństwo przywiązuje największą wagę, a zwłasz- 

cza w odniesieniu do tych, które obejmują interakcje 

między jednostkami zajmującymi różne pozycje w stru- 

kturze społecznej. 

 

Wzory idealne mogą nie zgadzać się i w rzeczywistoś- 

ci zazwyczaj nie zgadzają się z konstruktami wzorów, 

stworzonymi przez badacza na podstawie obserwacji 

rzeczywistych zachowań. W pewnych wypadkach nie- 

zgodność ta może odzwierciedlać jedynie niedostatecz- 

ne nadążanie wzoru idealnego za rzeczywistością zmie- 

niającej się kultury. Wzór ten raczej opiera się na 

pamięci o tym, jak sprawy kiedyś wyglądały, niż na 

obserwacji tego, jak przedstawiają się obecnie. W in- 

nych wypadkach wzór idealny prawdopodobnie nigdy 

nie był w zgodzie z modalną rzeczywistego wzoru kul- 

turowego. Przedstawia on dezyderat, wartość, która 

 

//. Pojęcie kultury 71 

 

zawsze częściej była łamana niż przestrzegana. W każ- 

dym wypadku wzory idealne wywołują pewien efekt 

normatywny, zniechęcając do zbyt dalekiego odbiega- 

nia od standardów, które ustalają. Jednakże, kiedy ta- 

kie wzory idealne są już całkowicie zwerbalizowane 

i wykrystalizowane, występuje w pewnej mierze tenden- 

cja do zmniejszania się ich wpływu. Uzyskują one byt 

niezależny i zamiast reprezentować właściwe reakcje na 

poszczególne sytuacje, same stają się właściwymi od- 

powiedziami na określone pytania. Nasz wzór idealny: 

 

„Małe dzieci kochają się" przetrwał jako taka werbalna 

odpowiedź w zestawieniu z przeczącymi jej zarówno 

wspomnieniami osobistymi, jak i codziennymi obser- 

wacjami. Takie werbalizacje same są wzorami w rzeczy- 

wistej kulturze, lecz należy je klasyfikować razem z 

lite- 

raturą społeczeństwa i nie można ich traktować jako 

wskaźników rzeczywistego zachowania jego członków 

w większym stopniu niż jakichkolwiek innych fragmen- 

tów folkloru. Jest zatem bardzo pożądane, by ci, którzy 

próbują opisywać kultury, wyraźnie odróżniali konstru- 

kty kulturowe, stworzone przez nich samych na pod- 

stawie obserwacji, od idealnych wzorów kulturowych, 

które przekazują im werbalnie członkowie danego spo- 

łeczeństwa, nawet w jak najlepszych i najuczciwszych 

intencjach. 

 

Czytelnicy, którzy interesują się raczej dziedziną psy- 

chologii osobowości, mogą odnieść wrażenie, że analizie 

pojęcia kultury poświęcono zbyt wiele miejsca. Istotnie, 

wiele z tego, co zostało tu powiedziane, ma niewielkie 

znaczenie dla badań przeprowadzanych w obrębie nasze- 

 

72 II- Pojęcie kultury 

 

III 

 

go społeczeństwa i kultury. Wzory normalnego zachowa- « 

Struktura Społeczna 

 

nią są dobrze znane badaczowi, odchylenia zaś od nich 

uczestnictwo w kulturze 

są na tyle łatwo rozpoznawalne, że potrzeba ich uogól- a 

uczestnictwo W kulturze 

 

niania i konceptualizowania jest niewielka. Jednakże 

gdy tylko badania rozszerzają się poza ten stosunkowo 

wąski obszar, zrozumienie pojęcia kultury staje się ko- 

niecznością. 

 

W poprzednich rozdziałach podkreślano, że funkcjo- 

nalnymi jednostkami w walce naszego gatunku o eg- 

zystencję są raczej społeczeństwa niż jego poszczególni 

przedstawiciele i że to społeczeństwa jako całości prze- 

kazują i utrwalają kultury. Wskazywano też, iż żadna 

jednostka nie zna całej kultury swego społeczeństwa 

ani nie musi w swym jawnym zachowaniu wyrażać 

wszystkich jej wzorów. Jednakże uczestnictwo każdej 

jednostki w kulturze swego społeczeństwa nie jest po 

prostu sprawą przypadku. Jest ono zdeterminowane 

przede wszystkim (zaś w tym zakresie, w jakim to 

dotyczy kultury jawnej - prawie całkowicie) przez jej 

miejsce w społeczeństwie oraz przez wykształcenie, jakie 

otrzymuje ze względu na antycypowaną pozycję, którą 

ma zająć. Wynika stąd, że zachowanie jednostki musi 

być badane nie tylko w relacji do całości kultury jej 

społeczeństwa, lecz także w relacji do szczególnych 

żądań kulturowych, które społeczeństwo wysuwa w sto- 

sunku do niej ze względu na pozycję, jaką w nim zaj- 

muje. Zatem wszystkie społeczeństwa oczekują różnych 

 

74 III. Struktura społeczna, a uczestnictwo w kulturze 

 

zachowań kobiet i mężczyzn i nie można zrozumieć 

zachowania jakiegokolwiek mężczyzny lub kobiety, nie 

znając owych oczekiwań. 

 

Większość dzisiejszych badaczy osobowości doskona- 

le zdaje sobie sprawę z tych faktów oraz z tego, jak 

bardzo potrzebne jest uzyskanie klarownego obrazu 

struktury społeczeństwa jako punktu wyjścia analizy 

środowisk społeczno-kulturowych jego członków. Mó- 

wiąc uczciwie, większość z nich ma trudności w za- 

stosowaniu do tych celów materiału prezentowanego 

w olbrzymiej części prac socjologicznych. Trudności te 

w znacznej mierze wynikają z błędu popełnianego przez 

wielu socjologów - braku wyraźnego rozróżnienia spo- 

łeczeństwa i jego kultury. Społeczeństwo jest zorganizo- 

waną grupą ludzi, zbiorem jednostek, które nauczyły się 

współpracować razem. Kultura jest zorganizowaną gru- 

pą wzorów zachowania itd. Chociaż między społeczeńs- 

twem a jego kulturą istnieje dużo ścisłych współzależ- 

ności, są to dwa odrębne pojęcia i reprezentują zjawiska 

różnego porządku. Jednak wielu socjologów opisuje 

społeczeństwa w kategoriach instytucji i używa okreś- 

lenia struktura społeczna na oznaczenie współzależności 

pomiędzy instytucjami. W rzeczywistości instytucja sta- 

nowi konfigurację wzorów kulturowych, która - jako 

całość - spełnia określone funkcje, natomiast współ- 

zależności takich konfiguracji należą przede wszystkim 

do dziedziny organizacji lub integracji kultury. Instytu- 

cjonalne podejście do społeczeństwa, choć dla pewnych 

celów użyteczne, skłonne jest zazwyczaj ignorować rela- 

cje między instytucjami a jednostkami. W wielu wypad- 

 

III. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 75 

 

kach opisy powstałe w wyniku takiego podejścia nie 

dają możliwości stwierdzenia, jakiego rodzaju ludzie 

uczestniczą w określonych instytucjach, albo zlokalizo- 

wania danego członka społeczeństwa w odniesieniu do 

tych instytucji. Określenia struktury społecznej, które 

by mogły być użyteczne w badaniach osobowości, win- 

ny przyjąć za punkt wyjścia inny aspekt konfiguracji 

społeczno-kulturowej. Muszą ukazywać, w jaki sposób 

jednostki tworzące społeczeństwo są klasyfikowane i or- 

ganizowane, wyznaczanie bowiem członkom społeczeń- 

stwa jako jednostkom ról w życiu zbiorowym społe- 

czeństwa odbywa się właśnie za pośrednictwem tych 

mechanizmów. 

 

Pierwszym krokiem w kierunku stworzenia modelów 

struktury społecznej użytecznych w badaniach osobo- 

wości powinno być określenie, jaki rodzaj zespołów 

społecznych najbardziej determinuje uczestnictwo jed- 

nostki w kulturze. Termin społeczeństwo* był używany 

w odniesieniu do dużej liczby bardzo zróżnicowanych 

ugrupowań ludzkich, tak różnych jak np. klub towarzy- 

ski biznesmenów i republika amerykańska. Jednakże 

wiele tych zorganizowanych grup ma ściśle ograniczone 

cele i żądania pod adresem jednostek. Działanie ich 

może mieć wpływ na funkcjonowanie i utrwalanie kilku 

elementów kultury, lecz nie obejmuje ani nie przekazuje 

kultury jako całości. Ograniczymy zatem nasze roz- 

ważania do tego tylko rodzaju zorganizowanych ugru- 

 

* W języku angielskim słowo society oznacza zarówno 

społe- 

czeństwo, jak i towarzystwo - przyp. tłum. ••' 

 

6 - KutturowB podttawy olobowośd 

 

76 III. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 

 

powań, które mogą funkcjonować jako niezależne nośni- 

ki kultur. Zaczniemy od najprostszych i najbardziej 

powszechnych form transmitujących kulturę grup, w nich 

bowiem właśnie najłatwiej dają się wyróżnić zasady 

stanowiące podstawę wszelkiej struktury społecznej. 

 

Wszystkie istoty ludzkie żyją jako członkowie społe- 

czeństwa złożonego z jednostek obu płci i różnego 

wieku. Społeczeństwo odtwarza się, gdy na świat przy- 

chodzą dzieci, które ono następnie kształci, by mogły 

zająć miejsce jako funkcjonujący członkowie organizacji 

społecznej. Ten typ społeczeństwa sięga zapewne począt- 

ków naszej egzystencji jako odrębnego gatunku, chociaż 

być może jeszcze jeden typ zorganizowanej grupy - mia- 

nowicie rodzina -jest nawet starszy. Zarówno społeczeń- 

stwo, jak i rodzina istnieje wszędzie, gdziekolwiek żyją 

ludzie. Członkowie takiego społeczeństwa połączeni są 

wielością wspólnych interesów, a także silnym poczuciem 

wspólnoty opartym na osobistej znajomości i bezpośred- 

nich interakcjach. Występują jako jedność przeciwko 

ludziom z zewnątrz i zgodnie z określonym wzorem 

dzielą między siebie czynności niezbędne dla pomyślnego 

funkcjonowania grupy. Dzięki temu wzorowi wszyscy 

członkowie grupy będą zarówno świadczyli jakieś usługi, 

jak i czerpali korzyści Mimo różnic zachowań narzuca- 

nych przez rozmaite role wszyscy członkowie społeczeń- 

stwa podzielają wielką liczbę wzorów kulturowych, zwła- 

szcza wzorów ukrytych, a także uznają wspólny system 

wartości. Przekazywanie tego całkowicie podzielanego 

jądra kultury zapewnia członkom społeczeństwa wzajem- 

ne zrozumienie, a także sprawia, że możliwe jest trwanie 

 

III. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 77 

 

społeczeństwa jako takiego, pomimo stale zmieniającego 

się jego składu osobowego. 

 

Niezwykle znaczący jest fakt, że nawet najprostsze, 

elementarne społeczeństwa nie są zupełnie w swej struk- 

turze amorficzne. Stanowią konfiguracje nie tylko jedno- 

stek, lecz także mniejszych, wewnętrznie zorganizowa- 

nych grup jednostek. Istoty ludzkie mają usilną potrzebę 

bezpieczeństwa emocjonalnego. Posiadają też wielkie 

zdolności do współpracy zmierzającej ku osiągnięciu 

ograniczonych szczegółowych celów i do integrowania 

się w funkcjonalne zespoły. Nawet w najprostszych spo- 

łeczeństwach są grupy przyjaciół i grupy pracowników, 

które wyodrębniają niewielką liczbę osób, zazwyczaj tej 

samej płci i zbliżonego wieku, spośród reszty społeczeń- 

stwa i ustalają pomiędzy nimi stosunki szczególnego typu. 

Są też ugrupowania rodzinne, które jednoczą małą liczbę 

osób obydwu płci i różnego wieku w ściśle zintegrowane 

zespoły. Przynależność jednostki do takiego zespołu, 

zwłaszcza jeśli jest to grupa rodzinna, stanowi ważny 

czynnik w jej orientacji w stosunku do społeczeństwa 

i jego kultury. Przynależność ta dostarczając określonych 

satysfakcji, nakłada zarazem pewne obowiązki zarówno 

w sensie wspólnej odpowiedzialności względem szerszego 

społeczeństwa, jak i wzajemnych praw i obowiązków 

istniejących pomiędzy członkami zespołu. Zatem mężczy- 

zna uzyskuje liczne osobiste korzyści z małżeństwa i za- 

łożenia własnej rodziny, ale równocześnie czyni siebie 

prawnie odpowiedzialnym za długi swej żony i za szkody 

spowodowane przez swoje dzieci, a także bierze na siebie 

określone zobowiązania względem żony i dzieci. 

 

78____III. Struktura społeczna a uczestnictwo w 

kulturze______ III. Struktura społeczna a uczestnictwo w 

kulturze 79 

 

Ten wzór - by tak określić - organizacji komórkowej 

powstałych wskutek masowej produkcji i środków 

przejawia się w całej skali różnych rodzajów integracji 

przekazu, takich jak kino lub radio, istnieją często 

społecznej. Każde społeczeństwo, od pierwotnego ple- 

znaczne różnice w postawach i wartościach. Klasy spo- 

mienia do nowoczesnego państwa, jest zorganizowanym 

łeczne mogą również funkcjonować jako społeczeństwa 

agregatem mniejszych zorganizowanych grup. Plemię 

elementarne w ramach szerszych konfiguracji, zwłaszcza 

jest więc konfiguracją rodzin, grup przyjaciół i ugrupo- 

gdy mają za sobą długi okres istnienia i przynależność 

wań pracowniczych, szczep jest konfiguracją plemion, J do 

nich jest wyraźnie określona. Każda klasa skłonna 

państwo w swych prostszych formach jest konfiguracją jest 

rozwijać swój własny układ podzielanych i przeka- 

szczepów, połączonych wskutek podboju lub konfede- 

zywanych wzorów kulturowych oraz ustanawiać pewne 

racji itd. Możemy odnaleźć tę zasadę organizacji nawet 

szczególne zobowiązania dla swych członków. Jest tak- 

w najbardziej złożonych nowoczesnych społeczeńst- że 

skłonna z góry przeznaczać swym członkom pewne 

wach, poza wyjątkowymi okresami dezorganizacji i za- 

rodzaje działalności niezbędne dla przetrwania szer- 

mieszek. Przy czym owe okresy chaosu są zazwyczaj szych 

konfiguracji i czynić z nich część własnej, swoistej 

przejściowe. Na przykład w mieście, w którym powstają 

kultury. Zatem w społeczeństwach europejskich od mę- 

nowe zakłady przemysłu wojennego, początkowo nie żczyzn z 

klas wyższych oczekuje się przywództwa 

istnieją społeczne konfiguracje pośredniczące pomiędzy w 

czasie wojny i ich tchórzostwo bywa znacznie ostrzej 

napływowymi robotnikami a całą społecznością lokal- 

potępiane niż mężczyzn z klas niższych. 

 

na, lecz w miarę upływu czasu takie konfiguracje z pew- 

Dosyć interesujący jest fakt, że istnienie elementar- 

nością się rozwiną. Przynależność do związków, klu- nych 

społeczeństw wyodrębnionych na podstawie kla- 

bów, kościołów itp. służy wyodrębnianiu pewnej liczby 

sowej nie jest w żadnej mierze sprzeczne ze znacznym 

jednostek ze społeczeństwa jako całości, doprowadza 

stopniem ruchliwości indywidualnej w ramach struk- 

o spotkania ich i stwarzania możliwości integrowania tury 

klasowej. Głównym wymogiem trwałości klasy jest, 

się w funkcjonujące zespoły społeczne, jak się wydaje, 

określony stopień organizacji wewnętrz- 

 

W bardziej ustabilizowanych nowoczesnych społe- nej oraz 

wyraźnie określona swoista kultura. We wszy- 

czeństwach funkcje prostych społeczeństw elementar- 

stkich społecznościach pierwszym krokiem osoby, która 

nych, zarówno integrujących jednostki, jak i przekazu- 

chce należeć do klasy wyższej, będzie przyjęcie jawnych 

jących kulturę, spełniają przede wszystkim społeczności 

wzorów kulturowych tej klasy i odrzucenie wzorów 

lokalne i klasy społeczne. Nawet w takim społeczeń- 

dawnej klasy. W Anglii, o której ktoś powiedział, że jest 

stwie jak nasze nie ma dwóch społeczności o identycz- 

ostatnim miejscem na świecie, gdzie słowo gentleman 

nej kulturze. Za zasłoną powierzchownych podobieństw 

oznacza coś równie konkretnego jak słowo kiełbasa, 

 

80 III. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze J 

III- Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 81 

 

istnieją nawet specjalne techniki akulturacji osób po- J 

także i wpływu, niż innym. Rozmaite społeczeństwa 

chodzących z klas niższych do wzorów klas wyższych, f 

elementarne mogą na różne sposoby rozbudowywać te 

Jednostka, która zdobyła dostateczne bogactwo, by 

podstawowe systemy organizacji. Na przykład w więk- 

utrzymać status w klasie wyższej, często nie może przy- 

szóści społeczności polinezyjskich przypisuje się wysoki 

swoić sobie skutecznie swoistych wzorców tej klasy, 

prestiż dzieciom pierworodnym niezależnie od płci i wy- 

Wymaga to bowiem od niej nawet zmiany języka. Jed- znaczą 

się im szczególne funkcje społeczne. Jednakże 

nakże może posłać swego syna do szkoły publicznej w 

większości wypadków organizację społeczeństw ele- 

(jest ona czymś zupełnie innym niż w Ameryce) i wyj- 

mentarnych można analizować i opisywać wedle wyżej 

dzie z niej chłopiec kulturowo nie do odróżnienia od i 

przedstawionego podstawowego wzoru strukturalnego. 

tych, którzy mają za sobą długą galerię wysoko urodzo- 

Gdy mamy do czynienia z konfiguracjami społecz- 

nych przodków, nymi obejmującymi wiele społeczeństw 

elementarnych, 

 

Wszystkie społeczeństwa elementarne, bez względu 

struktura staje się bardziej złożona, lecz jej podstawowe 

na to, czy istnieją autonomicznie, czy funkcjonują jako 

zasady nie tracą ważności. Społeczeństwa elementarne 

jednostki w ramach szerszych integracji, mają pewne 

utrzymują niezależne struktury, ale nadto nakładają się 

wspólne cechy organizacyjne. We wszystkich występuje na 

nie nowe wzory strukturalne, zorientowane ku szer- 

podział członków na różne kategorie oparte na róż- szej 

konfiguracji. Przynależność do różnych zbiorowo- 

nicach płci i wieku. We wszystkich pewne jednostki lub 

ści, jaką tworzy ta organizacja zwierzchnia, przebiega 

grupy jednostek wyodrębniają się z reszty społeczeńst- w 

poprzek granic społeczeństw elementarnych i zbioro- 

wa na podstawie specjalizacji zawodowej. Wszystkie wości 

te spełniają funkcje integracyjne względem szer- 

zawierają w swej organizacji mniejsze, wewnętrznie zor- 

szej konfiguracji jako całości. Zatem fakt, że stronnict- 

ganizowane zbiorowości dwojakiego rodzaju: a) grupy wo 

wojenne lub tajne stowarzyszenie bądź duża grupa 

rodzinne, których członkostwo ustalane jest na pod- 

krewnych obejmuje osoby z wielu różnych społeczeństw 

stawie rzeczywistych lub domniemanych związków bio- 

elementarnych, sprzyja zbliżeniu tych społeczności 

logicznych, b) grupy zrzeszające swych członków na i 

przyczynia się do ich funkcjonowania jako integral- 

podstawie więzi duchowych i/lub wspólnoty interesów, nych 

części większej całości. 

 

We wszystkich społeczeństwach istnieje też tendencja W 

procesie rozwoju wzorów organizacji wyższego rzę- 

do ustawiania na skali prestiżu zarówno jednostek, jak du 

występuje silna tendencja do przenoszenia systemów 

i zbiorowości powstałych w różnych systemach organi- 

organizacyjnych społeczeństw elementarnych na ugrupo- 

zacji oraz przypisywania pewnym zbiorowościom na wania 

szersze. W pewnych sytuacjach jest to świadome 

każdej skali większego znaczenia społecznego, a więc i 

celowe, tak jak to miało miejsce podczas tworzenia Ligi 

 

o 

 

82 Ul. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 

 

Irokeskiej. W większości wypadków jednakże jest to 

prawdopodobnie nieświadome usiłowanie zastosowania 

znanych wzorów do sytuacji pod pewnymi względami 

przypominających te, w których wzory owe były po- 

przednio użyte. Prawie więc w każdym wypadku or- 

ganizacja klanowa przecinająca granice społeczeństw ele- 

mentarnych w ramach plemienia będzie ze względu na 

wiele cech odpowiadała organizacji rodzinnej istniejącej 

w tych społecznościach. Kryteria przynależności klanowej 

będą zazwyczaj rozszerzeniem pojęć pokrewieństwa, bę- 

dących podstawą przynależności do rodziny; do pewnych 

granic te same kategorie pokrewieństwa będą się odnosiły 

do członków klanu i rodziny; także wzajemne prawa 

i obowiązki członków klanu będą ściśle wzorowane na 

prawach i obowiązkach członków rodziny, chociaż zobo- 

wiązania będą nieco mniej wyraźne. W większości wypad- 

ków można stwierdzić, że każdy rodzaj więzi grupowej 

przecinającej w poprzek granice społeczeństwa elemen- 

tarnego będzie ściśle odpowiadać zarówno celom, jak 

i wzorom organizaqi istniejącym w ramach społeczeństwa 

elementarnego. Wreszcie różne społeczności lub klasy 

włączone do szerszego społeczeństwa będą zazwyczaj 

uszeregowane na skali prestiżu oraz będą wywierały 

większy lub mniejszy wpływ na kształtowanie polityki 

społeczeństwa odpowiednio do swej pozycji na tej skali. 

 

Wracając do właściwości zawsze występujących 

w strukturze społeczeństw elementarnych, trzeba powie- 

dzieć, że podział członków społeczeństwa według kate- 

gorii płci i wieku ma, być może, największe znaczenie 

dla ustalania uczestnictwa jednostki w kulturze. Prakty- 

 

II I. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 83 

 

cznie we wszystkich społeczeństwach większość czynno- 

ści i zawodów jest przeznaczona dla członków jednej, 

względnie mało liczebnej kategorii płci i wieku, i zaka- 

zywana członkom innych kategorii. Nawet w wypadku 

wysoko wyspecjalizowanych czynności, które same 

w sobie mogą być podstawą wyróżniania pewnych grup 

jednostek z ogółu społeczeństwa, przynależność do 

określonej kategorii płci i wieku zazwyczaj stanowi wa- 

runek wstępny pełnego uczestnictwa w wykonywaniu tego 

typu czynności. Na przykład w społeczności, w której 

spędziłem dzieciństwo, uważano, że rzetelnymi prak- 

tykującymi lekarzami mogą być tylko mężczyźni w śre- 

dnim lub starszym wieku. Młodych lekarzy, świeżo po 

studiach, traktowano podejrzliwie, a ci zawsze starali 

się wyglądać na starszych, niż naprawdę byli. Jeden 

z moich znajomych, który wyłysiał, gdy miał lat dwa- 

dzieścia, opowiadał mi, że łysina była jednym z najbar- 

dziej wartościowych elementów jego zawodowego ek- 

wipunku. Grupy specjalistów różnią się w ramach 

swych kategorii płci i wieku zarówno wyposażeniem 

technicznym, jak i znacznie mniejszą liczebnością. Za- 

tem w naszym społeczeństwie wszyscy hydraulicy są 

dorosłymi mężczyznami, lecz nie wszyscy dorośli męż- 

czyźni są hydraulikami. Prawie wszystkie osoby zajmu- 

jące się stenografowaniem, z wyjątkiem stenografii są- 

dowej, są kobietami, choć nie wszystkie kobiety są 

stenografistkami. 

 

Przynależność do poszczególnych grup płci i wieku 

nie tylko wyznacza zawód i rodzaj działalności, lecz 

zapewnia też jednostce długą serię wzorów zachowań, 

 

84 ///. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 

 

właściwych dla niej w stosunkach z członkami innych 

grup płci i wieku. Wzory te obowiązują niezależnie od 

tego, czy jednostka ta zna osobników tego rodzaju, czy 

nie. Niezbędne jest tylko, by rozpoznawała kategorię, 

do której należy inna osoba, i wiedziała, jak powinna 

zachowywać się w stosunku do niej i jakiego zachowa- 

nia może oczekiwać w zamian. Wreszcie istnieje także 

powszechna skłonność do przypisywania członkom roz- 

maitych kategorii płci i wieku różnego uczestnictwa 

w kulturze ukrytej społeczeństwa. Oczekuje się od nich 

nie tylko różnych typów wiedzy, ale także rozmaitych 

systemów wartości postaw. Na przykład w naszym spo- 

łeczeństwie mężczyźni rzekomo wiedzą o maszynach 

więcej niż kobiety, co jest naturalnym następstwem 

wykonywania pewnych zawodów, w których zazwyczaj 

są zatrudniani. Jednakże, przynajmniej w niższych war- 

stwach naszego społeczeństwa, rzekomo lepiej znają się 

na mięsie i w sklepie rzeźniczym potrafią lepiej wybrać 

pieczeń pierwszej jakości lub stek. Zdrowy rozsądek 

sugerowałby, że kobiety, które robią większość zaku- 

pów, powinny umieć lepiej rozpoznawać dobre mięso, 

przypisywanie zaś większej wiedzy mężczyznom jest, jak 

się zdaje, pozostałością dawnych warunków wiejskich, 

gdy mężczyźni na farmach sami zajmowali się rzeźni- 

ctwem. Co się tyczy systemów wartości i postaw, to 

istnieje np. coś takiego jak termin dziecinny na 

określenie 

zarówno pewnych zainteresowań, jak i pewnych wzo- 

rów reakcji emocjonalnych, a także coś takiego jak 

nasze głęboko zakorzenione przekonanie, że kobiety 

mają wrodzoną delikatność i są mniej agresywne niż 

 

I II. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 85 

 

mężczyźni, mimo iż bardzo często nasze doświadczenie 

temu przeczy. 

 

Podział członków społeczeństwa na kategorie płci 

i wieku musi być traktowany przede wszystkim jako 

narzędzie taksonomiczne. Ustalone w ten sposób grupy 

w żadnym sensie nie stanowią zorganizowanych, funk- 

cjonalnych zespołów, chociaż członkowie poszczegól- 

nych kategorii mogą być zdolni do wspólnych działań, 

gdy uświadomią sobie zagrożenie swych wspólnych in- 

teresów. Większość nauczycieli i rodziców potrafi przy- 

toczyć przykłady solidarności grupowej, do której w pe- 

wnych okolicznościach zdolne są dzieci. W tym mo- 

mencie przychodzi na myśl także Lizystrata, lecz ci, 

którzy pamiętają tę komedię, potrafią zapewne sobie 

także przypomnieć, jak zaczęła się załamywać solidar- 

ność kobiet, gdy doszło do konfliktu ich indywidual- 

nych interesów. 

 

Punktem wyjścia klasyfikacji według płci i wieku, 

a także jej praktycznym uzasadnieniem jest różnica mię- 

dzy zdolnościami mężczyzn i kobiet w różnym wieku. 

Jest oczywiste, że przeciętny dorosły mężczyzna jest sil- 

niejszy niż przeciętny chłopiec i może robić rzeczy, któ- 

rych chłopiec nie potrafi. Jest również jasne, że dorosła 

kobieta ma pewne zdolności związane z reprodukcją 

biologiczną i opieką nad niemowlęciem, których nie ma- 

ją członkowie żadnej innej kategorii Niemniej widzimy, 

że nawet kategorie płci i wieku uznawane przez wszyst- 

kie społeczeństwa odzwierciedlają coś więcej niż proste 

różnice biologiczne. Wszędzie występuje co najmniej sie- 

dem kategorii płci i wieku: niemowlę, chłopiec, dzie- 

 

86 III. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 

III. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 87 

 

wczynka, dorosły mężczyzna, dorosła kobieta, stary męż- 

może być wielokrotnie dzielona, a więc młodzież może 

czyzna, stara kobieta. W rzeczywistości przed okresem być 

uznawana lub nie uznawana za odrębną grupę mają- 

dojrzewania chłopcy i dziewczynki mało się różnią pod ca 

prawo do własnych wzorów kulturowych. Wiek mło- 

względem siły i aktywności i byliby w pełni zdolni 

uczest- dzieńczy pod pewnymi względami fizjologicznymi 

różni 

niczyć niemal we wszystkich takich samych wzorach ||| się 

od dzieciństwa i od wieku dojrzałego. Dla badaczy 

kulturowych. Przyczyną rozróżnień, których wszędzie się 

|j| osobowości techniki radzenia sobie z tym faktem, 

jakie 

dokonuje, są antycypowane różnice między nimi jako || 

wypracowały rozmaite społeczeństwa, są niezmiernie in- 

dorosłymi. Chłopiec przygotowywany jest do swej roli ||| 

teresujące, zwłaszcza gdy weźmiemy pod uwagę nikłe 

jako do roli mężczyzny, dziewczynka zaś do swojej-jako |( 

sukcesy towarzyszące naszym wysiłkom w tej materii- 

do roli kobiety. Podobnie starzy mężczyźni i stare 

kobiety || W społeczeństwach, które uznają młodzież za 

odrębną 

nie różnią się między sobą znacznie pod względem zdol- || 

kategorię i wyznaczają jej czynności stosowne do jej 

ności fizycznych. W rzeczywistości stare kobiety są 

często || możliwości, okres ten przemija bez stresu lub 

prawie bez 

silniejsze i aktywniejsze niż mężczyźni w tym samym ff 

stresu i szok dla osobowości przy przejściu od ról dzie- 

wieku. Jednak osobnicy każdej płci przez całe życie byli 

j cięcych do ról życia dorosłego jest nieznaczny. 

Społeczeń- 

w pewien sposób szkoleni i wykonywali określone czyn- Ul 

stwa, które raczej ignorują szczególne właściwości wieku 

ności wyznaczone im w społecznym podziale pracy. Oso- K1 

młodzieńczego, mają do wyboru dwa sposoby radzenia 

by nauczyły się działać jako mężczyźni lub jako kobiety, 

sobie z tą sytuacją. Mogą rozszerzać kategorie wieku 

i tak postępują aż do końca. Być może warto odnotować 

dziecięcego, przypisywane jej postawy i wzory jawnego 

w tym kontekście fakt, że w społeczeństwach różnica 

zachowania tak, by obejmowały młodzież, lub włączać 

między rolami męskimi i kobiecymi staje się mniej wyraź- 

młodzież do młodszych grup wieku kategorii dorosłych. 

na w odniesieniu do kobiet po menopauzie. Często stare W 

obydwu wypadkach młodzież stanowi problem dla 

kobiety mogą już brać aktywny udział w ceremoniach siebie 

i dla innych. Jeśli oczekuje się od młodzieńca, że 

i praktykach religijnych, które we wcześniejszym wieku 

będzie przestrzegał dziecięcych wzorów posłuszeństwa 

stanowiły dla nich tabu, mogą także zajmować pozycje i 

zależności, to albo staje się on złym dzieckiem, zbun- 

osób dominujących i kontrolujących w obrębie grup towanym 

przeciwko autorytetom, albo poddaje się 

rodzinnych, równolegle do pozycji zajmowanej przez męż- i 

utrwala w sobie te wzory tak mocno, że w przyszłości 

czyzn w młodszych kategoriach wieku, z wielkim trudem 

weźmie na siebie odpowiedzialność 

 

Siedem wymienionych kategorii uznają wszystkie społe- 

osoby dorosłej i jej inicjatywę. Jeśli zaś oczekuje się, 

że 

czeństwa, lecz w wielu społeczeństwach zbiór ten jest od 

momentu dojrzewania będzie postępował wedle wzo- 

w różny sposób rozszerzany. Każda główna kategoria rów 

dorosłych, poczuje się zmuszony do takich form 

 

///. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 

 

zachowania, które w najwyższym stopniu nadwerężają 

jego możliwości lub nawet je przekraczają. Chociaż społe- 

czeństwo formalnie może zaliczać go do mężczyzn, przez 

długi czas będzie pozostawał drugorzędnym członkiem tej 

kategorii, mniej wartościowym w porównaniu z innymi jej 

członkami, a wskutek tego będzie podlegał wszelkiego 

rodzaju frustracjom. Istnieje chyba tylko jedna możliwość 

gorsza od obydwu tych metod - niedookreślenie społecz- 

nej roli młodzieży. Od młodzieży żądamy na przemian 

dziecięcego posłuszeństwa i uległości oraz inicjatywy i 

bra- 

nia na siebie odpowiedzialności, które wynikają z pozycji 

dorosłych. Rezultaty takiego niekonsekwentnego trakto- 

wania są nazbyt dobrze znane wszystkim, którzy studio- 

wali psychologię osobowości, by je tu omawiać. 

 

Przypisywanie jednostkom określonych wzorów kul- 

turowych na podstawie ich specjalizacji zawodowych 

ma na ogół dość ograniczony charakter. Nie da się 

nawet porównać z zakresem wzorów łączących się 

z przynależnością do grup płci i wieku. Wzory wy- 

znaczane w ten sposób są też zazwyczaj nieznacznym 

rozszerzeniem i uzupełnieniem wzorów przypisywanych 

tym kategoriom płci i wieku, z którymi wiąże się okreś- 

lony zawód. Chociaż wzory zawodowe z konieczności 

obejmują umiejętności i wiedzę łączące się z daną spec- 

jalnością, nie muszą się do tego ograniczać. Przytoczmy 

więc jeden z najczęstszych przykładów - ci, którzy 

zajmują się kontaktem z siłami nadnaturalnymi zazwy- 

czaj wyróżniają się wśród reszty swojej kategorii płci 

i wieku określonymi wzorami ubioru i zachowania 

i oczekuje się, że będą przestrzegali tych wzorów, nawet 

 

III. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 89 

 

gdy nie pełnią swych szczególnych funkcji zawodowych. 

Każdy członek naszego społeczeństwa wie, co oznacza 

odwrócony biały, sztywny kołnierzyk i większość prote- 

stantów uważa za niewłaściwe, by pastor nawet umiar- 

kowanie palił albo pił, i to nawet wówczas, gdy nie 

pełni swych obowiązków. Także ze względu na spec- 

jalizację zawodową bywają jednostkom przypisywane 

pewne postawy i cechy osobowości Zazwyczaj ma to 

charakter idealnych wzorów kulturowych, które mogą 

dość daleko odbiegać od rzeczywistości, jednak często 

znajdują odzwierciedlenie w zachowaniach innych osób 

wobec specjalistów. Na przykład nasi przodkowie uzna- 

wali, że wszyscy rzeźnicy to ludzie gruboskórni i krwio- 

żerczy i w wielu społecznościach zabraniano im, podob- 

nie jak lekarzom, zasiadania na ławie przysięgłych 

w wypadkach rozstrzygania o karze śmierci. Z kolei 

tchórzostwo krawców stanowi utarty motyw folkloru 

północnoeuropejskiego. Każdy kto wychował się na 

baśniach braci Grimm (niektóre z nich są dość ponu- 

re*), będzie pamiętał małego krawczyka, bohatera jed- 

nej z nich. 

 

Ten typ przypisywania wzorów nie ma wielkiego 

znaczenia w badaniach jednostek z tzw. społeczeństw 

pierwotnych. W społeczeństwach tych istnieje zaledwie 

kilka form specjalizacji, liczba zaś specjalistów jest 

nie- 

wielka. Jednakże specjalizacja zawodowa wzrasta gwał- 

townie wraz ze złożonością kultury, sięgając szczytu 

 

* W języku angielskim gra słów, gdyż grim znaczy ponury 

-przyp. than. 

 

90 III. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 

 

w takich cywilizacjach jak nasza. W takich warunkach 

wzory zachowania i postawy przypisywane specjalistom 

określonego typu mogą odgrywać istotną rolę w wybo- 

rze przez jednostkę określonej specjalizacji zawodowej. 

Wiąże się to, oczywiście, ze znaczną swobodą wyboru 

zawodu, która stanowi także jedną z charakterystycz- 

nych cech naszego współczesnego społeczeństwa. Czło- 

wiek, który czuje, że będzie najbardziej zadowolony 

wykonując zawód robotnika portowego albo zawód 

księgowego, ma jeszcze doskonałe szansę zostania jed- 

nym czy drugim. Jednakże w wypadkach, gdy jednostka 

nie może wybierać, wzory i postawy przypisywane gru- 

pie specjalistów, w której się znajdzie, mogą zupełnie 

jej 

nie odpowiadać i często staje się to przyczyną nieprzy- 

stosowania oraz zaburzeń psychicznych. Na przykład 

syn wybitnego profesora, znajomego autora, popychany 

do kariery akademickiej, w końcu uznał wymogi pozy- 

cji uniwersyteckiej za tak przygniatające, że porzucił 

uczelnię w środku semestru. 

 

Przynależność do grup rodzinnych zazwyczaj nie ma 

dużego wpływu na wybór zawodu przez jednostkę, cho- 

ciaż często zdarza się, że pewne kwalifikacje rzemieśl- 

nicze, zwłaszcza dochodowe i zawierające tajemnice za- 

wodowe, są przekazywane w linii rodzinnej. Zajęcia, 

jakie przypadają różnym jednostkom wskutek podziału 

działalności w ramach rodziny, są uzależnione raczej od 

ich płci i wieku niż od ich pozycji w strukturze rodziny. 

Przynależność do rodziny ma też niewielkie znaczenie 

w determinowaniu zewnętrznych zachowań członków 

rodziny wobec osób spoza grupy, z wyjątkiem tych 

 

III. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 91 

 

sytuacji, gdy zachowania te odnoszą się do poszczegól- 

nych osób lub członków innych rodzin, z którymi 

daną rodzinę łączą określone szczególne stosunki przy- 

jaźni lub wrogości. Niemniej przynależność do rodziny 

stanowi podstawę kształtowania pewnych postaw wo- 

bec osób spoza rodziny w ogólności, zwłaszcza w tym 

sensie, że interesy ich należy traktować jako podrzędne 

w stosunku do interesów członków rodziny. W społe- 

czeństwach, w których istnieją wzory zbiorowej od- 

powiedzialności za działania każdego członka rodziny, 

mogą one nawet narzucać jednostkom określone za- 

chowania. 

 

Wszystkie te aspekty przypisywania kultury mają 

raczej uboczne znaczenie, gdy idzie o organizację rodzi- 

ny. Główna funkcja rodziny w tym zakresie polega na 

tym, że dostarcza ona jednostkom wzorów zachowania 

względem innych jednostek w ramach grupy rodzinnej. 

Te inne jednostki są formalnie klasyfikowane na pod- 

stawie związków biologicznych lub małżeńskich z daną 

jednostką, przy czym członkom każdej z tych grup 

przypisywane są określone prawa i obowiązki. Systemy 

klasyfikacji i wzory zachowania regulujące interakcje 

pomiędzy członkami każdej klasy krewnych w rozmai- 

tych społeczeństwach mogą się znacznie różnić. Opisy- 

wanie i klasyfikacja systemów pokrewieństwa stanowi 

jedno z najbardziej lubianych zajęć antropologów od 

początków istnienia tej nauki i obecnie dysponujemy 

już wielotomową literaturą na ten temat. Jednak róż- 

nice pomiędzy systemami mają małe znaczenie dla na- 

szych obecnych rozważań. Rzeczą ważną jest dla nas to, 

 

7 - Kulturowe podaiwy owbowoid 

 

92 ///. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 

 

że wiele wzorów kulturowych dotyczących interakcji 

społecznych przypisuje się jednostkom na podstawie ich 

przynależności rodzinnej, a także to, że poszczególne 

osoby, wobec których te wzory powinny być stosowane, 

są wyraźnie określone na tej samej podstawie. Skoro 

liczba jednostek pozostających ze sobą w którejkolwiek 

z relacji rodzinnych jest ściśle ograniczona, kontakty 

zaś pomiędzy nimi są zazwyczaj bliskie i częste, sytuacja 

rodzinna należy do tych, w których przypisywane wzo- 

ry kulturowe są szczególnie podatne na modyfikacje 

poprzez doświadczenie. Innymi słowy, jednostka ma 

wiele możliwości osobistego poznania swych krewnych 

jako ludzi i dostosowania swego zachowania wobec 

nich do potrzeb własnej i ich osobowości. Chociaż 

opierając się na naszej obecnej wiedzy nie można tego 

dowieść, wydaje się wysoce prawdopodobne, że zacho- 

wania objęte rzeczywistymi wzorami kulturowymi od- 

powiadającymi sytuacjom pokrewieństwa są bardziej 

zróżnicowane niż zachowania odnoszące się do wszel- 

kich innych sytuacji. Niemniej jest to także jedna z tych 

dziedzin, w których społeczeństwo jest najbardziej 

skłonne rozwijać wzory idealne, a publiczne odejście od 

nich jest najsurowiej potępiane. Wynika z tego, że ba- 

dacz w studiach nad osobowością jednostek i ich środo- 

wiskiem społecznym musi brać pod uwagę zarówno 

prywatne, jak i publiczne zachowania wobec siebie 

członków rodziny. Niejeden mężczyzna, który popełnił 

jakąś gafę towarzyską, przez resztę wieczoru kulił się ze 

strachu na myśl o tym, co też powie - ostentacyjnie 

oddana i życzliwa mu - żona, gdy wrócą do domu. 

 

III. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 93 

 

Grupy stowarzyszeniowe różnią się od grup rodzin- 

nych pod dwoma istotnymi względami. Przynależność 

do nich jest zazwyczaj ograniczona do jednostek tej 

samej płci i w przybliżeniu tego samego wieku, a także 

ma charakter mniej lub bardziej dobrowolny. W róż- 

nych społeczeństwach można znaleźć wyjątki od oby- 

dwu tych reguł, niemniej reguły te dotyczą olbrzymiej 

większości wypadków. Grupy takie powstają na zasa- 

dzie sympatii lub wspólnych interesów, lecz zazwyczaj 

zawierają obydwa te elementy. Nawet grupy pracow- 

nicze, których oficjalnie głoszone cele mają ściśle prak- 

tyczny i ekonomiczny charakter, zazwyczaj starają się 

przyjmować tylko jednostki sympatyzujące ze sobą 

w dostatecznym stopniu, by współpraca powodowała 

jak najmniej tarć między nimi. Takie grupy obejmują 

zbiorowości różnego rodzaju. Należą do nich grupy 

przyjaciół i kliki, podobnie jak grupy pracownicze, klu- 

by oraz stowarzyszenia w zwykłym znaczeniu tego sło- 

wa. Nawet najbardziej nieformalne z takich ugrupowań 

mają pewien stopień organizacji wewnętrznej, a nie- 

które z nich w pewnych społeczeństwach mogą być 

bardzo wysoko zorganizowane. Na przykład w Daho- 

meju stosunki przyjaźni pociągają za sobą prawa i obo- 

wiązki równie szczegółowe jak te, które istnieją między 

bliskimi krewnymi określonego rodzaju, powiedzmy 

między braćmi. W wypadku szerszych ugrupowań, ta- 

kich jak kluby lub tajne związki, organizacja może mieć 

bardzo rozwinięty i formalny charakter, łączący się 

z powoływaniem zarządów i przestrzeganiem określo- 

nego rytuału. Rezultatem przynależności do takich grup 

 

94 III. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 

 

jest zazwyczaj przypisywanie jednostkom pewnych 

wzorów zachowania w stosunku do innych członków. 

Przynależność ta może też pociągać za sobą wyznacza- 

nie określonych zachowań wobec osób spoza grupy, 

zwłaszcza jeśli jednostka pełni określone funkcje w spo- 

łeczeństwie jako całości Zachowania takie mają za- 

zwyczaj sporadyczny charakter i oczekuje się, że jedno- 

stka będzie je prezentować tylko wówczas, gdy grupa 

sprawuje owe ceremonie lub pełni specyficzne funkcje. 

Na przykład od członków stowarzyszenia Indian 

z Wielkich Równin będzie się oczekiwało określonego 

typu zachowań, gdy stowarzyszenie wykonuje swe tań- 

ce lub funkcje policyjne, ale w pozostałych okresach 

oczekuje się od nich, by zachowywali się tak jak wszy- 

scy inni. 

 

Wreszcie uszeregowanie jednostek i grup na skali 

prestiżu może wiązać się z formalnym przypisywaniem 

różnych form zachowania osobom zajmującym różne 

pozycje w takich szeregach. Nawet społeczeństwa, 

w których nie ma prawdziwej struktury klasowej 

z przypisanymi do niej wzorami kulturowymi, zazwy- 

czaj spodziewają się, że jednostki o wysokim prestiżu 

powinny zachowywać się w określony sposób. Odzwier- 

ciedla je znane powiedzenie noblesse oblige. Od takich 

osób oczekuje się zazwyczaj rozwagi w sprawowaniu 

rzeczywistej władzy oraz troski o tych, którzy stoją 

niżej w hierarchii społecznej. Niespełnianie tych oczeki- 

wań prowadzi do utraty poważania. Nawet gdy pozycje 

na skali prestiżu nie są powiązane z żadnymi formal- 

nymi wzorami zachowania to, niewątpliwie wpływają 

 

III. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 95 

 

na zachowania jednostek w ramach skali zmienności 

ustanawianej przez rzeczywiste wzory kulturowe. Każ- 

dy zachowuje się nieco inaczej wobec zwierzchników, 

osób równych sobie i stojących niżej od siebie, a nawet 

jeśli jawne zachowanie wobec osoby zajmującej jedną 

z tych pozycji jest takie samo jak normalne zachowanie 

wobec osób na innych stanowiskach, skutki takiego 

zachowania będą różne. Zatem traktowanie jako rów- 

nych sobie może pochlebiać osobom stojącym niżej, 

będzie natomiast irytowało zwierzchników. 

 

Podsumowując, każdy system klasyfikacji i organiza- 

cji istniejący w społeczeństwach pierwotnych przypisuje 

jednostkom na podstawie ich pozycji w systemie pewne 

wzory kulturowe. Jednakże poszczególne systemy mają 

pod tym względem różne znaczenie. Najwyraźniej pozy- 

cja jednostki w systemie płci i wieku w znacznie więk- 

szym stopniu niż jakakolwiek inna determinuje jej ucze- 

stnictwo w kulturze. Następna co do znaczenia jest 

pozycja jednostki w systemie rodziny, chociaż znaczenie 

tej pozycji polega głównie na dostarczeniu wzorów re- 

gulujących zachowania w stosunku do raczej ograni- 

czonej określonej grupy innych osób niż względem spo- 

łeczeństwa jako całości. Pozycje jednostki w systemie 

wyspecjalizowanych czynności zawodowych, w grupach 

stowarzyszeniowych i na skalach prestiżu także pocią- 

gają za sobą przypisywanie wzorów kulturowych, ale 

żaden z tych systemów nie odgrywa pod tym względem 

tak wielkiej roli jak pierwsze dwa systemy. Badacz, 

który zdoła ustalić miejsce przedmiotu swych badań 

w kategoriach płci i wieku oraz w systemie rodziny, 

 

96 III. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 

 

może stąd wydedukować lwią część jego uczestnictwa 

w kulturze, przynajmniej w momencie przeprowadzania 

badań. Ponadto zawsze można będzie ustalić grupy 

jednostek, które należą do tej samej kategorii płci i 

wie- 

ku, i zajmują podobne pozycje w ramach różnych jed- 

nostek rodzinnych. Uczestnictwo kulturowe wspólne 

członkom takich grup dostarcza czegoś w rodzaju stałe- 

go punktu odniesienia, jeśli jeszcze weźmie się pod 

uwagę warunki, w jakich jesteśmy zmuszeni przeprowa- 

dzać wszystkie badania nad osobowością. W korelacji 

z nim można analizować i porównywać indywidualne 

zróżnicowanie zachowań i reakcji, a także badać przy- 

czyny indywidualnych odchyleń. 

 

Dotychczas rozważaliśmy uczestnictwo w kulturze 

w ogólnych bezosobowych kategoriach struktury społe- 

cznej. Obecnie musimy omówić jednostkę w jej związ- 

kach z tą strukturą, a za jej pośrednictwem także z kul- 

turą danego społeczeństwa. Teraz powinno być już 

jasne, że nawet struktura najprostszych społeczeństw 

elementarnych, takich jak prymitywna wioska, nie jest 

bynajmniej zupełnie prosta lub homogeniczna. Jedno- 

stki tworzące taką społeczność są klasyfikowane i or- 

ganizowane na kilka sposobów równocześnie. Każdy 

z tych systemów spełnia swoiste funkcje w ustalaniu 

stosunku jednostki do kultury i jednostka zajmuje 

określone miejsce w ramach każdego z nich. Zatem 

każdy członek społeczeństwa plasuje się w układzie płci 

i wieku, a także na skali prestiżu. Zajmuje miejsce 

w systemie specjalizacji zawodowych bądź jako spe- 

cjalista, bądź jako przynależący do nieokreślonej reszty, 

 

III. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 97 

 

którą w naszym społeczeństwie często oznacza się tak 

niejasnymi terminami jak niewykwalifikowany robotnik 

lub gospodyni domowa. Wreszcie zawsze należy on do 

jakiejś rodziny i do jednej lub kilku grup 

stowarzyszenio- 

wych. Pozycję w systemie rodzinnym ma dopóty, dopóki 

chociaż jeden z jego krewnych żyje w danym społeczeńs- 

twie, ale nawet jeśli stracił wszystkich krewnych, może 

wejść ponownie do tego systemu przez adopcję lub 

małżeństwo. Co się tyczy przynależności do systemu 

opartego na zrzeszeniach, to niemal każdy członek społe- 

czeństwa, który nie jest psychotykiem, będzie należał do 

grup przyjaciół i grup współpracowników. Może zostać 

wykluczony z klubu lub innych, bardziej formalnych 

stowarzyszeń, ale nawet w takim wypadku zajmuje 

bardzo wyraźnie określone miejsce w systemie, którego 

część stanowią takie grupy. Jest jednym z „outsiderów" 

i właśnie istnienie tej grupy jest dla „członków" źródłem 

największej satysfakcji emocjonalnej. Trudno sobie wy- 

obrazić, by tajne związki mogły istnieć bez szerokiej 

publiczności „nieczłonków", którzy zazdroszczą człon- 

kom i snują domysły dotyczące ich tajemnic. 

 

W dawniejszych próbach wyjaśnienia relacji jednostki 

do tych wielorakich systemów społecznych dwa terminy 

na tyle dowiodły swej użyteczności, że wydaje się uspra- 

wiedliwione wprowadzenie ich tutaj. Usiłowaliśmy wy- 

jaśnić, że system społeczny trwa, podczas gdy jednostki 

zajmujące w nim miejsce mogą przychodzić i odchodzić. 

Miejsce w określonym systemie, które zajmuje pewna 

jednostka w określonym czasie, będzie oznaczane jako 

jej status w ramach tego systemu. Niektórzy badacze 

 

9° .W. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze JIJ. 

Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 99 

 

struktury społecznej używali w tym samym mniej więcej 

normalna. Zatem w każdym społeczeństwie zazwyczaj 

sensie terminu pozycja, lecz bez wyraźnego rozpoznania 

wiele osób ma status dojrzałego mężczyzny i pełni rolę 

czynnika czasu lub równoległego istnienia różnych sys- 

dojrzałego mężczyzny. Podobnie społeczeństwo obej- 

temów organizacji w obrębie społeczeństwa. Termin muje 

wiele osób o statusie ojca w organizacji poszcze- 

status przez długi czas był używany jako określenie 

gólnej grupy rodzinnej, do której należą. Ta sama jed- 

pozycji jednostki w systemie prestiżu w danym społe- 

nostka może mieć też równocześnie i ma kilka roz- 

czeństwie. Obecnie zakres tego terminu zostaje rozsze- 

maitych statusów, każdy pochodzący z jednego z sys- 

rzony tak, by odnosił się do pozycji również we wszel- | 

temów organizacji, do których należy. Nie tylko ma te 

kich innych systemach. Drugi termin - rola - będzie || 

statusy, ale także zna powiązane z nimi role. Jednakże 

używany na oznaczenie całościowej sumy wzorów kuł- ; 

nigdy nie jest w stanie wykonywać wszystkich tych ról 

turowych wiążących się z określonym statusem. Obej- 

równocześnie. Takie role stanowią stały element z pun- 

mować zatem będzie postawy, wartości i zachowania, ktu 

widzenia jej uczestnictwa w kulturze ukrytej społe- 

które społeczeństwo przypisuje każdej osobie posiada- 

czeństwa, funkcjonują natomiast w sposób przerywany, 

jącej dany status. Może być nawet rozszerzony tak, by 

jeśli idzie o udział jednostki w kulturze jawnej. Innymi 

obejmował uprawnione oczekiwania takiej osoby, doty- 

słowy, chociaż jednostka przez cały czas ma statusy 

czące zachowań wobec niej osób posiadających w ra- i zna 

role, działa czasami w ramach jednego statusu 

mach tego samego systemu inne statusy. Każdy status i 

roli, kiedy indziej zaś w ramach innego. Status, w ra- 

wiąże się z określoną rolą, ale te dwa pojęcia bynaj- 

mach którego jednostka działa, jest jej statusem czyn- 

mniej nie oznaczają tego samego z punktu widzenia nym w 

danym momencie. Pozostałe jej statusy są w tym 

jednostki. Status jest przypisywany jednostce na pod- 

okresie statusami utajonymi. Role powiązane z takimi 

stawie wieku i płci, małżeństwa lub urodzenia w okres- 

utajonymi statusami okresowo pozostają w zawiesze- 

lonej rodzinie itd. Swej roli jednostka uczy się na pod- 

niu, ale stanowią integralną część wyposażenia kulturo- 

stawie swego statusu, aktualnego lub antycypowanego, wego 

jednostki. 

Rola, w tej mierze w jakiej jednostka reprezentuje jawne 

Sformułowanie to może stać się jaśniejsze, gdy zo- 

zachowanie, stanowi dynamiczny aspekt statusu: to, co 

stanie uzupełnione przykładem. Przypuśćmy, że jakiś 

jednostka ma robić, by uzasadnić zajmowanie przez 

mężczyzna spędza dzień pracując jako sprzedawca 

siebie określonego statusu, w sklepie. Kiedy stoi za 

ladą, jego statusem jest status 

 

W społeczeństwie wiele jednostek może równocześnie 

sprzedawcy, ustalony przez jego pozycję w systemie 

zajmować określony status oraz znać i wykonywać 

specjalizacji zawodowych w naszym społeczeństwie. Ro- 

połączone z nim role. W rzeczywistości jest to sytuacja 

la powiązana z tym statusem dostarcza mu wzorów 

 

100 III. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 

 

stosunków z klientami. Wzory te, które są dobrze znane 

zarówno jemu, jak i klientom, pozwalają redukować do 

minimum zwłokę i nieporozumienia w prowadzeniu 

interesów. Kiedy mężczyzna ów wychodzi na papierosa 

i spotyka w palarni innych pracowników, status sprze- 

dawcy zostaje utajony, on zaś przybiera inny czynny 

status oparty na pozycji w grupie towarzyskiej pracow- 

ników sklepu. W tym statusie jego stosunki z innymi 

pracownikami będzie regulował układ wzorów kulturo- 

wych, zupełnie odmienny od występujących w stosun- 

kach z klientami. Nadto, ponieważ prawdopodobnie 

dobrze zna większość pozostałych pracowników, stoso- 

wanie przez niego wzorów kulturowych będzie modyfi- 

kowane przez osobiste sympatie i antypatie wobec pew- 

nych jednostek, a także przez wzgląd na ich i jego 

pozycję na skali prestiżu członków organizacji sklepu. 

Gdy nadchodzi czas zamknięcia sklepu, odkłada na 

bok zarówno swój status sprzedawcy, jak i członka 

grupy pracowników i w drodze do domu działa po 

prostu w ramach swego statusu społecznego związane- 

go z kategorią płci i wieku. Zatem jeśli jest człowiekiem 

młodym, będzie przynajmniej poczuwał się do tego, by 

w autobusie ustąpić miejsca kobiecie, jeśli zaś jest 

stary, 

będzie czuł się zupełnie dobrze zajmując to miejsce. 

Z chwilą gdy przybywa do domu, aktywizuje się nowy 

układ jego statusów. Będą to statusy wynikające z wię- 

zów pokrewieństwa łączących go z różnymi członkami 

grupy rodzinnej. Pełniąc role do tych statusów rodzin- 

nych przypisane będzie starał się okazywać serdeczność 

teściowej, czułość żonie, lecz będzie występował jako 

 

/H. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 101 

 

zwolennik surowej dyscypliny względem syna, któremu 

w szkole postawiono niedostateczne oceny. Jeśli zdarzy 

się, że będzie to właśnie wieczór zebrań loży, do której 

należy, wszystkie jego statusy rodzinne staną się znowu 

około godziny ósmej utajone. Z chwilą gdy wejdzie 

do pomieszczenia loży i włoży na siebie uniform Wiel- 

kiego Cesarskiego Jaszczura, w Starożytnym Zakonie 

Dinozaurów przyjmie nowy status, który pozostawał 

utajony od czasu ostatniego zebrania loży, i będzie 

pełnił powiązaną z nim rolę aż do czasu zdjęcia uni- 

formu i powrotu do domu. 

 

Fakt, że rozmaite statusy jednostki aktywizują się 

w różnym czasie, zapobiega kolizji powiązanych z nimi 

ról. Co najwyżej jawne zachowanie stanowiące część 

roli połączonej z jednym statusem może zniweczyć re- 

zultaty jawnych zachowań, które są częścią innej roli. 

Same zachowania jednak nie będą popadały w konflikt 

ze względu na różnice czasu między nimi. Nadto role 

powiązane ze statusami w ramach jednego systemu są 

zazwyczaj dobrze nawzajem do siebie dopasowane i nie 

prowadzą do konfliktów, dopóki jednostka działa 

w obrębie tego systemu. Dotyczy do także statusów 

w różnych systemach, gdy są to statusy normalnie 

występujące zbieżnie u tych samych jednostek. Na przy- 

kład w każdym społeczeństwie role dorosłego mężczyz- 

ny, ojca, specjalisty rzemieślnika, przyjaciela itp. za- 

zwyczaj będą dostosowane do siebie wzajemnie, mimo 

iż wywodzą się z różnych systemów. Takie dostosowa- 

nie nie jest, oczywiście, skutkiem świadomego planowa- 

nia. Rozwija się w rezultacie doświadczenia jednostek, 

 

102 III. Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 

III- Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze 103 

 

które zajmowały takie szeregi statusów równocześnie nu, 

po czym jako brat ofiary podejmuje z nim śmier- 

i stopniowo eliminowały większość wynikających stąd tema 

walkę. 

 

konfliktów metodą prób i błędów. Zatem jeśli na przy- 

Konflikty takie rzadko powstają w społeczeństwach 

kład zostają zapożyczone wzory formalnej przyjaźni od 

elementarnych czy nawet w obrębie szerszych ugru- 

jakiegoś innego społeczeństwa, to wkrótce zostaną powań 

społecznych, które trwają przez dłuższy czas 

zmodyfikowane w taki sposób, by nie powstawały koń- A i 

rozwinęły dobrze zintegrowane kultury. Jednak mogą 

flikty między nimi a wzorami już ustalonymi przez ||- 

występować dosyć często w warunkach, jakie istnieją 

lokalny system organizacji rodzinnej. vf współcześnie w 

naszym społeczeństwie. Nasz odziedzi- 

 

Rzadkie sytuacje, kiedy wskutek jakiegoś wypadku f czony 

system statusów i ról załamuje się w obliczu 

następuje u tej samej jednostki zbieżność statusów, kto- 

f konieczności reorganizacji struktury społecznej tak, by 

rych role są zasadniczo nie do pogodzenia, stają się HJ 

odpowiadała ona potrzebom nowej technologii i ru- 

podłożem wielkiej tragedii. Jeśli większość społeczeństw 

f chliwości przestrzennej, niespotykanej dotąd w dziejach 

odczuwa niewielką sympatię dla jednostki próbującej f 

ludzkości, gdy tymczasem nowy system statusów i ról, 

uciec od obowiązku pełnienia niektórych swych ról, to | ' 

odpowiadający rzeczywistym warunkom nowoczesnego 

wszystkie będą współczuć osobie, która musi dokonać | ^ 

^"^ Jeszcze się nie rozwinął. Przeto jednostka często 

wyboru pomiędzy statusami i rolami równej wagi. Ta- | 

znajduje się w sytuacji, kiedy nie jest pewna statusów 

kie dylematy stanowią ulubiony temat literacki w bar- l 

oraz "U zarówno swoich własnych, jak i innych. Nie 

dziej wyrafinowanych lub introspekcyjnie usposobić- tylko 

jest zmuszona wybierać, ale także czuje się nie- 

nych społeczeństwach. Klasycznymi przykładami są trą- 

pewna, czy dokonała właściwego wyboru i czy odwza- 

gedia Edypa i końcowe fragmenty Pieśni o Nibelungach, 

jemniane zachowania innych będą takie, jakich spo- 

a na poziomie folkloru szkocka opowieść o mężczyźnie, 

dziewała się na podstawie założenia, że zajmują oni 

który udzielił gościny mordercy swego brata. We wszy- 

określone statusy. Wynikiem tego są liczne rozczaro- 

stkich tych wypadkach jednostka doświadczająca zbież- 

warna i frustracje. 

ności nie dających się pogodzić ról, rozwiązuje problem 

zgodnie z dobrze znanym wzorem działania w ramach 

różnych statusów w różnym czasie, choć uświadamia 

sobie, że spełnienie powiązanych z nimi ról będzie pro- 

wadziło do przeczących sobie nawzajem rezultatów. 

Zatem w opowieści szkockiej bohater jako gospodarz 

bezpiecznie odprowadza mordercę poza terytorium kla- 

 

<» 

 

IV 

 

Osobowość 

 

-Dostrzeganie zjawisk stanowiących przedmiot studiów 

nad osobowością jest zapewne tak dawne jak nasz 

gatunek. Nawet człowiek pierwotny szybko uczył się na 

podstawie doświadczenia, że poszczególni członkowie 

hordy są pogodni lub swariiwi, głupi lub inteligentni, 

flegmatyczni lub szybcy w swych reakcjach emocjonal- 

nych. Jednakże przez większą część historii ludzkości 

różnice takie rozpatrywano jako coś naturalnego i nie 

wymagającego wyjaśnień. Nowoczesne koncepcje oso- 

bowości i badania nad procesami kształtowania się 

osobowości pojawiły się całkiem niedawno. 

 

Badania le rozwinęły się nawet później niż badania 

nad kulturą i społeczeństwem, których pewne wyniki 

przedstawione zostały w poprzednich rozdziałach. Nic 

dziwnego zatem, że wciąż jeszcze istnieje duży chaos 

w zakresie pojęć i definicji stosowanych jako narzędzia 

badań nad osobowością. Nawet dokładne znaczenie 

samego terminu „osobowość" nie jest jeszcze ustalone. 

Istnieje ciągle niezliczona liczba definicji mających 

pew- 

ne elementy wspólne, ale proces wyjaśniania pojęcia 

 

IV. Osobowość 105 

 

w toku stosowania go, podobny do tego, który opisy- 

waliśmy w związku z definiowaniem kultury, bynaj- 

mniej nie został zakończony. 

 

W rzeczywistości główny problem związany z defi- 

niowaniem osobowości polega na wyznaczeniu jej gra- 

nic. Jednostka i jej środowisko stanowią konfigurację 

dynamiczną, której wszystkie części są tak ściśle po- 

wiązane ze sobą i pozostają w tak ciągłej interakcji, 

że bardzo trudno jest powiedzieć, w którym miejscu 

należy przeprowadzić linie demarkacyjne. Dla celów 

naszych obecnych rozważań przez osobowość będziemy 

rozumieli „zorganizowany agregat procesów i stanów 

psychicznych właściwych jednostce". Definicja ta zawie- 

ra element wspólny większości istniejących obecnie de- 

finicji osobowości Równocześnie eliminuje wiele roz- 

maitych zjawisk, jakie do zakresu osobowości są włą- 

czane w poszczególnych definicjach. Zatem definicja 

ta wyklucza jawne zachowania wynikające z działania 

procesów i stanów psychicznych, chociaż tylko z takich 

zachowań można wydedukować ich naturę, a nawet 

samo istnienie. Wyłącza także skutki tego zachowania 

dla środowiska jednostki, nawet dla tej jego części, 

która składa się z innych jednostek. Wreszcie eliminuje 

z pojęcia osobowości strukturę fizyczną i procesy fi- 

zjologiczne jednostki. To ostatnie ograniczenie może 

wielu badaczom osobowości wydawać się nazbyt dra- 

styczne, jest jednak uzasadnione, jeśli nie z logicznego, 

to z praktycznego punktu widzenia. Wiemy tak niewiele 

o fizjologicznych korelacjach zjawisk psychicznych, że 

próby rozważania ich w kategoriach fizjologicznych 

 

106 IV. Osobowość 

 

wciąż jeszcze wprowadzają raczej więcej zamieszania 

niż wyjaśnień. W obliczu uniwersum, którego wszystkie 

części są w pewnym stopniu wzajemnie powiązane, każ- 

da nauka ustanawia arbitralne granice zakresu swoich 

badań. Doświadczenie wykazuje, że można dojść do 

wartościowych konkluzji na temat zjawisk określonego 

rodzaju nie odwołując się do wszystkich zjawisk innego 

typu, z którymi zjawiska pierwszego rodzaju mogą być 

funkcjonalnie powiązane. Na przykład genetycy mogli 

ustalić prawa dziedziczności bez odwoływania się do 

składu chemicznego genów, od którego musi ostatecz- 

nie zależeć odtwarzanie cech fizycznych. Podobnie psy- 

chologowie eksperymentalni byli w stanie odkryć wiele 

właściwości procesu uczenia się rozpatrując go w kate- 

goriach czysto psychologicznych i behawioralnych, cho- 

ciaż ciągle jeszcze są niemal zupełnymi ignorantami 

w zakresie zjawisk fizjologicznych towarzyszących tym 

procesom. 

 

Sformułowanie procesy i stany psychiczne jest oczywi- 

ście niejasne, lecz wydaje się, że rozsądne jest pozo- 

stawienie go takim. Prawdopodobnie wiemy mniej 

o rzeczywistej treści i strukturze osobowości niż o jaki- 

mkolwiek innym aspekcie jednostki. Osobowości stano- 

wią konfiguracje osobliwego rodzaju, nie mającego blis- 

kiego odpowiednika na szczeblu zjawisk fizycznych. 

Nadto nie poddają się bezpośredniej obserwacji. Może- 

my tylko dedukować ich właściwości z jawnego za- 

chowania, w którym te właściwości znajdują wyraz. 

Idąc krok dalej, jedyną podstawą założenia istnienia 

osobowości jako funkcjonującej całości trwającej w cza- 

 

IV. Osobowość 107 

 

się jest konsekwencja jawnych zachowań jednostek. Je- 

śli jednostka powtarza podobne reakcje na podobne 

bodźce, gdy są to reakcje złożone i w sposób oczywisty 

nie instynktowne, można to wytłumaczyć tylko na pod- 

stawie założenia, że doświadczenie jest w pewien sposób 

zorganizowane i utrwalone. Niestety, obserwowane za- 

chowanie często może mieć kilka interpretacji psycho- 

logicznych. Wynika stąd, że każde z wielu rozmaitych 

określeń treści i struktury osobowości może obejmować 

większość znanych faktów. Chaos zwiększa się jeszcze 

wskutek tego, że większość prób opisów osobowości 

zawiera terminy zaczerpnięte z lepiej znanej dziedziny 

zjawisk fizycznych, lecz z trudem dające się stosować do 

zjawisk psychicznych. Na przykład mówienie o pozio- 

mach osobowości wywołuje wrażenie stosunków prze- 

strzennych, co w żadnej mierze nie odpowiada różnym 

stopniom integracji, podatności na zmiany lub dostęp- 

ności do analiz introspekcyjnych bądź logicznych, które 

psychologowie łączą z tym określeniem. Nic dziwnego 

więc, że wiele współczesnych wykresów struktury oso- 

bowości przypomina siedemnastowieczne mapy. Linie 

brzegowe są dosyć wyraźne, lecz niezapisanie wnętrza 

maskuje się szkicem nieokreślonego, ityfalicznego id, 

świetlanego superego i napisem: „Gdzieś tutaj znajdują 

się kompleksy". 

 

Skoro jedynego klucza do osobowości dostarcza nam 

jawne zachowanie jednostki oraz widoczne relacje tego 

zachowania do jej potrzeb i środowiska, uzasadnione 

wydaje się podejście do problemu określenia treści oso- 

bowości z funkcjonalnego punktu widzenia. Możemy 

 

l • Kulturowe podaawy nobowośd 

 

108 _______ IV. Osobowość________________ f 

_______________ IV- Osobowość 109 

 

uznać za pierwszą przesłankę, że funkcją osobowości • we 

względem nich, gdy powstają, nie zdając sobie spra- 

jako całości jest umożliwienie jednostce ujawniania ta- J 

wy, że to uczyniła i nie przerywając toku swych świado- 

kich form zachowania, które będą dla niej korzystne J 

mych procesów psychicznych. Rejestracja tego rodzaju 

w warunkach narzucanych przez środowisko. Jeżeli za- llj 

jest niezbędną przesłanką reakcji, niezależnie od tego, 

łożymy brak wpływu innych czynników, możemy przy- czy 

dana sytuacja bierze swój początek w czynnikach 

jąć drugą przesłankę, że funkcja ta jest najbardziej 

wewnętrznych czy zewnętrznych. Zatem większość ludzi 

skuteczna wtedy, gdy korzystne zachowanie wywoływa- 

zajmujących się pracą twórczą wie, że napięcia fizjo- 

ne jest z minimalną zwłoką i osiągane minimalnym logiczne 

powodowane przez głód lub zmęczenie mogą 

wysiłkiem. Warunki drugiej przesłanki spełniane są naj- 

pozostawać niezarejestrowane przez długi czas, ujaw- 

bardziej skutecznie przez automatyczne reakcje o spra- 

niając się dopiero wtedy, gdy następuje przerwa w dzia- 

wdzonej efektywności, które określamy jako nawyki, 

łalności twórczej. Siła, z jaką w takim czasie upominają 

Na podstawie tych dwóch przesłanek możemy przedsta- J się 

o swoje prawa, jest dostatecznym dowodem, iż na- 

wić funkcjonowanie osobowości w następujący sposób: 

pięcia te przechodziły normalne etapy rozwoju; jedynie 

 

a. Rozwinięcie adekwatnych reakcji behawioralnych 

rejestracja ich jako bodźców była zablokowana. To, że 

na rozmaite sytuacje, rejestracja bodźca powstającego na 

zewnątrz organizmu 

b. Redukowanie tych reakcji do nawyków, jest niezbędnym 

warunkiem wstępnym reakcji, jest na- 

c. Wytwarzanie już ustalonych reakcji nawykowych, zbyt 

oczywiste, by wymagało dalszego omawiania. 

We wszystkich tych trzech operacjach pierwszym Człowiek 

nie ucieka z drogi przed nadjeżdżającym au- 

krokiem jest rejestracja^ sytuacji wywołującej reakcje, 

tem, zanim go nie spostrzeże. 

 

Celowo użyłem tego terminu zamiast rozpoznanie lub W 

powyższym określeniu pierwszego kroku w roz- 

postrzeżenie, ponieważ obydwa mają konotacje ze świa- 

woju sekwencji bodźca-reakcji świadomie użyliśmy ter- 

domością.- Kiedy sytuacja jest nowa lub nieznana, jej 

minu sytuacja przedkładając go nad bardziej precyzyjny 

rejestracja będzie odbywała się na szczeblu świadome- i 

ograniczony termin bodziec. Praktycznie wszystkie 

ści, lecz gdy stanie się już dobrze znana i powiązana 

sytuacje wywołujące reakcje w istotach ludzkich zawie- 

z odpowiednią reakcją nawykową, jej rejestrowanie mo- 

rają wiele czynników. Psychologowie przystępujący do 

że być zupełnie nieświadome. Zatem jednostka może badań 

zachowania ludzkiego, których zapleczem są la- 

rejestrować wiele sytuacji i wykazywać reakcje nawyko- 

boratoryjne eksperymenty ze zwierzętami, mają skłon- 

ność do niedoceniania niezwykłej złożoności warun- 

 

• Terminu tego po raz pierwszy użyła w takim znaczeniu 

ków- w których TO^WVa• si? l Pobiega większość za- 

df Karen Homey. chowan człowieka. Potrzeby jednostki, 

które trzeba 

 

110 IV. Osobowość • IV. Osobowość 111 

 

rozpatrywać jako ostateczne motywacje zachowania, 

rzadko występują jako odosobnione bodźce, skoro więk- 

szość występuje prawie zawsze. Sytuacja ta jest jeszcze 

wyolbrzymiona na skutek ludzkiej zdolności przewidy- 

wania nawrotu potrzeb, nawet jeśli obecnie są mało 

intensywne. A zatem dla płynących na tratwie głód 

aktualny i głód antycypowany działają jako bodźce 

niemal równej wagi, jeśli chodzi o determinowanie sposo- 

bu, w jaki użyją swych ograniczonych zapasów żywności 

Nawet jeśli pominiemy czynnik antycypacji, całkowicie 

możliwe jest rejestrowanie kilku potrzeb równocześnie. 

Na przykład każdy były harcerz wie, że można być 

głodnym, zmarzniętym, zmęczonym i jednocześnie prag- 

nąć wywrzeć dobre wrażenie na współtowarzyszach. 

Występujące w każdym danym momencie potrzeby róż- 

nią się pod względem swej natarczywości. Jeśli zaspoko- 

jenie którejkolwiek z nich, zwłaszcza potrzeby wynikają- 

cej z napięć fizjologicznych, jest zbyt długo odkładane, 

może ona zacząć dominować nad sytuacją i działać jako 

wyłączna motywacja zachowania. Jednakże sytuacja taka 

rzadko powstaje w normalnych warunkach życia ludz- 

kiego. Zazwyczaj zdarza się, że wiele potrzeb, z których 

żadna nie jest wyraźnie dominująca, działa wspólnie, 

dostarczając motywacji określonej reakcji behawioralnej. 

Reakcja ta z kolei służy zaspokojeniu w mniejszym lub 

większym stopniu wszystkich wchodzących w grę po- 

trzeb. W przytoczonym przykładzie harcerzy połączone 

potrzeby pożywienia, ciepła, odpoczynku i zachowania 

dobrej opinii innych członków zastępu doprowadzą do 

próby przekonania całej grupy, by wyruszyć do domu. 

 

Dalsze komplikacje powoduje fakt, że każde zachowa- 

nie wystarczające do zaspokojenia określonej potrzeby 

lub agregatu potrzeb musi być zorganizowane odpowie- 

dnio do warunków występujących w otoczeniu jednostki. 

Mimo że zarejestrowanie potrzeby może poprzedzać 

oszacowanie tych warunków przez jednostkę, obydwa te 

elementy stanowią niezbędne preliminaria rozwinięcia 

skutecznych reakcji behawioralnych. Jeśli mogą być one 

rozdzielane analitycznie, to pozostaje kwestią otwartą, 

czy możliwe jest ich rozdzielenie funkcjonalne. Zwłaszcza 

w wypadku utrwalonych reakcji behawioralnych, czyli 

nawyków, mamy aż nadmiar przykładów świadczących 

o tym, że potrzeba lub agregat potrzeb w warunkach, 

w których znajdują zazwyczaj zaspokojenie, funkcjonują 

jako jeden pobudzający układ. Co więcej, w wielu wypa- 

dkach rozpoznanie warunków zdaje się wystarczać do 

wprawienia w ruch reakcji nawykowej, nawet jeśli po- 

trzeba włączona w daną konfigurację, gdyby warunki te 

nie zaistniały, nie zostałaby zarejestrowana. Istnieje na 

przykład powszechne przekonanie, że widok smakowite- 

go posiłku pobudzi apetyt i doprowadzi do nawykowych 

reakcji jedzenia, nawet jeśli przedtem nie wystąpiło po- 

czucie głodu. Wydaje się prawdopodobne, że w takich 

wypadkach potrzeby zawarte w układzie bodźcującym 

istnieją w rzeczywistości, gdy warunki zostają rozpo- 

znane, lecz pozostawały w zawieszeniu. Chociaż potrzeby 

jednostki w określonych momentach różnią się pod 

względem intensywności, w normalnych warunkach ży- 

ciowych rzadko zdarza się, by jakaś potrzeba została 

całkowicie zaspokojona. Nawet jeśli charakterystyczne 

 

«> 

 

112 IV. Osobowość 

 

dla jakiejś potrzeby napięcie zostało zredukowane poni- 

żej punktu, w którym normalnie funkcjonowałoby jako 

bodziec zachowania, zostaje jeszcze resztka napięcia wy- 

starczająca, by potrzeba mogła funkcjonować jako mo- 

tyw zachowania, gdy wystąpią dobrze znane warunki jej 

zaspokajania. Kiedy reakcja nawykowa służy zaspokaja- 

niu kilku potrzeb równocześnie, suma szczątkowych na- 

pięć owych potrzeb jest prawdopodobnie wystarczająca 

do tego, by zaczęło się przejawiać zachowanie. 

 

Sytuacje, które mogą wywoływać reakcje behawioral- 

ne, są bardzo liczne i różnorodne. Obejmują większość 

możliwych permutacji i kombinacji potrzeb jednostki 

oraz rozmaitych warunków, w jakich potrzeby te mogą 

być zaspokajane. Jednakże istnieje przynajmniej jeden 

czynnik wspólny większości ludzkich sytuacji bodźco- 

wych. Będziemy nazywali ten czynnik komponentem spo- 

łecznym. Wywodzi się on z warunków zawartych w spo- 

sobie życia jednostki jako członka zorganizowanej gru- 

py, a także z jej całkowitego przystosowania do tych 

warunków. Jak już zostało powiedziane, większość ludz- 

kich wzorów zachowania stanowi reakcje nie na poje- 

dynczą potrzebę, lecz na agregat potrzeb. Potrzeba wy- 

woływania pozytywnego odzewu innych osób jest niemal 

stałym składnikiem takich agregatów. Istotnie, nie będzie 

przesadą, jeśli stwierdzimy, że tylko nieliczne formy 

zor- 

ganizowanego ludzkiego zachowania nie są skierowane 

na zaspokojenie tej potrzeby przynajmniej w jakimś sto- 

pniu. Chociaż intensywność owej potrzeby odzewu pra- 

wdopodobnie różni się w rozmaitych okresach, nie ma 

ona tak wyraźnego charakteru cyklicznego, jak potrzeby, 

 

IV. Osobowość 113 

 

które wywodzą się bezpośrednio z napięć fizjologicznych. 

Może zatem działać jako motyw zachowania niemal 

w każdym czasie. Trudno sobie wyobrazić sytuację, 

w której pragnienie jednostki wywoływania pozytywne- 

go odzewu u innych jest tak całkowicie zaspokojone, że 

nie życzy ona sobie dalszych pozytywnych reakcji lub 

unikania niekorzystnych. 

 

Skoro inne jednostki są niemal stałym elementem śro- 

dowiska ludzkiego, warunki, które mogą prowadzić do 

rejestracji tej potrzeby, istnieją prawie stale. Nadto 

istoty 

ludzkie są tak całkowicie uwarunkowane obecnością in- 

nych osób, że wykazują silną tendencję do projekcji 

czynnika ludzkiego nawet w sytuacjach, gdy on nie 

występuje. Jesteśmy skłonni grać dla publiczności, nawet 

gdy publiczności nie ma. Zachowanie takie może pod- 

legać racjonalizacji na dwa różne sposoby, jeśli odczuwa 

się potrzebę takiej racjonalizacji Może być uzasadniane 

na podstawie antycypacji tego, jak zareagują inni ludzie, 

jeśli lub kiedy odkryją, co zrobiła jednostka, i może być 

także uzasadniane w ramach niewidzialnej publiczności. 

W tym ostatnim wypadku występuje wyobrażenie środo- 

wiska społecznego jako obejmującego istoty, które choć 

mogą bardzo się różnić od ludzi co do innych atrybu- 

tów, są podobne do nich w swych reakcjach na różne 

formy zachowania oraz w zdolności wywierania wpływu 

na pomyślność losów jednostki. Zarówno pierwotni ani- 

miści, jak i ci, którzy wierzą w obserwujące ich duchy 

przodków, a także czciciele wszechwiedzącego i wszech- 

potężnego bóstwa - wszyscy wybierają ten drugi typ 

racjonalizacji 

 

114 IV. Osobowość 

 

Trudno przecenić wagę tego komponentu społecz- 

nego dla zrozumienia zachowania ludzkiego. Umożli- 

wia on nagradzanie lub zniechęcanie do wzorów za- 

chowania dopiero tworzonych, nie tylko wzorów sa- 

mych w sobie, ze względu na to, czy doprowadzą do 

osiągnięcia jawnych celów, ale także ze względu na 

metody, za pomocą których jednostka stara się osiągać 

swe cele. Jednostka, która przestrzega społecznie ap- 

robowanych form zachowania, może być pewna nagród 

w postaci pozytywnego odzewu ze strony innych, nawet 

jeśli jej zachowanie jest nieskuteczne z punktu widzenia 

jawnych celów. Postawa innych wobec takiego niepo- 

wodzenia znajduje wyraz w znanym powiedzeniu: „Cóż, 

starał się zrobić to jak najlepiej". Odwrotnie, 

jednostka, 

która osiąga swe cele za pomocą nieortodoksyjnych lub 

społecznie potępianych form zachowania, wywołuje nie- 

korzystne reakcje, pozbawiające zrealizowane cele zna- 

cznej części wartości. To właśnie ten społeczny kom- 

ponent przede wszystkim powoduje przekazywanie zło- 

żonych wzorów zachowania jako całości z pokolenia na 

pokolenie. Sprawia on, że to, jak jednostka cele osiąga, 

jest niemal równie ważne dla niej jak i to, czy je 

osiąga. 

Nacisk społeczny utrzymuje kształtujące się zachowania 

jednostki w granicach zakreślonych przez wzory kul- 

turowe jej społeczeństwa i gwarantuje, że powstające 

nawyki jednostki sprawią, iż zachowanie jej będzie mo- 

żliwe do przewidzenia w aspekcie jej pozycji w społe- 

czeństwie. Zapewnia także zgodność charakteru owych 

nawyków z nawykami rozwiniętymi przez innych człon- 

ków społeczeństwa za pośrednictwem tych samych me- 

 

IV. Osobowość 115 

 

chanizmów. Bez takiego komponentu społecznego nie- 

możliwa byłaby transmisja kultury, nie możliwe byłoby 

też trwanie społeczeństw jako funkcjonujących całości. 

 

Podsumowując, sytuacje wywołujące reakcje jedno- 

stki stanowią, pomijając kilka wyjątków, konfiguracje 

obejmujące zarówno poszczególne agregaty potrzeb, jak 

i określone układy warunków, w których potrzeby te 

muszą być zaspokajane. Mając to na uwadze, możemy 

przejść do omówienia samych reakcji. Reakcje te można 

klasyfikować na różne sposoby, w zależności od przy- 

jmowanych kryteriów; ważnym problemem staje się nie 

tyle trafność danego systemu klasyfikacyjnego, ile raczej 

jego użyteczność w powiązaniu z określonym zespołem 

zagadnień. Aby ułatwić zrozumienie wzajemnych relacji 

między osobowością a kulturą, możemy podzielić reak- 

cje na dwie główne kategorie: 

 

a. Reakcje kształtujące się. 

 

b. Reakcje ustalone. 

 

Wyrażając to w inny sposób, reakcje można podzielić 

na reakcje w procesie rozwoju i organizacji oraz takie, 

które są już w pełni zorganizowane i zautomatyzowane. 

Jeśli pierwsze stopniowo przekształcają się w drugie, to 

biegunowe pozycje na skali są dostatecznie wyraźne. 

Na biegunie reakcji kształtujących się występują te za- 

chowania, które są wywoływane przez nowe i nieznane 

sytuacje. Zachowania takie są zazwyczaj próbne i eks- 

perymentalne, pozbawione spójnej organizacji czy wzo- 

ru. Na ustalonym końcu skali występują zachowania 

wywoływane przez dobrze znane sytuacje. Zachowania 

takie są całkowicie zorganizowane i uwzorowane. Jeśli 

 

116 IV. Osobowość 

 

IV. Osobowość 117 

 

reakcje kształtujące się zawsze zawierają pewien stopień 

uświadomiania sytuacji i wysiłku rozwiązania poja- 

wiającego się problemu, to reakcje ustalone są au- 

tomatyczne i mogą występować, gdy ani rejestracja 

sytuacji, ani połączone z nią zachowanie nie sięga 

poziomu świadomości. 

 

Reakcje, do których zdolna jest jednostka, wypełniają 

cały szereg przedstawiony na danej skali, lecz rozkład 

ich na tej skali jest nader niejednolity. Większość reak- 

cji jednostki skupia się w pobliżu bieguna reakcji usta- 

lonych, częstotliwość gwałtownie spada, gdy zbliżamy 

się do bieguna reakcji kształtujących się. Większość 

sytuacji, z którymi jednostka spotyka się w zwykłych 

sprawach życiowych, staje się dobrze znana wskutek 

częstego powtarzania się i może być konfrontowana za 

pomocą reakcji zautomatyzowanych albo mówiąc co- 

dziennym językiem - nawyków. Takie nawyki zawierają 

wiele zbędnych ruchów i często mogłyby być znacznie 

efektywniejsze z punktu widzenia swych celów jawnych. 

Niemniej mają tę przewagę nad reakcjami nienawyko- 

wymi, że oszczędzają energię nerwową jednostki 

i zmniejszają napięcie emocjonalne. Łatwiej jest żyć 

zgodnie z nawykami, niż ze świadomym zamiarem, 

i większość z nas przez większość czasu żyje zgodnie 

z nawykami. Napływająca fala emigrantów z Europy 

dostarcza nam licznych przykładów trudności, jakie 

stwarza konieczność rozwinięcia znacznej liczby no- 

wych form zachowania, aby móc radzić sobie z nowymi 

sytuacjami. Jednostki te zostały pozbawione znanego 

sobie środowiska i stwierdzają, że większość ich nawy- 

ków przestała być skuteczna. Dla każdego, kto zetknął 

się z takimi emigrantami, jest oczywiste, że w wielu 

wypadkach sytuacja ta pociąga za sobą poważne za- 

kłócenia osobowości. W normalnych warunkach jedno- 

stka rzadko jest zmuszona radzić sobie z zupełnie no- 

wymi sytuacjami, gdy zaś takie sytuacje powstają, nie 

występuje ich wiele w tym samym czasie. Fakt, że 

możemy wykonywać większość czynności na poziomie 

nawykowym, pozwala zachować energię i dostarcza 

dodatkowych sił niezbędnych dla rozwinięcia nowych 

form zachowania, gdy taka potrzeba powstaje. 

 

Miejsce określonej reakcji behawioralnej na skali roz- 

ciągającej się od reakcji dopiero kształtujących się do 

w pełni ustalonych będzie w zasadzie odpowiadało jej 

miejscu w ciągu rozwojowym, w którego toku ekspery- 

mentalne, bardziej lub mniej świadome reakcje prze- 

kształcają się w nawyki. Zawsze musi być jakiś pierwszy 

moment, w którym jednostka rejestruje określoną sytu- 

ację i po raz pierwszy próbuje stawić jej czoła. Gdy 

sytuacja się powtarza, behawioralne reakcje na nią stają 

się coraz bardziej zorganizowane i są wytwarzane z co- 

raz to mniejszym świadomym wysiłkiem. W końcu re- 

akcje te występują jako pojedynczy zintegrowany wzór 

zachowania, który zostaje automatycznie wprawiony 

w ruch przez rejestrację sytuacji. Zorganizowany agre- 

gat nawyków utrwalony w jednostce stanowi większą 

część jej osobowości i nadaje jej formę, strukturę oraz 

ciągłość. Właściwie osobowość możemy przedstawić ja- 

ko składającą się ze zorganizowanego, względnie trwa- 

łego rdzenia nawyków, otoczonego płynną sferą reakcji 

 

118_____________IV. Osobowość H| J IV. 

Osobowość_____________119 

 

behawioralnych, które znajdują się w procesie reduko- || 

f od któregokolwiek z dwóch wymienionych wyżej pro- 

wania się do nawyków. Wynika stąd, że podstawowe || f 

cesów. Naśladownictwo może oznaczać kopiowanie za- 

znaczenie funkcjonalne procesów uwikłanych w rozwo- || m. 

chowania innych, niezależnie od tego, czy imitator 

ju nowych form zachowania wywodzi się z tego, iż J| J^ 

zapoznał się z tym zachowaniem za pomocą bezpo- 

przyczyniają się one do ustalenia nowych, skutecznych ||—

——— średniej obserwacji, czy dzięki opowiadaniom innych, 

nawyków. Jesteśmy skłonni traktować procesy intelek- ^^R 

czy też - jak to się dzieje w bardziej rozwiniętych 

tualne jako najwyższy przejaw psychiki indywidualnej. 

J^^B społeczeństwach - czytając o nim. Techniki naśladow- 

Istotnie, reprezentują one punkt szczytowy dającego się 

"^^B| nictwa nie można stosować tylko wtedy, gdy sytuacja 

wydzielić ogólnego kierunku ewolucji zdolności psychi- 

H^B J^1 nowa zarówno dla społeczeństwa, jak i dla jedno- 

cznych, gdy rozpatrujemy przejście od świata zwierząt do 

fl f stki lub wtedy, gdy jednostka nie ma możliwości nau- 

człowieka. Jednakże musimy przyznać, że w większości f, 

czenia się tego, co robili inni ludzie, reagując na daną 

wypadków działanie ich jest tylko wstępem do formowa- f 

sytuację. 

 

nią się nawyków. Towarzyszą one rozwojowi jawnych || W 

normalnym toku wydarzeń pojawienie się którego- 

reakcji behawioralnych i przyspieszają go, lecz reakcje 

te kolwiek z wyżej wymienionych warunków jest mało 

stają się maksymalnie użyteczne dopiero wtedy, gdy zo- 

prawdopodobne. Chociaż każda sytuacja, z jaką spotyka 

stają zredukowane do zautomatyzowanych nawyków, się 

jednostka, jest w jakimś stopniu dla niej nowa, 

 

Skoro rozwój każdego nawyku zaczyna się od próby niewiele 

sytuacji jest w równej mierze nowych dla całego 

właściwego zachowania w nowej sytuacji, procesy za- i; 

społeczeństwa. Jednostka jako członek społeczeństwa ma 

warte w takich próbach mają wielkie znaczenie dla | l 

dostęp do składnicy rozwiniętych wzorów zachowania, 

zrozumienia kształtowania się osobowości. Oczywiście ? w 

której można znaleźć wzory przydatne, by stawić czoła 

można odwoływać się przy tym do procesów różnego niemal 

każdej ewentualności. Nawet niezwykle rzadkie 

rodzaju, nie,zawsze jednak rozpoznawane jest względne 

sytuacje są przechowywane w pamięci wraz ze wzorami 

znaczenie tych rozmaitych podejść do rozwoju zacho- H 

odpowiedniego zachowania. Na przykład pełne zaćmie- 

wania ludzkiego. Wielu autorów zajmujących się tym nie 

słońca rzadko zdarza się w życiu jednostki więcej niż 

tematem zdaje się wykazywać znaczną skłonność do raz, ale 

w praktyce wszystkie społeczeństwa wiedzą, że 

przyznawania pierwszego miejsca procesom intelektuał- 

zdarzają się zaćmienia słońca i mają związane z tym 

nym, drugiego zaś metodom prób i błędów. W rzeczy- 

stereotypowe wzory zachowania. Skuteczność tych wzo- 

wistości początkowa reakcja każdej jednostki, która musi 

rów łatwo daje się wykazać, skoro słońce zawsze powra- 

stworzyć nowy wzór zachowania, stykając się z nową ca. 

Znacznie bardziej prawdopodobne jest zaistnienie 

sytuacją, zazwyczaj bardziej zależy od naśladownictwa niż 

warunków izolacji, w których jednostka musi podołać 

 

120_________iy. OsobowoSc j J IV. 

Osobowość____________l2! 

 

nowej sytuacji nie mając bezpośredniej pomocy innych B 

wana do radzenia sobie z bardziej złożonymi sytuacjami 

członków społeczeństwa; lecz nawet w takim wypadku B 

Tendencja do wykorzystywania jej przez małe dzieci 

rzadko musi polegać wyłącznie na własnych zasobach, f 

stosunkowo szybko zanika ze względu na częste niepo- 

Wszystkie społeczeństwa poświęcają wiele czasu i energii 

^ [f wodzenia. Jednak skłonność dziecka do naśladownictwa 

na szkolenie swych młodych członków w tym, jak mają .UB 

^esi ta^ konsekwentnie nagradzana, że wkrótce staje się 

postępować w rozmaitych hipotetycznych warunkach. .I^^H 

reakcją automatyczną, wywoływaną przez każdą nową 

Dzieci uczą się nie tylko zachowania odpowiedniego do 

IBHI' sytuację. Dorośli mogą wracać do zwykłych prób i 

błę- 

różnych sytuacji, ale także wskazówek, za pomocą kto- yTl 

^ow 0(^ czasu ^° czasu' ^ zazwyczaj robią tak tylko 

rych sytuacje te można rozpoznawać. Mimo że takim B w 

warunkach stresu emocjonalnego, np. w chwilach 

reakcjom mutacyjnym brak jest szybkości i pewności, B 

wściekłości lub paniki. Zatem nawet najinteligentniejsza 

co przychodzi w miarę powtarzania doświadczenia, są HJ 

dorosła osoba może sięgnąć po tę metodę w jakimś 

to reakcje niezwykle użyteczne dla jednostki znajdującej 

| r stadium walki ze stawiającą opór walizką. Jednakże są 

to 

się nagle w nowej sytuacji. Na przykład każdy chłopiec | 

l potknięcia chwilowe. Jeśli wzorów do naśladowania nie 

z myśliwskiego plemienia, który znalazł się sam w zapa- | 

ma, normalną techniką rozwiązywania nowych proble- 

dającym zmierzchu, będzie wiedział, jak się zabrać do l 

mów przez dorosłą osobę jest ocena sytuacji w świetle 

wybudowania sobie schroniska, nawet jeśli nigdy przed- E 

przeszłych doświadczeń i obmyślenie antycypowanej ade- 

tem tego nie robił. Mieszkaniec miasta, którego nigdy 

kwatnej reakcji przed początkiem jawnego zachowania. 

nie uczono, jak należy coś takiego robić, będzie mógł 

Mówiąc językiem potocznym, najpierw myślimy, a potem 

zatroszczyć się o siebie z dużo gorszym skutkiem. Pod- 

działamy. Mechanizmy i procesy zawarte w myśleniu są 

sumowując, jednostka praktycznie styka się z wszystkimi 

złożone i nie najlepiej rozumiane, nie musimy więc podej- 

nowymi sytuacjami wyposażona w znajomość wzorów i mować 

tu próby ich rozważania. Jeśli odnoszą się one do 

zachowania,, które zostały rozwinięte i sprawdzone przez 

rozwoju nowego zachowania, nie ulega wątpliwości, że 

innych członków społeczeństwa. Jedynie wtedy, gdy brak 

obejmują antycypację wyników różnych działań i po- 

jej takiej znajomości, musi uciekać się do mozolnego 

wstrzymanie się od tych, które były nieskuteczne. Proces 

procesu samodzielnego rozwiązywania problemów, ten był 

określany jako „symboliczne próby i błędy". Taka 

Nawet w tych rzadkich wypadkach, gdy jednostka definicja 

myślenia, jeśli nawet zawiera błąd nadmiernego 

nie może korzystać z naśladownictwa, dorosłe osoby 

uproszczenia, wyraża zupełnie dobrze funkcjonalne aspe- 

bardzo rzadko korzystają z techniki prostych prób kty 

tego procesu. Myślenie jest z pewnością namiastką 

i błędów opartej na obserwacji rezultatów jawnego za- M 

jawnych prób i błędów, i to taką, która spełnia te same 

chowania. Metoda ta bowiem jest nie najlepiej dostoso- | 

funkcje przy mniejszych nakładach energii i czasu. 

 

122 IV. Osobowość 

 

Procesy intelektualne przebiegają głównie na pozio- 

mie świadomości, obejmują manipulowanie świadomy- 

mi pozostałościami doświadczenia, które nazywamy 

wiedzą. Współczesne konotacje tego terminu są tak 

szerokie, że wszelkie próby rozważania natury wiedzy 

przeniosłyby nas z dziedziny psychologu i antropologii 

na teren filozofii. Jednakże uświadamiane pozostałości 

doświadczenia jednostki zawierają elementy dwojakiego 

rodzaju, które możemy rozróżnić na podstawie ich 

funkcji odnoszących się do rozwoju nowych wzorów 

zachowania. Każda jednostka zna wiele wzorów za- 

chowania rozwiniętych przez innych. Ponadto ma zbiór 

mniej lub więcej luźnych elementów informacji, który 

nazywamy faktami. Przykładem pierwszego może być 

wiedza, jak wybudować schronienie, przykładem dru- 

giego jest wiedza o tym, że woda ze wzgórza spływa 

w dół. Wiedza pierwszego rodzaju funkcjonuje jako 

podstawa zachowania naśladowczego i stosowanie jej 

łączy się raczej z użyciem pamięci niż myślenia. Wiedza 

drugiego typu może odnosić się do zachowania tylko za 

pośrednictwem procesu organizacji i korelacji, w któ- 

rym przewiduje się relacje pewnych faktów do praw- 

dopodobnych wyników określonych form zachowania. 

Chociaż znajomość określonych wzorów zachowania 

i ich rezultatów może być zastosowana w takich korela- 

cjach, tzn. może funkcjonować jako wiedza faktyczna, 

to znajomość faktów nie może służyć jako podstawa 

zachowania naśladowczego. Zatem, chociaż zarówno 

wiedza o tym, jak wybudować schronienie, jak i wiedza, 

że woda ze wzgórza spływa na dół, mogą wpływać na 

 

IV. Osobowość 123 

 

rozwój nowych wzorów zachowania, tylko ta pierwsza 

może być użyta jako podstawa zachowania naślado- 

wczego. 

 

Jednostka uzyskuje swój zasób wiedzy nie tylko w re- 

zultacie bezpośredniej obserwacji i doświadczenia, lecz 

także poprzez kształcenie się. Wprowadza to czynnik, 

który może mieć osobliwe konsekwencje. Ta część wie- 

dzy, która odnosi się do wzorów zachowania innych 

członków społeczeństwa, jest zazwyczaj ścisłym przybli- 

żeniem rzeczywistości. Z drugiej strony, elementy wiedzy 

faktycznej, które zostały w pełni zwerbalizowane i są 

w obrębie społeczeństwa regularnie przekazywane, uzys- 

kują w pewnym stopniu istnienie niezależne. Muszą być 

traktowane jako odrębne wzory kulturowe. W wielu 

wypadkach tego typu uwzorowanie posuwa się aż do 

punktu, w którym kulturowo ustanowione fakty nie 

tylko przestają odpowiadać rzeczywistości, lecz nawet 

w znacznej mierze zostają wyłączone spod kontroli bez- 

pośredniej obserwacji i doświadczenia. Wszystkie społe- 

czeństwa posiadają w składnicy przekazywanej wiedzy 

wiele elementów, które są ewidentnie fałszywe. Dotyczy 

to szczególnie wiedzy na temat określonych wydarzeń 

z przeszłości. Nie ma takiego społeczeństwa, które uczy- 

łoby młode pokolenia prawdy o swej własnej historii. 

Jednakże dzieje się tak również w wielu wypadkach, 

w których przekazywana wiedza może być bezpośrednio 

sprawdzana przez aktualną obserwację. Na przykład 

wiedza, że przedmioty o różnej wadze spadają z roz- 

maitą szybkością, była przekazywana w społeczeństwach 

zachodnich od czasów Arystotelesa aż do czasów Gali- 

 

9 - Kulturowe podaiwy otobowoid 

 

124 IV. Osobowość 

 

leusza. Dopiero rozwój wszechprzenikającego sceptycyz- 

mu i eksperymentalnego podejścia do badania zjawisk 

naturalnych sprawił, że świadomie została poddana tes- 

tom obserwacyjnym i przestała być wiedzą. 

 

Fakty prawdziwe bądź fałszywe dostarczają narzędzi 

niezbędnych do procesów myślenia. Każdy rozumuje na 

podstawie pewnych przesłanek, czyli niekwestionowa- 

nych elementów wiedzy, i natura tych przesłanek znaj- 

duje odzwierciedlenie we wnioskach. O ile wiadomo, 

procesy intelektualne są takie same u wszystkich nor- 

malnych istot ludzkich żyjących we wszystkich czasach 

i miejscach. A przynajmniej jednostki, które rozpoczy- 

nają od takich samych przesłanek, zdają się dochodzić 

do takich samych konkluzji. Powszechne wśród antro- 

pologów jest doświadczenie, że jeśli żyli w jakimś pier- 

wotnym społeczeństwie dostatecznie długo, by poznać 

przyjmowane tam przesłanki, to nie mieli żadnych trud- 

ności z „tubylczym myśleniem". Pozornie nielogiczne 

konkluzje, do których doszli członkowie grup poza- 

europejskich, dały początek wielu traktatom o szczegól- 

nych właściwościach myślenia pierwotnego. Istotne zna- 

czenie ma jednak to, że żadnego z owych traktatów nie 

napisał człowiek, który znał ludzi pierwotnych z bliska 

i bezpośrednio. Owe nielogiczne konkluzje świadczą 

o różnicy wiedzy faktycznej, jaką posługują się człon- 

kowie rozmaitych społeczeństw, nie zaś o różnicach 

w procesach myślowych. Plemię, które usiłuje powstrzy- 

mywać epidemię tyfusu organizując na wielką skalę 

polowanie na czarownice, działa logicznie z punktu 

widzenia kulturowo ustanowionego faktu, że za tę cho- 

 

IV. Osobowość 125 

 

robę odpowiedzialne są czarownice. Kiedy próbujemy 

osiągnąć ten sam cel szczepiąc się i pijąc przegotowaną 

wodę, działamy również logicznie w ramach naszej kul- 

turowo ustalonej wiedzy, że choroby są spowodowane 

przez bakterie. Większość członków naszego społeczeń- 

stwa nigdy nie widziała zarazków, lecz nauczyła się, że 

zarazki istnieją, i przyjmuje ich istnienie bez dalszych 

dowodów. Nawet nasi niezbyt odlegli przodkowie 

uznaliby zapewne polowanie na czarownice za bardziej 

logiczne od szczepienia. 

 

Chociaż pierwsza reakcja jednostki na nową sytuację 

może nastąpić przede wszystkim wskutek naśladowni- 

ctwa, w wyniku procesów logicznych lub prób i błędów, 

to w niewielu wypadkach wchodzi w grę tylko jeden 

z tych procesów. Nawet jeśli jednostka była wielokro- 

tnie świadkiem określonego wzoru zachowania, gdy 

próbuje go naśladować po raz pierwszy, jest niepewna 

poszczególnych momentów danego postępowania. Jeśli 

została o tym wzorze tylko ustnie poinformowana, to 

niepewność jej wzrasta wielokrotnie. Taka niepewność 

rodzi wiele pomniejszych problemów, które trzeba roz- 

wiązywać w procesie myślenia lub w rezultacie prób 

i błędów. Każdy, kto pamięta i potrafi zanalizować 

swą pierwszą próbę naprawienia jakiegoś sprzętu go- 

spodarstwa domowego, może ocenić sposób, w jaki 

te różne procesy funkcjonują razem w rozwoju nowe- 

go wzoru zachowania. Nawet wtedy, gdy mamy do 

pomocy podręczniki oraz opis urządzenia, pierwsze 

próby zawsze pozostawiają zdumiewającą liczbę pytań 

bez odpowiedzi. 

 

126 IV. Osobowość ________ B _______________lv- 

Osobowość_____________127 

 

• 

Pierwsze próby jednostki stawienia czoła nowej sytu- H 

wtarzają się, reakcja podlega modyfikacjom, które zwię- 

 

acji zależą także od tego, co możemy nazwać jej zgene- 

kszają jej skuteczność w osiąganiu jawnych celów, 

raiizowanymi reakcjami nawykowymi. Natura tych re- a 

także służą przystosowaniu jej do właściwości danej 

akcji zostanie omówiona w dalszej części tego rozdzia- 

jednostki. Ponieważ zaś znaczna część zachowania za- 

łu. Jak już wskazywaliśmy, każda sytuacja stanowi koń- 

||| wartego w takiej reakcji pozostaje świadoma przez 

wię- 

figurację obejmującą wiele elementów. Jeśli nawet ||| 

kszość okresu przystosowawczego, reakcja jest przed- 

określona konfiguracja sytuacyjna jest dla jednostki V 

miotem modyfikacji celowej i przemyślanej. Każdy pro- 

nowa, to pewne elementy składowe mogły być jej znane ces 

w rozwoju pierwszych reakcji bądź wszystkie proce- 

z innych kontekstów. Na podstawie tych podobieństw sy 

mogą wystąpić także w późniejszym dostosowywa- 

jednostka będzie miała skłonność, często nieuświada- niu 

i utrwalaniu reakcji. W ramach wzoru kształtującej 

miana, przenoszenia różnych elementów zachowania się 

reakcji rozmaite elementy mogą być zmodyfikowane 

z utrwalonych wzorów reakcji do wyłaniających się lub 

zastąpione w wyniku naśladownictwa lub w rezul- 

wzorów łączących się z nową sytuacją. Znane jest więc 

tacie prób i błędów, podczas gdy rola procesów intelek- 

każdemu wiele sytuacji, w których ma się do czynienia 

tualnych w dostosowywaniu i utrwalaniu reakcji jest 

z osobami posiadającymi autorytet. Chociaż każda sy- w 

sposób widoczny ważniejsza niż ich rola w rozwoju 

tuacja będzie miała własny wzór reakcji automatycznej, 

reakcji początkowych. Jednostki są skłonne do naślado- 

to wszystkie te wzory będą miały pewne elementy warna 

wzorów kulturowych swego społeczeństwa, gdy 

wspólne. Te wspólne elementy będą obejmowały szcze- 

stykają się z nowymi sytuacjami; gdy sytuacja powtarza 

gólne postawy wobec autorytetu jako takiego, a także się, 

starają się ją przemyśleć i dostosować owe wzory do 

pewne działania symbolizujące rozpoznanie autorytetu 

swych indywidualnych potrzeb. Wzory kulturowe, któ- 

przez jednostkę i chęć podporządkowania się mu. Kie- re 

jednostka otrzymuje, podobne są do gotowego ubra- 

dy powstanie nowa sytuacja zawierająca znany czynnik ma. 

Są zbliżone do jej wymiarów, lecz w rzeczywistości 

autorytetu, można być prawie pewnym, że elementy są 

niezbyt dopasowane, dopóki nie zwęzi się ich w jed- 

wspólne zautomatyzowanych reakcji jednostki wobec nym 

miejscu i nie poszerzy w innym. Podobnie jak 

tego czynnika zostaną włączone nawet w jej pierwsze 

ubranie, wzory w ramach kultury rzeczywistej stanowią 

próby zachowania się w nowej sytuacji, ostateczne granice 

możliwych modyfikacji, lecz granice 

 

Redukowanie reakcji kształtujących się do zautoma- te s^ 

zazwyczaj dostatecznie szerokie, by mieścili się 

tyzowanych zdaje się przechodzić tę samą drogę nieza- w 

nich wszyscy z wyjątkiem wyraźnie nienormalnych. 

leżnie od tego, za pomocą jakich metod rozwinęły się 

Ciągle jeszcze niezbyt dobrze rozumiemy, co się dzieje 

pierwsze reakcje skuteczne. Gdy sytuacja i reakcja po- z 

reakcjami w ciągu owego okresu modyfikowania i do- 

 

128 IV. Osobowość 

 

stosowywania; stąd też wydaje się, że można tu znaleźć 

owocną ofertę poszukiwań badawczych. Dostosowanie 

w sensie wzrastającej efektywności reakcji z punktu 

widzenia jej jawnych celów rzadko, jak się wydaje, 

osiąga krańcowe możliwości. W każdym razie, jeśli 

idzie o jawne zachowanie mamy nadmiar dowodów 

tego, że działania, które bezpośrednio nie przyczyniają 

się do osiągania takich celów, nie są bynajmniej auto- 

matycznie eliminowane podczas okresu przystosowaw- 

czego. Wynika to z powtarzających się badań ruchów 

wykonywanych przy różnych czynnościach zawodowych. 

Niemal zawsze ruchy te można uprościć, a ich liczbę 

zmniejszyć, co daje w rezultacie większą wydajność. 

Wydaje się, że gdy czynności w istocie nieszkodliwe 

skojarzą się z reakcją, mogą się zintegrować z kon- 

figuracją reakcji i trwać po prostu siłą bezwładności. 

 

Modyfikacje mające na celu przystosowanie reakcji 

do określonych właściwości jednostki zdają się mieć 

poważniejsze następstwa. Przy tego typu dostosowa- 

niach muszą wchodzić w grę fizycznie zdeterminowane 

czynniki, takie, jak siła, ostrość i szybkość 

postrzegania, 

zdolność koordynacji mięśni. Trzeba przy tym uwzględ- 

nić, i zazwyczaj uwzględnia się, cały złożony zespół 

poprzednio ustalonych reakcji jednostki. Inaczej mó- 

wiąc, nowa reakcja musi stać się spójna z uprzednio 

rozwiniętą konfiguracją osobowości, tak, by mogła zo- 

stać w nią włączona bez poważniejszych konfliktów czy 

zaburzeń. Uprzednio istniejące zautomatyzowane reak- 

cje działają jako czynniki kształtujące nowe reakcje. 

Nawet na poziomie prostego zachowania zewnętrznego 

 

IV. Osobowość 129 

 

występuje tendencja do tego, by włączać do powstają- 

cych się reakcji całe konfiguracje ruchów, które zostały 

wypracowane w związku z wcześniejszymi reakcjami. 

Na przykład często obserwuje się fakt, że w techno- 

logiach prostszych kultur istnieje tendencja do wykony- 

wania pewnych serii ruchów w kilku bardzo różniących 

się typach wytwarzania. Dzieje się tak nawet wtedy, gdy 

używane materiały wyraźnie różnią się pod względem 

charakteru i podatności na obrabianie. Zatem np. gru- 

pa przyzwyczajona do wyrobu wyplatanych koszy bę- 

dzie zazwyczaj stosowała technikę wyplatania także 

wtedy, gdy zajmie się garncarstwem. 

 

W wypadku bardziej złożonych i zgeneralizowanych 

reakcji również jednostka będzie skłonna przystosowy- 

wać swe początkowe reakcje na jakąkolwiek sytuację 

do wcześniej utrwalonych postaw. Będzie także dosto- 

sowywała je i modyfikowała ze względu na reakcje, czy 

to rzeczywiste czy antycypowane, jakie zachowanie jej 

wywoła u innych. Każda reakcja w toku rozwoju 

i przekształcania w zautomatyzowaną będzie się mody- 

fikowała tak, by stwarzać minimalny konflikt emo- 

cjonalny w jednostce i maksymalnie pozytywny odzew 

ze strony innych członków społeczeństwa. Ze względu 

na to, że niewiele jest przypadków, w których obydwa 

te cele mogłyby być osiągnięte w pełni i równocześnie, 

wynik jest zazwyczaj kompromisem. Nadto w tym 

kompromisie jeden bądź drugi cel będzie zwykle prze- 

ważał, kierunek zaś przewagi będzie determinowany 

przez to, czy jednostka bardziej ceni spokój wewnętrzny 

czy też społeczną aprobatę. Każda reakcja, by mogła 

 

€> 

 

130 iv. Osobowo^ 

 

być zadowalająca, musi w jakiejś mierze prowadzić do 

obydwu tych celów, ale ich proporcje, które zaspokoją 

ekstrawertyka, na pewno będą niedostateczne dla intro- 

wertyka i odwrotnie. 

 

W toku rozwoju nowych nawyków procesy modyfi- 

kacji, integracji do uprzednio istniejącej konfiguracji 

osobowości oraz wzrastającej automatyzacji najwyraź- 

niej występują równocześnie. Produktem końcowym 

jest automatyczna reakcja dostosowana zarówno do 

osiągania jej jawnych celów, jak i do innych auto- 

matycznych reakcji jednostki. Cała konfiguracja takich 

reakcji odnosi się niemal do wszystkich spraw życio- 

wych, które mogą być przeto załatwiane przeważnie bez 

poważniejszych konfliktów emocjonalnych lub zaanga- 

żowania oraz bez wykorzystywania zdolności intelek- 

tualnych. Organizacja i uwzorowanie konfiguracji oso- 

bowości są tak złożone, zaś nasze techniki analizy kon- 

figuracji pod tym względem są na tyle szczątkowe, że 

bezpieczniejsze wydaje się niepodejmowanie tu próby 

rozpatrywania tych aspektów osobowości Jednakże 

wydaje się możliwa analiza treści ustalonych konfigura- 

cji osobowości pod kątem widzenia zawartych w nich 

zautomatyzowanych reakcji różnego typu. 

 

Gdy szukamy kryterium, za pomocą którego można 

by rozróżniać zautomatyzowane reakcje jednostki, naj- 

ważniejszym czynnikiem z punktu widzenia relacji oso- 

bowości do kultury wydaje się specyficzność reakcji. 

Innymi słowy, możemy przyjąć jako punkt wyjścia sto- 

pień, w jakim poszczególna reakcja jest połączona 

z określoną sytuacją i wyklucza sytuacje inne. Aby 

 

IV. Osobowość 131 

 

zrozumieć charakter tego stosunku, musimy pamiętać 

o tym, że każda pełna reakcja i każda sytuacja wywołu- 

jąca taką reakcję stanowią konfigurację złożoną z wielu 

elementów. W reakcjach nawykowych najbardziej spe- 

cyficznego typu pewna sytuacja jako całość wywołuje 

pewną reakcję jako całość, przy czym reakcja ta od- 

powiada wszystkim warunkom narzuconym przez sytu- 

ację. Jednakże istnieją również reakcje zautomatyzowa- 

ne, nawykowe, tzn. o znacznie bardziej ograniczonym 

zakresie. Są wywoływane raczej przez pewne tylko ele- 

menty w ramach konfiguracji sytuacyjnej niż przez ca- 

łość konfiguracji. Reakcję tego rodzaju może uruchomić 

wszelka sytuacja zawierająca elementy, z którymi zo- 

stała powiązana. Może być nawet wywołana sytuacją, 

która jako całość jest nowa, jeśli w ramach konfiguracji 

sytuacyjnej postrzegana jest obecność nowych elemen- 

tów. Na przykład reakcje lękowe mogą być wywoływa- 

ne przez bardzo wiele konfiguracji sytuacyjnych, jeśli 

wszystkie mają jako wspólny element zagrożenie jedno- 

stki. Reakcje tego typu są nazbyt zgeneralizowane, aby 

same w sobie były skuteczne. Są one z funkcjonalnego 

punktu widzenia częściowymi reakcjami, które działają 

jako elementy w różnych specyficznych konfiguracjach 

reakcji. Jednakże odgrywają ważną rolę w kształtowa- 

niu bardziej specyficznych reakcji, do których są ostate- 

cznie włączane. Zatem początkowa reakcja lękowa bę- 

dzie wpływała na różne formy zewnętrznego zachowa- 

nia wywoływanego przez określoną sytuację, a przez to 

także i na ostateczną formę specyficznej reakcji na tę 

sytuację. 

 

132 IV. Osobowość iv. Osobowość 133 

 

Podsumowując, specyficzna reakcja jest to taka re- 

akcja, która jest wywoływana tylko przez jedną lub 

przez niewiele sytuacji i która sama w sobie jest sku- 

teczna w odniesieniu do tych sytuacji. Reakcja zge- 

neralizowana to taka reakcja, która może być wywo- 

ływana przez wiele różnych sytuacji mających pewien 

szczególny czynnik wspólny, lecz sama w sobie nie 

jest skuteczna w odniesieniu do owych sytuacji. Na 

podstawie tego rozróżnienia można uporządkować zau- 

tomatyzowane reakcje jednostki w szereg, na którego 

jednym końcu będą znajdowały się reakcje krańcowo 

specyficzne, na drugim zaś na tyle zgeneralizowane, 

że będą dotyczyły bardzo szerokiego zakresu zachowań 

jednostki. Należy podkreślić, że skala ta jako narzędzie 

opisu jest rozmyślnie uproszczona, natomiast miejsce 

na niej rozmaitych reakcji bynajmniej nie odpowiada 

jakiemukolwiek rodzajowi ciągów rozwojowych. 

 

Najbardziej specyficznym typem reakcji byłby wzór 

zachowania ściśle dostosowany do warunków narzuco- 

nych przez pojedynczą sytuację i wywoływany tylko 

przez tę, a nie żadną inną sytuację. W rzeczywistości 

trudno jest,znaleźć przykłady tego typu, te zaś, które 

można byłoby przytoczyć, dotyczą bardzo prostych za- 

chowań. Być może powtarzające się ruchy przy wios- 

łowaniu, gdy ktoś trzyma ster, mogłyby być przykładem 

występującym w naszym społeczeństwie. Nawet i ten 

przykład nie mógłby jednak mieć zastosowania w nie- 

których społeczeństwach, gdzie takie samo zewnętrzne 

zachowanie powiązane jest z innymi sytuacjami, np. 

uczestnictwem w tańcach łodzi. Znacznie bardziej po- 

wszechne są reakcje nawykowe, w których zachowanie 

zewnętrzne jest całkowicie uwzorowane, lecz które mo- 

gą być wywołane przez jakąkolwiek z niewielkiej serii 

sytuacji. Na przykład zachowanie przy goleniu się lub 

braniu prysznica jest u większości mężczyzn amerykań- 

skich zautomatyzowane i stereotypowe, uwzględnia na- 

wet akompaniament muzyczny, lecz może być wywoła- 

ne przez różne sytuacje. Podstawą do uruchomienia tej 

konfiguracji reakcji może być ranne wstanie i rozpo- 

częcie dnia pracy czy też potrzeba odpowiedniego za- 

prezentowania się na proszonej kolacji. 

 

Powszechne doświadczenie wykazuje, że większość 

w pełni utrwalonych reakcji specyficznych, zdaje się 

niemal zupełnie pozbawiona treści emocjonalnych. 

Dzieje się tak nawet wtedy, gdy wywołujące je sytuacje 

początkowo wzbudzały silne reakcje emocjonalne. Za- 

tem np. wiele osób doświadczało silnej reakcji lękowej, 

gdy po raz pierwszy musiało przemawiać publicznie, 

lecz obserwowało, że reakcja ta słabła i zanikała w mia- 

rę powtarzania doświadczenia. Jak się wydaje, nie ma 

ogólnie przyjętego wyjaśnienia tego zjawiska, cała zaś 

dziedzina zjawisk emocjonalnych jest tak mało znana, 

że waham się zaproponować takie wyjaśnienie. Jest 

jednak faktem ustalony, że większości stanów emo- 

cjonalnych towarzyszą zmiany fizjologiczne i że wraże- 

nia, dzięki którym jednostka rozpoznaje te stany, są 

połączone z takimi zmianami. W wypadku czynnych 

emocji, takich jak lęk, reakcje fizjologiczne służą do 

mobilizowania rezerw energii organizmu i przygotowa- 

nia jednostki do wzmożonej aktywności. Gdy sytuacja 

 

134 IV. Osobowość | IV. Osobowość 135 

 

powtarza się i skuteczna reakcja na nią rozwija się oraz 

| ^ w skład jakiejkolwiek zgeneralizowanęj reakcji, tym 

redukuje do zautomatyzowanego nawyku, potrzeba ' || 

większa jest liczba reakcji specyficznych, do których 

mobilizowania energii maleje. Udoskonalona ocena sy- 

zostanie ono włączone. Zatem bardzo prosty wzór ru- 

tuacji, to znaczy uświadamianie sobie, że jest ona mniej 

chów mięśniowych może być włączony do znacznie 

trudna lub zagrażająca niż wedle pierwotnej oceny, ' 

większej liczby technologicznych reakcji nawykowych 

również musi wpływać na osłabienie mobilizacji energii, 

niż wzór długi i skomplikowany. 

 

Gdy oba te czynniki działają równocześnie, reakcja W 

rzeczywistości wiele najbardziej zgeneralizowa- 

fizjologiczna może zmniejszyć się aż do punktu, w kto- 

nych reakcji jednostki zawiera bardzo mały element 

rym przestaje być rejestrowana w ramach wrażeń, to 

zorganizowanego, automatycznego zachowania zewnęt- 

jest kiedy nie odczuwa się żadnej emocji. Wyjaśnienie to 

rznego. W miarę zbliżania się do tego końca skali 

wydaje się właściwe, gdy bierzemy pod uwagę zanik 

znajdujemy coraz więcej reakcji ukrytych, których ze- 

tych emocji, które są połączone z zagrożeniem jedno- 

wnętrzne przejawy mogą przybierać wiele rozmaitych 

stki. Jest mniej odpowiednie do sytuacji, które począt- 

form. Innymi słowy, przenosimy się z dziedziny nawy- 

kowo wywoływały przyjemne emocje, chociaż w tych ków, w 

popularnym znaczeniu tego terminu, do sfery 

wypadkach także reakcje emocjonalne często zdają się 

wartości i postaw. Terminy te zostały zapożyczone z na- 

słabnąć w miarę powtarzania, uk społecznych. Mimo, że 

zdaje się istnieć dość duży 

 

W miarę jak dochodzimy od reakcji specyficznych do chaos, 

jeśli idzie o sposób ich zastosowania w tych 

bardziej uogólnionych, zawarte w nich zewnętrzne za- i 

naukach, mają one jednak pewien powszechnie akcep- 

chowania stają się w coraz mniejszym stopniu wypraco- 

towany rdzeń znaczeniowy, który sprawia, że lepiej 

wane i mają coraz mniej rozległy zakres. Zgeneralizo- 

nadają się do naszych celów niż terminy całkiem nowe 

wana reakcja jest to taka reakcja, która może być ^ i 

nieznane. Dla obecnych naszych celów wartość może 

wywoływana przez wiele sytuacji lub, dokładniej mó- -s 

być zdefiniowana jako dowolny element wspólny wielu 

wiać, przez pewien czynnik wspólny wielu sytuacjom. || 

sytuacjom, który może wywoływać ukryte reakcje jed- 

Taka zgeneralizowana reakcja rzadko jest sama w sobie || 

nostki. Postawa może być definiowana jako ukryta 

adekwatna do wszystkich sytuacji zawartych w okres- • 

reakcja wywołana przez taki element. Treść takich re- 

lonej serii. Wyłania się jako część początkowych niezor- 

• akcji zdaje się mieć przeważnie charakter emocjonalny, 

ganizowanych reakcji jednostki na nowe sytuacje l lecz 

mogą to być również reakcje innego typu, takie jak 

i funkcjonuje jako składnik konfiguracji reakcji specyfi- 

l antycypacje. Wartość i postawa tworzą łącznie kon- 

cznych, które rozwijają się w miarę powtarzania. Z re- • 

figurację bodźca-reakcji, którą będziemy dalej nazywali 

guły im prostsze jest zewnętrzne zachowanie wchodzące • 

systemem wartości-postawy. Gdy systemy takie zostaną 

 

136 IV. Osobowość 

 

w jednostce utrwalone, działają automatycznie i prze- 

ważnie poniżej szczebla świadomości. Określony system 

tego rodzaju może leżeć u podstaw kilku różnych wzo- 

rów zewnętrznego zachowania, dostarczając każdemu 

z nich motywacji. Na przykład system wartości-posta- 

wy jednostki odnoszący się do okrucieństwa może pro- 

wadzić do wycofania się w jednej sytuacji lub do in- 

gerencji w innej. 

 

Funkcjonalne znaczenie systemów wartości-postawy 

wynika przede wszystkim z ich treści emocjonalnej. 

Zachowanie, które jest niezgodne z systemem jednostki, 

wzbudzi w niej reakcję lęku, gniewu lub przynajmniej 

dezaprobaty. Odnosi się to zarówno do jej własnego 

zachowania, jak i zachowań innych osób. Zatem jedno- 

stka, która wykonuje czynność sprzeczną z którymkol- 

wiek ze swych własnych utrwalonych systemów wartoś- 

ci-postawy, będzie doświadczała znacznych zaburzeń 

emocjonalnych, zarówno przed wykonaniem tej czyn- 

ności, jak i potem. Reakcja taka nastąpi w większości 

wypadków, nawet jeśli jednostka wie, że czynność owa 

nie pociągnie za sobą kary. Zaburzenie takie będzie 

zmniejszało^ się w miarę powtarzania czynności, lecz 

będzie odnawiało się w każdej nowej sytuacji obejmują- 

cej dany szczególny system. Podobnie działania innych 

ludzi, które są sprzeczne z jakimikolwiek z systemów, 

będą wzbudzały reakcje emocjonalne, nawet gdy w ża- 

den sposób nie zagrażają jednostce. Ten projekcyjny 

aspekt systemów wartości-postawy będzie znany każ- 

demu, kto musiał przystosowywać się do życia w ob- 

cym społeczeństwie i kulturze. Nawet jeśli członkowie 

 

iv. Osobowość 137 

 

takiego społeczeństwa są bardzo przyjaźni i chętni do 

współpracy, samo obserwowanie niektórych wzorów ich 

zachowania często sprawia, że przybysz z zewnątrz czuje 

się niezręcznie. Zatem większość Amerykanów bardzo 

silnie reaguje na pewne lokalne obyczaje mieszkańców 

krajów łacińskich, które pozostają w niezgodzie z ich 

wartościami skromności i higieny. Bardzo też często 

trudno im przystosować się do obojętności i nieświado- 

mego okrucieństwa wobec zwierząt, które cechuje wiele 

kultur, i są początkowo głęboko poruszeni takimi czyn- 

nościami, jak np. oskubywanie żywego drobiu. 

 

Systemy wartości-postawy mogą się znacznie różnić 

pod względem specyficzności. Test używany do ustalania 

miejsca reakcji na skali, którą stworzyliśmy, ma charak- 

ter czysto obiektywny. Im mniejsza jest liczba sytuacji 

wywołujących określoną reakcję, w tym większym stop- 

niu będzie uznana za specyficzną. Na tej podstawie pew- 

ne reakcje mające charakter postaw są bardziej specyficz- 

ne niż wiele prostszych reakcji jawnego zachowania. 

Jednakże pewne postawy osiągają stopień generalizacji, 

któremu rzadko, jeśli w ogóle, dorównują reakcje ze- 

wnętrzne. Istnieją więc pewne postawy, które są wywoły- 

wane przez tak wiele sytuacji, że wpływają na większość 

zachowań jednostki. To właśnie na podstawie takich 

wysoce zgeneralizowanych postaw charakteryzujemy 

osoby jako optymistów albo pesymistów, jako ufnych 

albo podejrzliwych, introwertyków albo ekstrawerty- 

ków. W takich wypadkach samo zarejestrowanie nowej 

sytuacji, bez względu na jej szczególne własności, wy- 

starcza do zapoczątkowania łańcucha reakcji emocjo- 

 

138 IV. Osobowość 

 

IV. Osobowość 139 

 

nalnych oraz antycypacji swoistego rodzaju. Zgenerali- 

zowane postawy leżą u podłoża bardziej specyficznych 

systemów wartości-postawy i wpływają na ich rozwój, 

podobnie jak te ostatnie są podłożem i wywierają wpływ 

na nawykowe wzory jawnego zachowania. Na przykład 

jednostka, którą charakteryzuje niepewność, może roz- 

patrywać wszystkie sytuacje, w których ma do czynienia 

ze zwierzchnikami, jako zawierające zagrożenie i auto- 

matycznie reagować na takie sytuacje lękiem oraz wro- 

gością. 

 

Istotny jest fakt, że wiele systemów wartości-postawy, 

podzielanych i przekazywanych przez członków społe- 

czeństwa, ma znaczenie raczej dla pomyślności społe- 

czeństwa niż dla określonej jednostki. W normalnych 

więc okolicznościach tchórz ma większe szansę przeży- 

cia niż człowiek odważny, jednak wszystkie społeczeńst- 

wa starają się utrwalić w swych członkach systemy 

wartości-postawy, które będą popierały odważne za- 

chowanie. Skoro odwaga jest niezbędna do skutecznej 

obrony grupy, takie systemy przyczyniają się do prze- 

trwania społeczeństwa kosztem jego indywidualnych 

członków. Jednostka nabywa takie pożądane, choć oso- 

biście dla niej niekorzystne systemy wartości-postawy 

w rezultacie nagród społecznych, które uzyskuje wraz 

z przyjęciem tych systemów i wcieleniem ich do specyfi- 

cznych wzorów reakcji jawnych. Chociaż w dalszej 

przyszłości odważne zachowanie może kosztować czło- 

wieka życie, to w danej chwili przynosi mu szacunek 

i podziw. Cel wywoływania pozytywnego odzewu u in- 

nych występuje obok każdego spośród bezpośrednich 

 

i specyficznych celów jednostki i żaden wzór zachowa- 

nia nie może być w pełni skuteczny i nagradzający, jeśli 

nie służy osiągnięciu obu celów. 

 

Do tego momentu rozważania nasze dotyczyły roz- 

woju, natury i sposobu działania zautomatyzowanych 

reakcji behawioralnych. Pozostaje do omówienia jesz- 

cze jeden aspekt problemu: ich wygasanie. Osobowość 

stanowi nie tylko kontinuum, ale także kontinuum 

w stanie ciągłych zmian. Proces rozwijania i integrowa- 

nia nowych reakcji oraz wygasania starych trwa w cią- 

gu całego życia jednostki. Bez takiej plastyczności nie- 

możliwe byłoby przetrwanie jednostki w świecie, w któ- 

rym nie tylko otoczenie zewnętrzne, ale także jej własne 

zdolności znajdują się w stanie nieustannej płynności. 

Jednak istnieje, jak się wydaje, dosyć ścisła korelacja 

pomiędzy łatwością, z jaką oddzielna reakcja może 

zostać wygaszona, a jej miejscem na skali specyficzno- 

ści. Ogólnie rzecz biorąc, im bardziej specyficzna jest 

reakcja, tym łatwiejsze jest jej wygaszenie. Przyczyny 

tego są dosyć oczywiste. Eksperymenty laboratoryjne 

wykazują, że nawyki są wygaszane bądź wtedy, gdy nie 

prowadzą do osiągania pożądanych celów, bądź wów- 

czas, gdy sprawiają, że jednostka jest zbyt często kara- 

na. W wyniku zmian środowiskowych lub innych reak- 

cja, która powiązana jest z jednostkową sytuacją albo 

z niewielką liczbą sytuacji, może łatwo podlegać warun- 

kowaniu, które będzie prowadziło do jej wygasania. 

Z drugiej strony, istnieje większe prawdopodobieństwo, 

że bardziej zgeneralizowane reakcje będą nagradzane 

w związku z pewnymi sytuacjami, nawet jeśli nie są 

 

l O-Kulturowi podttwyotobowoid 

 

1^0_____________^Osobowość_______________ l IV. Osobowość 

141 

 

nagradzane lub są karane w powiązamiu z innymi sytu- 

dorosłej przyjęcie nowego systemu wartości-postawy 

acjami. Powszechne doświadczenie wskazuje, że pod- | 

pociąga za sobą z konieczności tak wiele ponownych 

czas gdy wyeliminowanie specyficznyfch wzorów zewnę- |1 

dostosowań, iż cały ten trud nie jest wart zachodu. 

trznego zachowania jest dosyć łatwe, zniszczenie sys- l 

Mówiąc językiem psychologicznym, kary będące wyni- 

temów wartości-postawy jest niesłychanie trudne. Sys- 

kiem takiej reakcji przeważają nad ewentualnymi na- 

temy takie wykazują tendencje do przetrwania, nawet 

grodami. Takie same warunki występowałyby w wypa- 

wowczas, gdy ich ja\vne sposoby wyrażania zostały dku 

wygaszania systemów wartości-postawy osoby do- 

w wielu sytuacjach stłumione, oraz tendencje do pono- 

rosłej, złożona integracja takich systemów z szerszą 

wnego upominania się o swoje prawa, z niezmniejszoną 

serią specyficznych reakcji sprawia, że ich eliminacja 

niemal energią, gdy powstają nowe sytuacje zawierające 

staje się sama w sobie źródłem dyskomfortu. Istnieje 

czynnik określonej wartości. H jednak również możliwość, 

że obserwowana tendencja 

 

Jak się wydaje, występuje też korelacja między miejs- |j 

utrwalania niezmiernie zgeneralizowanych postaw we 

cem reakcji na skali specyficzności a łatwością jej ;! 

wczesnym dzieciństwie wiąże się z niezdolnością małego 

utrwalania w jakimś danym punkcie cyklu życiowego dziecka 

do rozróżnienia odpowiednich sytuacji. Łączy- 

jednostki. Korelacja ta jest mniej wyraźna niż w wypad- 

łaby się z tym niezdolność rozwijania wyraźnie okreś- 

ku wygasania i cała ta sprawa wymaga dalszych badań, 

lonych konfiguracji specyficznego zachowania w odnie- 

Ogolnie wydaje się dość łatwe utrwalenie w dowolnym || 

sieniu do każdej sytuacji z odpowiedniej serii. Zatem 

momencie cyklu życiowego reakcji specyficznych, zwła- J 

postawienie znaku równaności między pewną liczbą 

szcza takich, które początkowo obejmują zewnętrzne y 

sytuacji na podstawie ich wspólnego czynnika, powie- 

zachowame. Istnieje powszechne przekonanie, że nawet Jj 

dzmy np. obecności osoby dorosłej, i rozwinięcie poje- 

łatwiej dadzą się one utrwalić w dzieciństwie niż w póz- 

| dynczej zgeneralizowanej reakcji w stosunku do nich 

męjszym okresie życia, nie jestem jednak pewien, czy |1 

wszystkich może, jeśli reakcja była nagradzana, prowa- 

mozna tego dowieść. 2 drugiej strony, zgeneralizowane | 

dzić do utrwalenia określonej postawy. Postawa ta mo- 

reakcje typu wartości-postawy wydają się łatwe do | że z 

kolei być odzwierciedlana w tworzonych później, 

utrwalenia w okresie dzieciństwa, lecz niezwykle trudne 

bardziej specyficznych wzorach reakcji. Jakkolwiek na 

w okresie dorosłości. Przyczyny tego nie są jasne, lecz 

obecnym etapie naszej wiedzy wyjaśnienia tego typu są 

można by zaryzykować dwie możliwości wyjaśnienia, czystym 

domysłem. 

 

Jak już wskazywano, systemy wartości leżą u podstaw 

Przedstawiony wyżej szkic kształtowania się osobo- 

całej serii bardziej specyficznych reakcji sytuacyjnych 

;j wości i jej treści stanowi tylko próbę usystematyzowa- 

i funkcjonują jako ich elementy. Możliwe, że u osoby |j 

nią zbioru faktów i wprowadzenia w nich jakiegoś 

 

142 IV. Osobowość 

 

IV. Osobowość 143 

 

zrozumiałego porządku pojęciowego. Możliwe są też 

różne inne sposoby porządkowania tych samych fak- 

tów. Wartość każdego systemu tego rodzaju zależy 

całkowicie od jego użyteczności. Nie istnieje żaden taki 

probierz prawdy absolutnej, aby można było porównać 

różne systemy, system zaś najbardziej użyteczny w od- 

niesieniu do jednego zespołu problemów może okazać 

się niemal zupełnie nieprzydatny w stosunku do drugie- 

go zbioru problemów. Większość kontrowersji ożywia- 

jących psychologię bierze swój początek albo z natural- 

nej tendencji osób ustalających systemy do identyfiko- 

wania się z ustalonymi przez siebie systemami albo 

z niezdolności badaczy do rozpoznawania dobrze zna- 

nych zjawisk, jeśli są opisane, za pomocą mniej znanych 

terminów. Trudności te potęguje istnienie różnic bez- 

pośrednich zainteresowań różnych szkół w psychologu. 

Behawioryści, zgodnie ze swym przywiązaniem do te- 

chnik kontrolowanych eksperymentów, koncentrują się 

na jawnych behawioralnych aspektach reakcji. Psycho- 

logia głębi kieruje uwagę na aspekty ukryte. Łatwo 

to zrozumieć, gdy uwzględni się charakter materiału, 

z jakim musiała mieć do czynienia. Psychologia głębi 

powstała jako produkt uboczny psychoterapii, prak- 

tykujący zaś psychiatra ma do czynienia z pacjentem 

takim, jakim on jest. 

 

W przedstawionym przeze mnie szkicu tkwi założe- 

nie, że każda reakcja jest konfiguracją obejmującą za- 

równo elementy ukryte, jak i jawne. Równocześnie pod- 

kreślałem, że proporcja elementów każdego tego typu 

w odniesieniu do całej zawartości konfiguracji reakcji 

 

może się różnić bardzo znacznie. Mimo pewnych wy- 

jątków można przyjąć za regułę, że im bardziej zgene- 

raiizowana jest reakcja, tym większa jest w niej propo- 

rcja elementów ukrytych w stosunku do jawnych. Za- 

tem na jednym końcu skali specyficzności mamy takie 

nawyki, jakimi przede wszystkim zajmują się behawio- 

ryści, na drugim - postawy będące przedmiotem zain- 

teresowań psychologów głębi. Ogólnie rzecz biorąc, 

pojęcie głębi stosowane przez tych psychologów moż- 

na utożsamiać z pojęciem generalizacji używanym 

w obecnym sformułowaniu. Nie podjęto tu żadnej 

próby wyodrębnienia poszczególnych układów głębi 

lub zgeneralizowanych reakcji z punktu widzenia ich 

swoistych funkcji. Oznacza to, że takie pojęcia jak id, 

ego i superego nie mają odpowiedników w przedsta- 

wionym tu zarysie. Nie kwestionujemy wartości tych 

funkcjonalnych rozróżnień, lecz nie są one dla naszych 

obecnych celów niezbędne. Dodajmy, że nerwica może 

być zakwalifikowana w ramach przyjętych przeze mnie 

terminów jako zgeneralizowana reakcja, jako jeden 

z systemów wartości-postawy jednostki. Będzie róż- 

niła się od innych systemów wartości-postawy jedno- 

stki głównie tym, że jest indywidualna, tzn. nie jest 

podzielana przez większość członków określonego 

społeczeństwa. Systemy wartości-postawy, które są 

szeroko podzielane, zazwyczaj są przystosowane do 

kulturowo ustalonych wzorów jawnego zewnętrznego 

zachowania w społeczności. Jednostka zatem może 

wyrażać je we własnym zachowaniu nie wikłając się 

w trudności lub konflikty. Z drugiej strony, indywidu- 

 

144 IV. Osobowość 

 

IV. Osobowość 145 

 

alne systemy wartości-postawy powodują powstawa- 

nie specyficznych jawnych zewnętrznych reakcji beha- 

wioralnych, nie dostosowanych do środowiska kultu- 

rowego i społecznego, w którym takie osoby muszą 

działać. Daje to początek wewnętrznym konfliktom 

i frustracjom, a także wywołuje niekorzystne reakcje ze 

strony innych. 

 

Sądzę, że na szczególną uwagę zasługuje porównanie 

sformułowań, jakie tu przedstawiłem, z koncepcją syste- 

mu projekcyjnego jednostki, rozwiniętą przez dr. Abra- 

ma Kardinera2. Jest to ważne zwłaszcza ze względu na 

to, że znaczną część zainteresowań i wiedzy z zakresu 

psychologu osobowości zawdzięczam mojej współpracy 

z dr. Kardinerem w różnych badaniach nad współzale- 

żnością osobowości i kultury. System projekcyjny jed- 

nostki może być, w moim przekonaniu, potraktowany 

jako odpowiednik serii wysoce zgeneralizowanych reak- 

cji, przeważnie utajonych w swej treści, które utrwalają 

się w jednostce w rezultacie jej doświadczeń. Reakcje te 

funkcjonują zarówno jako składniki oceny przez jedno- 

stkę nowych sytuacji, gdy takowe powstają, jak i w roz- 

wijaniu przez nią bardziej specyficznych i przeważnie 

jawnych reakcji na takie sytuacje. Zgeneralizowane re- 

akcje stanowiące system projekcyjny w znacznej części 

zdają się ustalać podczas wczesnego okresu kształtowa- 

nia się osobowości jednostki. Ze względu na to, że 

prowadzące do nich doświadczenia biorą zazwyczaj po- 

 

2 Zob. A. Kardiner, Psychological Frontiers of Society, 

New 

York 1944. 

 

czątek w kontaktach z kulturowo uwzorowanym za- 

chowaniem innych jednostek, normy systemów projek- 

cyjnych będą różniły się w rozmaitych społeczeństwach. 

Fakt ten ma istotne implikacje dla rozumienia szerokiej 

skali zjawisk społecznych i kulturowych pojawiających 

się zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. 

 

Przedstawione przeze mnie sformułowania miały na 

celu przede wszystkim pomoc w rozpatrywaniu współ- 

zależności zjawisk kulturowych i psychicznych. Ponie- 

waż następny rozdział będzie poświęcony omówieniu 

roli kultury w kształtowaniu osobowości, tu możemy 

ograniczyć się do prezentacji współzależności statycz- 

nych. Kultury, podobnie jak osobowości, stanowią kon- 

tinua nieustannie zmieniające się i jako takie mają 

swe własne procesy wzrostu, ustalania nowych wzorów 

reakcji i eliminowania starych. Procesy te są równoległe 

do tych, które zachodzą w osobowości, i ostatecznie 

zależą od zdolności członków społeczeństwa w zakresie 

rozwijania nowych form zachowania, uczenia się i za- 

pominania. Jednakże procesy kulturowe działają zazwy- 

czaj w ciągu znacznie dłuższego czasu niż czas, który 

jest zawarty w cyklu życiowym któregokolwiek członka 

społeczeństwa. Różnią się także od procesów wystę- 

pujących w kształtowaniu osobowości jednostki pod 

pewnymi ważnymi względami. Zatem zapoczątkowywa- 

nie nowych form reakcji behawioralnych zdaje się być 

funkcją nie społeczeństwa jako całości, lecz jakiejś je- 

dnej lub co najwyżej kilku, spośród osób tworzących 

to społeczeństwo. W języku potocznym — nie ma wy- 

nalazków bez wynalazcy. Nadto ostateczna stabilizacja 

 

146 IV. Osobowość 

 

IV. Osobowość 147 

 

i integracja nowego wzoru reakcji z kulturą danego 

społeczeństwa nie zawsze jest sprawą postępującej mo- 

dyfikacji i dostosowywania pojedynczego wzoru reakcji. 

Bardziej prawdopodobne jest, że zostanie poprzedzona 

okresem, w trakcie którego kilka względnie dobrze zor- 

ganizowanych i dostosowanych wzorów reakcji na 

określoną sytuację będzie współzawodniczyło między 

sobą o akceptację społeczną. 

 

Ważne jest to, że procesy kulturowe i w istocie kul- 

tura jako całość zdają się mieć niewielki wpływ na 

procesy zachodzące w rozwoju i funkcjonowaniu oso- 

bowości. Procesy osobowości mają początek we właś- 

ciwościach tkwiących w organizmie ludzkim. Reprezen- 

tują potencjał psychiczny jednostki w działaniu. Kul- 

tura poprzez doświadczenia, jakie z kontaktów z nią 

wynosi jednostka, determinuje część materiału, przy 

udziale którego rozwijają się procesy osobowości. Przy- 

kłady tego były już podawane przy omawianiu roli 

procesów intelektualnych w rozwoju nowych wzorów 

reakcji. W trakcie tego omawiania pokazywaliśmy, jak 

kulturowo zdeterminowane materiały, w tym wypadku 

wiedza, wpływa na rezultaty działania procesów osobo- 

wości. Jednak materiały są zapoczątkowane w treści 

kultury, nie zaś w samych jej procesach. Procesy kul- 

turowe w wielu punktach są równoległe do procesów 

osobowości, jednak możliwość ustalenia jakiejś ścisłej 

korelacji między nimi pozostaje pod znakiem zapytania. 

 

Gdy zwrócimy się ku porównaniu treści kultury i tre- 

ści osobowości, korelacje są znacznie bardziej widoczne. 

W pełni rozwinięta, zautomatyzowana reakcja jednostki 

 

jest niemal dokładnym odpowiednikiem rzeczywistego 

wzoru kulturowego3, zarówno pod względem swych 

właściwości, jak i w stosunku do szerszej konfiguracji, 

której część stanowi. Skrótowo będziemy dalej określali 

takie zautomatyzowane reakcje jednostki jako nawyki. 

Nawyk i wzór kulturowy reprezentują ograniczoną ska- 

lę reakcji behawioralnych wywoływanych przez ograni- 

czoną liczbę sytuacji. Sytuacje wzbudzające reakcje są 

porównywane na podstawie ich wspólnych elementów, 

natomiast ich indywidualne odmiany nie są związane ze 

specyficznymi odmianami reakcji w ramach odpowied- 

niego szeregu reakcji. Zarówno w wypadku nawyku, 

jak i wzoru kulturowego możliwe jest ustalenie metoda- 

mi statystycznymi modalnej dla skali reakcji. W po- 

przednim rozdziale wskazywano, że modalna nawyku 

indywidualnego nie odpowiada dokładnie modalnej 

wzoru kulturowego, do którego ten nawyk ma być 

przyrównywany. Nawyk i realny wzór kulturowy są 

zawsze dostosowywane do innych elementów konfigu- 

racji, której część stanowią. W obu wypadkach rozwój 

takich przystosowań stale towarzyszy procesom stabili- 

zacji oraz integracji. 

 

Chociaż żadna ze współczesnych koncepcji treści kul- 

tury nie zawierała próby uporządkowania wzorów kul- 

turowych w szeregi oparte na stopniu specyficzności, 

kryterium to może być zastosowane w stosunku do 

nich równie dobrze, jak i w odniesieniu do nawyków. 

Wzory kulturowe mogą być uszeregowane od takich, 

 

* Por. definicję rzeczywistego wzoru kulturowego na s. 

63. 

 

148 IV. Osobowość IV. Osobowość______________149 

 

które stanowią adekwatną reakcję na pojedynczą sy- 

turowego. Na przykład w większości społeczeństw ist- 

tuację, przez systemy wartości-postawy, aż do reakcji 

niej ą bardzo specyficzne wzory traktowania takich 

wysoce zgenerfalizowanego typu. Przypominam, że 

przestępstw jak morderstwo lub kazirodztwo, jednak 

w poprzednim irozdziale przeprowadziłem rozróżnienie 

reakcje emocjonalne członków grupy na te przestępstwa 

jawnych i ukrytych aspektów kultury. Podstawowa war- ' 

mają niezwykle żywy charakter. Wydaje się prawdopo- 

tość takiego rozróżnienia polega na tym, że pozwala 

dobne, że wchodzi tu w grę czynnik częstotliwości. 

ono wyraźnie rrozdzielać te elementy kultury, których 

Rzadkie wydarzenia, nawet jeśli są powiązane z bardzo 

występowanie rmoże być stwierdzone poprzez bezpośre- 

specyficznymi wzorami kulturowymi, posiadają większą 

dnia obserwację?, od tych, których występowanie może ^k j 

zdolność wzbudzania reakcji emocjonalnych niż zdarze- 

być tylko dedulkowane. W rzeczywistości każdy wzór J^IL. 

ma pospolite. 

kulturowy zawiiera zarówno jawne, jak i ukryte ele- ^U| 

Większość współzależności między treściami osobowo- 

menty, które sąi. organizowane w funkcjonalną całość. ^^H 

ści a kultury, których istnienie zostało powyżej ukazane, 

Kusząca wydajije się projekcja korelacji między spe- 

j^^^l może budzić tylko zainteresowanie czysto 

akademickie. 

cyficznością a subiektywną treścią dotyczącą nawy- ^IH| 

Rzeczywiście znaczące są te współzależności, które od- 

ków we wzoracth kulturowych. Byłaby to wielka satys- |^T^ 

zwierciedlają wpływ kultury na rozwój osobowości. Zaj- 

fakcja dla tych^, którzy lubią eleganckie konstrukcje, 

ijl mierny się nimi w następnym, ostatnim, rozdziale. 

gdyby można b^yło wykazać, że specyficzne wzory kul- 

turowe zawierajją z reguły małą proporcję elementów 

ukrytych, natorniiast wysoce zgeneralizowane wzory kul- 

turowe - dużą proporcję. Jak się wydaje, tendencja 

taka występuje.. Z pewnością ukryta treść stanowi, < 

w większości wy^padków, proporcjonalnie znacznie wię- 

kszą część kultmrowego systemu wartości-postawy niż 

kulturowego wzoru wyplatania koszyków. Jednakże 

można przytoczyć liczne wyjątki od tej reguły i korela- 

cja jest z pewmością znacznie mniejsza dla wzorów 

kulturowych niźż dla nawyków. Można dodać, że jeśli 

idzie o efekty eimocjonalne, których nie należy mieszać 

z kulturą ukrytą, to, jak się wydaje, nie ma korelacji 

między natężenieem emocji a specyficznością wzoru kul- 

 

v 

 

Rola kultury 

w kształtowaniu osobowości 

 

Jednym z najbardziej istotnych momentów w rozwoju 

nowoczesnej nauki było dostrzeżenie kultury. Powiada 

się niekiedy, że ostatnią rzeczą, jaką odkryje istota 

zamieszkująca morskie głębiny, będzie prawdopodobnie 

woda. Istota taka może uświadomić sobie istnienie wo- 

dy tylko wówczas, gdy jakiś wypadek wyrzuci ją na 

powierzchnię i pozwoli zetknąć się z powietrzem. Czło- 

wiek przez większą część swoich dziejów tylko mgliście 

uświadamiał sobie istnienie kultury i nawet tę świado- 

mość zawdzięczał kontrastom między obyczajami włas- 

nego społeczeństwa a zwyczajami innych, z którymi 

zdarzyło mu się zetknąć. Zdolność postrzegania kultury 

własnego społeczeństwa jako całości, analizowania jej 

wzorów i oceny ich implikacji wymaga stopnia obiek- 

tywności, który rzadko, jeśli w ogóle, bywa osiągany. 

Nie jest przypadkiem, że w nowoczesnej nauce rozumie- 

nie kultury brało swój początek w tak wielkim stopniu 

w badaniach kultur pozaeuropejskich, w których ist- 

nienie kontrastu pomagało obserwacji Ci, którzy nie 

znają żadnej kultury poza własną, nie mogą poznać 

 

V. Rola kultury w ksztahowaniu osobowości 151 

 

własnej. Aż do ostatnich czasów nawet psychologowie 

nie potrafili docenić faktu, że wszystkie istoty ludzkie, 

w tym psychologowie, rozwijają się i funkcjonują w śro- 

dowisku, które w większości jest kulturowo zdetermino- 

wane. Dopóki ograniczali swe badania do jednostek 

ukształtowanych w ramach jednej kultury, nieuchronnie 

dochodzili do pojęcia natury ludzkiej, bardzo dalekiego 

od prawdy. Nawet taki mistrz jak Freud często przyj- 

mował, że instynkty tłumaczą reakcje, które dziś przy- 

pisujemy bezpośrednio uwarunkowaniu kulturowemu. 

Wraz z dostępnym obecnie zasobem wiedzy o innych 

społeczeństwach i kulturach możliwe jest podejście do 

badań osobowości z mniejszą ilością z góry powziętych 

założeń i osiągnięcie większego przybliżenia do prawdy. 

 

Trzeba przyznać od razu, że obserwacja i odnoto- 

wywanie danych dotyczących osobowości w społeczeń- 

stwach pozaeuropejskich wciąż jeszcze połączone jest 

z wielkimi trudnościami. Dość trudne jest nawet ze- 

branie rzetelnych materiałów we własnym społeczeń- 

stwie. Rozwój dokładnych, obiektywnych technik bada- 

nia osobowości znajduje się wciąż jeszcze w zalążku. 

Takie narzędzia, jak test Rorschacha i test apercepcji 

tematycznej Murraya dowiodły już swej wartości, lecz 

ci, którzy je stosowali, są w stanie najlepiej ocenić ich 

ograniczenia. W obecnym stanie naszej wiedzy wciąż 

jeszcze musimy w bardzo szerokim zakresie polegać na 

nieformalnych obserwacjach i na subiektywnych sądach 

obserwatorów. By skomplikować sprawę jeszcze bar- 

dziej, większość, choć bynajmniej nie wszystkie infor- 

macje dotyczące osobowości w społeczeństwach poza- 

 

! IHHj 152 V. Rola kultury w kształtowaniu osobowości 

 

europejskich została zebrana przez antropologów mają- 

cych najzupełniej pobieżną znajomość psychologu. Ta- 

cy obserwatorzy, do których zaliczam także i siebie 

z okresu, gdy przeprowadzałem większość swych etno- 

logicznych badań terenowych, mają poważne trudności 

wynikające z braku wiedzy o tym, czego należy szukać 

i co powinno się notować. Ponadto niestety brakuje 

porównawczych materiałów o różnych społeczeństwach 

pozaeuropejskich, które były przedmiotem studiów. 

Gwałtowność, z jaką w ciągu ostatnich stu lat społe- 

czeństwa pierwotne podlegały akulturacji lub wynisz- 

czaniu, prowadziła do powstania szczególnego wzoru 

badań antropologicznych. Ze względu na to, że zawsze 

było więcej społeczeństw dostępnych do badania niż 

antropologów mogących je zbadać i że większość tych 

społeczeństw należało badać natychmiast, gdyż potem 

mogło być już za późno, każdy badacz starał się znaleźć 

nową i nie znaną dotąd grupę. W rezultacie większość 

posiadanych obecnie informacji została zebrana metodą 

badania jednego społeczeństwa przez jednego badacza. 

W każdym wypadku widać, jak bardzo niekorzystna 

jest ta sytuacja, lecz szczególnie wyraźnie widać to 

w dziedzinie badań nad osobowością. W tej dziedzinie, 

w której tak wiele zależy od subiektywnych sądów 

obserwatora i poszczególnych członków społeczeństwa, 

z którymi obserwator zdoła nawiązać bliskie kontakty, 

osobowość obserwatora w każdym opisie staje się czyn- 

nikiem istotnym. Trzeba mieć nadzieję, że wraz ze 

wzrostem liczby antropologów i malejącą liczbą nie 

zbadanych społeczeństw ten wzór wyłączności zostanie 

 

V. Rola kultury w kształtowaniu osobowości 153 

 

przezwyciężony z wyraźną korzyścią dla badań osobo- 

wości. 

 

Pomimo otwartego stwierdzenia trudności i ograni- 

czeń, które czas tylko może usunąć, wydaje się, iż 

pewne fakty zostały już dobrze ustalone. Wszyscy antro- 

pologowie, którzy poznali bliżej członków społeczeństw 

pozaeuropejskich, są zgodni co do tego, że: 

 

a) normy osobowości różnią się w rozmaitych społe- 

czeństwach, 

 

b) członkowie każdego społeczeństwa wykazują za- 

wsze znaczne indywidualne odmiany osobowości, 

 

c) we wszystkich społeczeństwach można znaleźć wie- 

le takich samych skal zmienności i wiele podobnych 

typów osobowości. 

 

Chociaż antropologowie opierają te wnioski na niefor- 

malnych obserwacjach, to wnioski te zdają się znaj- 

dować potwierdzenie w wynikach pewnych obiektyw- 

nych testów. Zatem testy Rorschacha dotyczące róż- 

nych społeczeństw ujawniają różne normy dla tych spo- 

łeczeństw jako całości. Ukazują także szeroką skalę 

indywidualnej odmienności wewnątrz każdego społe- 

czeństwa i w znacznej mierze pokrywanie się różnych 

norm osobowości. Przy braku pełniejszych i dokładniej- 

szych informacji wydaje się uzasadnione zaakceptowa- 

nie tych konkluzji jako faktów i uznanie ich za punkt 

wyjścia naszych dociekań nad rolą kultury w kształ- 

towaniu osobowości. 

 

Każdy, kto miał możność zetknięcia się ze społeczeń- 

stwem innym niż własne, zapewne nie będzie wątpił w to, 

że normy osobowości są w rozmaitych społeczeństwach 

 

154 V. Rola kultury w ksztahowaniu osobowości \ T/DIII. , 

, . ^ , i r r 

______/———————————-—————————-—— | V. Rola kultury w 

kształtowaniu osobowości 155 

 

różne. Faktycznie przeciętna jednostka jest skłonna ta- 

kie różnice raczej przejaskrawiać, niż minimalizować. 

Jedyna kwestia często w związku z tym podnoszona 

- czy należy rozpatrywać dane społeczeństwo jako po- 

siadające jedną normę osobowości, czy też jako mające 

wiele różnych norm osobowości, łączonych ze szczegól- 

nymi grupami statusu w obrębie społeczeństwa. Wszel- 

kie trudności pogodzenia tych dwóch punktów widze- 

nia znikną, gdy spojrzymy na nie z właściwej perspek- 

tywy. Zawsze można wykryć, że członkowie każdego 

społeczeństwa posiadają wiele wspólnych elementów 

osobowości. Elementy te mogą różnić się stopniem spe- 

cyficzności, poczynając od prostych jawnych reakcji 

w rodzaju tych, które występują w „zachowaniu przy 

stole", aż do wysoce zgeneralizowanych postaw. Reak- 

cje tego ostatniego typu mogą leżeć u podstaw szerokiej 

skali bardziej specyficznych reakcji jednostek. Podobnie 

systemy wartości-postawy podzielane przez członków 

społeczeństwa mogą znajdować odzwierciedlenie w licz- 

nych rozmaitych formach zewnętrznego zachowania 

powiązanego ze statusem. Zatem ludzie w danym społe- 

czeństwie^ mogą podzielać te same postawy dotyczące 

skromności kobiecej i męskiej odwagi, chociaż zacho- 

wanie łączące się z tymi postawami będzie z konieczno- 

ści dla każdej płci różne. Kobiety będą wyrażały wspól- 

ną postawę skromności przez odpowiednie wzory ubie- 

rania się i postępowania, mężczyźni będą wyrażali ją 

w bardziej zgeneralizowanych reakcjach aprobaty lub 

dezaprobaty określonych strojów lub postępowania. 

Wspólne elementy osobowości tworzą razem zupełnie 

 

dobrze zintegrowaną konfigurację, którą można nazwać 

typem osobowości podstawowej społeczeństwa jako cało- 

ści. Istnienie takiej konfiguracji dostarcza członkom 

społeczeństwa wspólnych znaczeń i wartości oraz spra- 

wia, że możliwa jest jednolita reakcja emocjonalna 

członków społeczeństwa na sytuacje, w których wcho- 

dzą w grę ich wspólne wartości. 

 

Można również stwierdzić, że w każdym społeczeń- 

stwie istnieją dodatkowe konfiguracje reakcji związane 

z pewnymi społecznie wyznaczonymi grupami w ra- 

mach społeczeństwa. Praktycznie więc wszędzie istnieją 

różne konfiguracje reakcji charakterystyczne dla męż- 

czyzn i dla kobiet, dla młodzieży i dla dorosłych itd. 

W uwarstwionych społeczeństwach można zaobserwo- 

wać podobne różnice reakcji charakterystycznych dla 

jednostek z różnych warstw społecznych, takich jak 

arystokracja, pospólstwo czy niewolnicy. Takie powią- 

zane ze statusem konfiguracje reakcji możemy określać 

jako osobowości statusowe. Mają one ogromne znacze- 

nie dla skutecznego funkcjonowania społeczeństwa, 

umożliwiają bowiem jego członkom skuteczne interak- 

cje na podstawie samych tylko wskaźników statusu. 

Nawet więc w stosunkach między osobami zupełnie 

obcymi proste rozpoznanie pozycji społecznej dwóch 

osób umożliwia każdej z nich przewidywanie, jak druga 

osoba zareaguje w większości sytuacji. 

 

Dostrzegane w każdym społeczeństwie osobowości 

statusowe nakładają się na jego typ osobowości pod- 

stawowej i są w pełni z nim zintegrowane. Jednakże 

różnią się od podstawowego typu osobowości tym, że 

 

11 - Kulturowe podstiwy osobowości 

 

156 V. Rola kultury w kształtowaniu osobowości 

 

przeważają w nich wyraźnie specyficzne reakcje jawne. 

Przewaga ta jest tak zdecydowana, że można nawet 

kwestionować, czy osobowości statusowe obejmują ja- 

kieś systemy wartości-postawy inne niż te, które są 

zawarte w osobowości podstawowej. Jednakże sądzę, że 

uzasadnione jest rozróżnienie znajomości określonego 

systemu wartości-postawy i uczestnictwa w nim. Oso- 

bowość statusowa rzadko będzie zawierała jakiś system 

wartości-postawy nie znany członkom innych grup sta- 

tusowych, aczkolwiek może się to zdarzyć w warunkach 

wyjątkowej wrogości między grupami. Może jednak 

również obejmować systemy wartości-postawy, w któ- 

rych członkowie innych grup statusowych nie mają 

udziału. Na przykład człowiek wolny może znać i brać 

pod uwagę postawy niewolników, w rzeczywistości nie 

podzielając ich. W każdym razie to właśnie specyficzne, 

jawne reakcje nadają osobowościom statusowym więk- 

szość ich wspólnego znaczenia. Dopóki jednostka roz- 

wija takie reakcje, może funkcjonować skutecznie w ra- 

mach statusu, niezależnie od tego, czy podziela łączone 

z nim systemy wartości-postawy, czy nie. Obserwacja 

nieformalna prowadzi nas do przekonania, że takie 

wypadki we wszystkich społeczeństwach są wcale liczne. 

Specyficzne wzory reakcji osobowości statusowej przed- 

stawiane są jednostce w prostych, konkretnych for- 

mach, co sprawia, że są łatwe do nauczenia się. Stale 

istnieje nacisk społeczny, by je przyjmować. Ci, którzy 

ich przestrzegają, są społecznie nagradzani, uchylający 

się od nich są zaś karani. Nawet konflikty wewnętrzne, 

które mogą powstawać w trakcie przyjmowania specyfi- 

 

V. Rola kultury w ksztaltowaniu osobowości 157 

 

cznego wzoru reakcji różniącego się od systemów war- 

tości-postawy jednostki, nie są zbyt niepokojące. Mimo 

że, mogą być silne na początku, mają tendencje do 

słabnięcia i wreszcie zanikania, gdy reakcja staje się 

zautomatyzowana i nieświadoma. 

 

Każde społeczeństwo ma swój własny typ osobowo- 

ści podstawowej i własny szereg osobowości statuso- 

wych, różniących się pod pewnymi względami od tych, 

które występują w innym społeczeństwie. W praktyce 

wszystkie społeczeństwa milcząco uznają ten fakt, wiele 

zaś z nich dysponuje pewnymi jego wyjaśnieniami. Na- 

sze społeczeństwo, aż do ostatnich czasów, opierało to 

wyjaśnienie na czynnikach biologicznych. Różnice pod- 

stawowego typu osobowości rozpatrywane były jako 

wynikające z pewnych powiązań między rasą a osobo- 

wością. Różnice osobowości statusowych przypisywane 

były czynnikom płci, w wypadku statusów kobiet i męż- 

czyzn, bądź też czynnikom dziedziczności. Te ostatnie 

wyjaśnienia były mniej popularne w Ameryce, gdzie 

jednym z wzorów kulturowych jest ignorowanie ist- 

nienia osobowości statusowych innych od związanych 

z różnicą płci, stanowiły jednak integralną część kultury 

europejskiej. Baśnie ludowe odziedziczone po czasach, 

gdy społeczeństwo było sztywno uwarstwione, pełne są 

przypadków, w których dziecko szlacheckiego pocho- 

dzenia wychowane przez przybranych rodziców niższe- 

go stanu zostaje natychmiast rozpoznane przez swych 

prawdziwych krewnych na podstawie jego szlacheckiej 

osobowości. Te biologiczne wyjaśnienia stanowią dobry 

przykład kulturowo przekazywanego typu „wiedzy", 

 

158 V. Rola kultury w kształtowaniu osobowości 

 

V. Rola kultury w ksztahowanhi osobowości 159 

 

który omawialiśmy w poprzednim rozdziale. Były one 

przekazywane w naszym społeczeństwie w ciągu poko- 

leń i dopiero od bardzo niedawna zaczęto poddawać je 

sprawdzianom w badaniach naukowych. Badania takie 

w rzeczywistości mają do czynienia z trzema odrębnymi 

problemami: a) jak dalece osobowość jest determinowa- 

na przez czynniki fizjologiczne? b) w jakim stopniu 

takie fizjologiczne determinanty są dziedziczne? c) jakie 

jest prawdopodobieństwo, że dziedziczne determinanty 

staną się tak szeroko rozpowszechnione w społeczeń- 

stwie, że będą wywierały wpływ na jego typ osobowości 

podstawowej lub w społeczeństwach uwarstwionych na 

osobowości statusowe? 

 

Widzieliśmy już, że osobowość jest przede wszystkim 

konfiguracją reakcji, którą jednostka rozwija w wyniku 

swego doświadczenia. Doświadczenie to z kolei wypły- 

wa z jej interakcji ze środowiskiem. Wewnętrzne właś- 

ciwości jednostki będą wywierały silny wpływ na rodzaj 

doświadczeń, które ona z tych interakcji wyniesie. Za- 

tem szczególna sytuacja środowiskowa może dać jako 

wynik jeden typ doświadczeń dla dziecka silnego i zu- 

pełnie inny dla dziecka słabego. Znowu istnieje wiele 

sytuacji, które dadzą w rezultacie zupełnie innego typu 

doświadczenia dziecku inteligentnemu a zupełnie inne- 

go typu doświadczenia dziecku tępemu. Choć jest rów- 

nie oczywiste, że dwoje dzieci o jednakowej inteligencji 

może wynieść zupełnie różne doświadczenia z rozmai- 

tych sytuacji. Jeśli jedno z nich jest najzdolniejszym 

członkiem swojej rodziny, drugie zaś najmniej uzdol- 

nionym w swojej rodzinie, to ich doświadczenia i wy- 

nikające z nich konfiguracje reakcji będą całkiem od- 

mienne. Innymi słowy, chociaż wewnętrzne właściwości 

jednostki wpływają na rozwój osobowości, rodzaj wy- 

wieranego przez nie wpływu jest w znacznym stopniu 

warunkowany przez czynniki środowiska. Wszystko, 

co wiemy obecnie o procesach kształtowania się oso- 

bowości, wskazuje na to, że powinniśmy zastąpić starą 

formułę „natura versus wychowanie" nową formułą 

„natura plus albo minus wychowanie". Istnieje, jak 

się wydaje aż nadmiar dowodów na to, że ani zdolności 

wrodzonych, ani otoczenia nie można rozpatrywać jako 

stale dominujących w kształtowaniu osobowości. Co 

więcej, wygląda na to, że różne kombinacje obu czyn- 

ników mogą dawać bardzo podobne rezultaty, jeśli 

wziąć pod uwagę ukształtowaną osobowość. Zatem ka- 

żda kombinacja czynników wrodzonych i środowiska, 

która sprawia, że jednostka zajmuje bezpieczną i do- 

minującą pozycję, będzie w rezultacie powodowała roz- 

wój pewnych podstawowych postaw; zaś kombinacja 

wystawiająca jednostkę na niepewność i lokująca ją 

na pozycji podporządkowanej, będzie dawała rozwój 

innych postaw. 

 

Można z pewnością wyprowadzić konkluzję, że wro- 

dzone, biologicznie zdeterminowane czynniki nie wysta- 

rczają do wyjaśnienia konfiguracji osobowości jako ca- 

łości ani też do wyjaśnienia różnych wzorów reakcji 

zawartych w takich konfiguracjach. Działają po prostu 

jako jeden spośród wielu układów czynników wpływają- 

cych na formowanie się wzorów reakcji. Jednakże konfi- 

guracja osobowości to coś więcej niż wzory reakcji. 

 

160_____V. Rola kultury w ksztahowaniu osobowości y. Rola 

kultury w ksztahowaniu osobowości 161 

 

Obejmuje także pewne cechy ogólnej organizacji, nie- ' 

poprzez ćwiczenie i praktykę, obserwowane różnice 

zbyt wyraźnie określanej jako temperament jednostki, 

wydają się zbyt wielkie, by można je było wyjaśnić 

Współczesne definicje tego terminu zakładają, że cechy 

tylko na tej podstawie. Można zatem kwestionować, 

te są wrodzone i fizjologicznie zdeterminowane, lecz czy 

jakakolwiek ilość ćwiczeń umożliwi przeciętnej 

nadal nie jest jeszcze pewne, w jakim stopniu jest tak 

jednostce zapamiętanie całej Biblii lub dorównanie nie- 

rzeczywiście. Na przykład nie wiemy, czy taka cecha jak 

którym zanotowanym wyczynom w zakresie błyskawi- 

niestabilność nerwowa jest rzeczywiście wrodzona, czy 

cznych obliczeń. Musimy dojść do wniosku, że istnieją 

jest rezultatem wpływów otoczenia, czy też, co wydaje 

pewne wrodzone czynniki, które określają górne grani- 

się najbardziej prawdopodobne, jest produktem inter- ^1 

ce możliwości rozwoju pewnych zdolności psychicz- 

akcji czynników wrodzonych i środowiskowych. Dopó- |fl| 

nych, i że czynniki te różnią się u poszczególnych 

ki nie możemy odpowiedzieć na to pytanie, bezpieczniej J 

jednostek. Możemy też przyjąć, że czynniki takie mają 

chyba powstrzymywać się od rozważań nad tempera- T 

pewnego rodzaju podstawę fizjologiczną, choć ciągle nie 

mentem, chociaż trzeba stwierdzić, że to pominięcie mamy 

jeszcze jasnego wyobrażenia o tym, jaka ta 

sprawia, że nasze wnioski są niekompletne, podstawa może 

być. 

 

Oprócz wzorów reakcji i czynników „temperamentu" 

Podsumowując, wydaje się, że nie można przyjąć 

każda konfiguracja osobowości obejmuje zdolności wy- 

czynników fizjologicznych za wyjaśnienie rozwiniętych 

konywania różnych procesów psychicznych. Bezpiecz- wzorów 

reakcji stanowiących większą część osobowo- 

niej jest, jak się wydaje, mówić o zdolnościach, skoro 

ści, lecz mogą one częściowo określać zdolności psycho- 

istnieje wiele dowodów na to, że dana jednostka może 

logiczne jednostki. To prowadzi nas natychmiast do 

posiadać bardzo różne możliwości, jeśli idzie o łatwość 

drugiego problemu: „W jakim stopniu takie fizjologicz- 

wykonywania rozmaitych procesów. Na przykład niski , ne 

determinanty są dziedziczne?" Niestety, tego prob- 

poziom inteligencji może iść w parze z niezwykłymi lemu 

nie potrafimy rozwiązać na podstawie naszej obe- 

zdolnościami w zakresie pewnych form uczenia się i za- 

cnej wiedzy lub technik badawczych. Nie ma sposobu, 

pamiętywania. Nikt nie będzie też kwestionował tego, za 

pomocą którego moglibyśmy analizować zdolności 

że istnieją indywidualne różnice z punktu widzenia po- 

psychiczne jednostki w stanie „czystym". Możemy tylko 

szczególnych uzdolnień, aczkolwiek różnice te są raczej 

J| oceniać je na podstawie jawnych manifestacji, na które 

sprawą stopnia niż rodzaju. Zatem wszystkie jednostki | 

zawsze wywiera wpływ przeszłe doświadczenie. Wska- 

są w jakiejś mierze zdolne do uczenia się i myślenia, 

lecz l żują na to wyraźnie niezadowalające rezultaty 

uzys- 

różnią się znacznie możliwościami w zakresie tych pro- ; 

kiwane wówczas, gdy najlepsze nawet testy inteligencji 

cesów. Chociaż możliwości te mogą być powiększane '. '< 

stosuje się wśród grup o różnym zapleczu kulturowym. 

 

162 V. Rola kultury w kształtowaniu osobowości 

 

To sprawia, że niemożliwe jest ustalenie wrodzonych 

zdolności jednostek w zakresie wymaganym przez pra- 

wdziwe badania genetyczne. Nie możemy nigdy po- 

wiedzieć, w jakim stopniu jednostka zawdzięcza swój 

poziom inteligencji dziedziczności, a w jakim warun- 

kom zewnętrznym. Jeśli uznamy, że zdolności psychi- 

czne mają podstawę fizjologiczną, wydaje się wysoce 

prawdopodobne, iż przynajmniej niektóre z wchodzą- 

cych w grę czynników fizjologicznych są określone 

przez dziedziczność. Równocześnie posiadane przez nas 

świadectwa, dotyczące występowania różnych pozio- 

mów zdolności psychicznych, zdają się wskazywać na 

to, że nie są one dziedziczone bezpośrednio. Nie można 

przewidzieć pojawienia się ich u jednostki, której czyn- 

niki dziedziczne są znane, za pomocą takich samych 

prostych matematycznych wyliczeń jak, powiedzmy, jej 

^nior oczu. Jeśli weźmiemy pod uwagę niemal nie- 

•"^reg indywidualnych gradacji owych zdo- 

—°i dziwić się, gdyby były dzie- 

'—i orawdopodobnym 

 

. • , "'^logiczne, 

 

pozlouó -...., , 

 

zdolności i^„ . ąrezu1- 

 

pamiętywa^^^ii^S- w'__6 

że istnieją iric^ ^ a .| ^ są prze- 

 

szczególnych u.;;,- •^ ^ ^ ^ • r • 

.. > c? ^ q <S1 , nie ehmi- 

 

sprawą stopnia m^ S '^ S , 

 

' .' . .A . •? N ^>^ w pewnych 

są w jakiejś mierze z & s? ^< . 

 

,. -. - • A 3 »vy typ oso- 

roznią się znacznie nu."^ A' . ,., 

' ^ . . ...^ o yie każdego 

 

cesow. Chociaż mozliWLS, ., • ,1 

T istwa między 

 

V. Rola kultury w ksztahowaniu osobowości 163 

 

sobą. Jeśli społeczeństwo przez dostatecznie długi czas 

trwa w izolacji, to jego członkowie będą w znacznym 

stopniu mieli takie same cechy dziedziczne. Długość 

czasu niezbędnego dla stworzenia takich warunków 

będzie zależała zarówno od rozmiarów grupy począt- 

kowej, której potomkami są członkowie owego spo- 

łeczeństwa, jak i od homogeniczności przodków tej 

grupy. Im liczniejsza jest grupa pierwotna oraz im 

bardziej heterogeniczne jest jej pochodzenie, tym dłu- 

ższy czas potrzebny będzie na ustanowienie homo- 

genicznej dziedziczności jej potomków. Jeśli geny nie- 

zbędne do wytworzenia określonej kombinacji wystę- 

pują u większości członków danego społeczeństwa, 

szansę pojawienia się tej kombinacji u potomstwa ogro- 

mnie wzrastają. Bardzo prawdopodobna jest zatem 

możliwość, że mała, przez długi czas odizolowana po- 

pulacja będzie zawierała dużą proporcjonalnie grupę 

jednostek posiadających określony poziom pewnych 

zdolności psychicznych. Zawsze nawet w ściśle endo- 

gamicznych społeczeństwach istnieje znaczna skala od- 

mienności indywidualnych, tak że najbardziej tępy czło- 

nek inteligentnej grupy może być dużo głupszy niż 

najbardziej inteligentny członek głupiej grupy. Jednakże 

typ osobowości podstawowej jakiegoś społeczeństwa 

jest sprawą przeciętnych, te przeciętne zaś mogą być 

różne dla rozmaitych społeczeństw w rezultacie czyn- 

ników dziedziczności. Z wymienionych już przyczyn 

pojawienie się takich dziedzicznych różnic zdolności 

psychicznych będzie szczególnie prawdopodobne w ma- 

łych pierwotnych społeczeństwach tego typu, jakimi 

 

162 V. Rola kultury w ksztahowaniu osobowości 

 

To sprawia, że niemożliwe jest ustalenie wrodzonych 

zdolności jednostek w zakresie wymaganym przez pra- 

wdziwe badania genetyczne. Nie możemy nigdy po- 

wiedzieć, w jakim stopniu jednostka zawdzięcza swój 

poziom inteligencji dziedziczności, a w jakim warun- 

kom zewnętrznym. Jeśli uznamy, że zdolności psychi- 

czne mają podstawę fizjologiczną, wydaje się wysoce 

prawdopodobne, iż przynajmniej niektóre z wchodzą- 

cych w grę czynników fizjologicznych są określone 

przez dziedziczność. Równocześnie posiadane przez nas 

świadectwa, dotyczące występowania różnych pozio- 

mów zdolności psychicznych, zdają się wskazywać na 

to, że nie są one dziedziczone bezpośrednio. Nie można 

przewidzieć pojawienia się ich u jednostki, której czyn- 

niki dziedziczne są znane, za pomocą takich samych 

prostych matematycznych wyliczeń jak, powiedzmy, jej 

^olor oczu. Jeśli weźmiemy pod uwagę niemal nie- 

"•»p.reg indywidualnych gradacji owych zdo- 

 

—°i dziwić się, gdyby były dzie- 

 

, <':°1 prawdopodobnym 

. • , ~ "'^ogiczne, 

 

Solf^ ^ . ą rezu1- 

 

pamiętywif^|'^9 

 

że istnieją in^ ^ ^ l są prze- 

 

szczególnych iL.,- •S1 ^> ^ 5 . . 

. . ^ R ^ o -5 , nie ehmi- 

 

sprawą stopnia n.^ S "-' s , 

 

• i • ••• ' ^ ^-S w pewnych 

są w jakiej s mierze z L? S _' . 

.... - . ^ <S a wy typ oso- 

 

rozmą się znacznie mc S? • i -A 

- /M. • . .,•'">" A?ie każdego 

 

cesow. Chociaż mozliwcS, . . , 

^ istwa między 

 

V. Rola kultury w kształtowaniu osobowości 163 

 

sobą. Jeśli społeczeństwo przez dostatecznie długi czas 

trwa w izolacji, to jego członkowie będą w znacznym 

stopniu mieli takie same cechy dziedziczne. Długość 

czasu niezbędnego dla stworzenia takich warunków 

będzie zależała zarówno od rozmiarów grupy począt- 

kowej, której potomkami są członkowie owego spo- 

łeczeństwa, jak i od homogeniczności przodków tej 

grupy. Im liczniejsza jest grupa pierwotna oraz im 

bardziej heterogeniczne jest jej pochodzenie, tym dłu- 

ższy czas potrzebny będzie na ustanowienie homo- 

genicznej dziedziczności jej potomków. Jeśli geny nie- 

zbędne do wytworzenia określonej kombinacji wystę- 

pują u większości członków danego społeczeństwa, 

szansę pojawienia się tej kombinacji u potomstwa ogro- 

mnie wzrastają. Bardzo prawdopodobna jest zatem 

możliwość, że mała, przez długi czas odizolowana po- 

pulacja będzie zawierała dużą proporcjonalnie grupę 

jednostek posiadających określony poziom pewnych 

zdolności psychicznych. Zawsze nawet w ściśle endo- 

gamicznych społeczeństwach istnieje znaczna skala od- 

mienności indywidualnych, tak że najbardziej tępy czło- 

nek inteligentnej grupy może być dużo głupszy niż 

najbardziej inteligentny członek głupiej grupy. Jednakże 

typ osobowości podstawowej jakiegoś społeczeństwa 

jest sprawą przeciętnych, te przeciętne zaś mogą być 

różne dla rozmaitych społeczeństw w rezultacie czyn- 

ników dziedziczności. Z wymienionych już przyczyn 

pojawienie się takich dziedzicznych różnic zdolności 

psychicznych będzie szczególnie prawdopodobne w ma- 

łych pierwotnych społeczeństwach tego typu, jakimi 

 

164 V. Rola kultury w ksztaltowaniu osobowości V. Rola 

kultury w kształtowaniu osobowości_____165 

 

przeważnie zajmowano się w studiach antropologicz- 

Antropologowie amerykańscy, zwłaszcza najwybit- 

nych. niejszy ich przedstawiciel, nie żyjący już Franz 

Boas, 

 

Powyższe omówienie możliwości dziedzicznego uwa- należeli 

do tych, którzy pierwsi uznali nieadekwatność 

runkowania różnic norm psychicznych w rozmaitych 

wyjaśniania zróżnicowania norm osobowości w rozmai- 

społeczeństwach może wydawać się zbyt szczegółowe, tych 

społeczeństwach za pomocą dziedzicznych czynm- 

Istnieje jednak wielka rozbieżność zdań na ten temat ków 

fizjologicznych. Niestety, w swym dążeniu do zwal- 

nawet wśród antropologów. Jedni przyjmują jako pewnik 

czania doktryn nierówności rasowej oraz podkreślania 

istnienie wyraźnych różnic dziedziczonych zdolności 

zasadniczej jedności naszego gatunku przeoczyli jeden 

w większości społeczeństw, podczas gdy inni stanowczo 

istotny punkt. Procesy rozwoju nauki - oprócz tego, że 

zaprzeczają możliwości występowania takich różnic. 1 są 

procesami prostego gromadzenia faktów - to przede 

Oczywiście żadna grupa nie zadała sobie trudu przeanali- 

| wszystkim procesy zastępowania. Gdy nagromadzona 

zowania swego stanowiska w świetle wiedzy dostarczanej l 

wiedza sprawia, że jakieś wyjaśnienie określonego zja- 

przez współczesną genetykę. Prawda zapewne znajduje się , 

wiska staje się nie do utrzymania, trzeba znaleźć nowe, 

gdzieś pośrodku między dwoma skrajnymi stanowiskami, 

lepsze jego wytłumaczenie. Nie wystarczy po prostu 

Małe, przez długi czas odizolowane społeczeństwa praw- 

wykazać, że wyjaśnienie poprzednio przyjęte było błęd- 

dopodobnie różnią się pod względem dziedziczonych ne. 

Fakt, że normy osobowości są rozmaite w różnych 

zdolności psychicznych. Z drugiej zaś strony zaś członko- 

społeczeństwach, jest łatwy do zaobserwowania. Nie- 

wie większości wielkich społeczeństw, w istocie - wszyst- 

którzy antropologowie jednak, zamiast to otwarcie za- 

kich społeczeństw cywilizowanych, są tak heterogeniczni 

akceptować i starać się wytłumaczyć, poprzestawali na 

z punktu widzenia dziedziczności, że wszelkie 

fizjologiczne próbach zminimalizowania zakresu i wagi 

takich róż- 

wyjaśnienia obserwowanych różnic norm psychologicz- . 

nic. Zbierali dowody wskazujące, że różnice, które 

nych w takich społeczeństwach są raczej nie do utrzyma- | 

skłonni byli uznać, nie mogą wynikać z czynników 

nią. Na przykład różnice genetyczne między Francuzami 

rasowych, lecz zrobili niewiele, by znaleźć jakieś lepsze 

a Niemcami są o tyle mniejsze od zróżnicowania ich norm 

wyjaśnienia. W świadomości powszechnej jest głęboko 

psychologicznych, że próby wyjaśnienia tych ostatnich na 

zakorzeniona wiara w to, że różnice norm osobowości 

podstawie genetycznej są po prostu śmieszne. Nawet w 

różnych społeczeństwach wynikają z wrodzonych 

najbardziej zagorzali zwolennicy rasizmu w Niemczech 

czynników dziedzicznych. Wiary tej nie da się wytępić, 

musieli wprowadzić mistyczne pojęcie nordyckiego ducha, 

dopóki nauka nie zaoferuje lepszego tłumaczenia. Nie- 

zdolnego wcielać się w śródziemnomorskie lub alpejskie 

wielu ma takie silne zaufanie do autorytetu nauki, by 

dało, by utrzymać swą koncepcję wyższości rasowej, 

zaakceptować rozpowszechniane w nauce przekonanie, 

 

166 V. Rola kultury w kształtowaniu osobowości 

 

że wszystkie grupy ludzkie mają takie same zdolności 

psychiczne, uwierzyć w to bez prób wyjaśnienia bardzo 

wyraźnych różnic między różnymi grupami; różnic nie 

tylko w zachowaniu zewnętrznym, ale także w syste- 

mach wartości-postawy. Nawet ogólne stwierdzenie, że 

obserwowane różnice wynikają z czynników kulturo- 

wych, jest nieprzekonywające, dopóki nie towarzyszy 

mu wyjaśnienie, jakie mogą być te czynniki i jak one 

działają. 

 

Poprzednie omówienie możliwej roli czynników dzie- 

dzicznych w determinowaniu norm osobowości dla róż- 

nych społeczeństw powinno było wyjaśnić dostatecznie 

to, że czynniki owe są zupełnie niewystarczającym wy- 

tłumaczeniem wielu z obserwowanych różnic. Jedyną 

alternatywą jest przyjęcie, że różnice takie można od- 

nieść do określonych środowisk, w których członkowie 

rozmaitych społeczeństw są wychowani. Jak wskazywa- 

no poprzednio, najważniejszymi czynnikami środowi- 

ska występującymi w procesie kształtowania osobowo- 

ści są ludzie oraz rzeczy. Zachowania członków jakie- 

gokolwiek społeczeństwa, a także formy większości 

przedmiotów, którymi się posługują, są w znacznym 

stopniu stereotypowe i mogą być opisane w kategoriach 

wzorów kulturowych. Kiedy mówimy, że rozwój osobo- 

wości jednostki kształtowany jest przez kulturę, w rze- 

czywistości mamy na myśli to, że jest on kształtowany 

przez doświadczenia, jakie jednostka wynosi ze swych 

kontaktów z takimi stereotypami. Zapewne nikt, kto 

miał okazję zapoznać się z odpowiednimi materiałami, 

nie będzie wątpił w to, że rozwój osobowości w istocie 

 

V. Rola kultury w kształtowaniu osobowości 167 

 

kształtowany jest w znacznej mierze przez takie kon- 

takty, jednakże literatura przedmiotu zdaje się pomi- 

jać pewien ważny aspekt procesu formowania osobo- 

wości. 

 

Wpływy, jakie kultura wywiera na rozwój osobowo- 

ści, są dwojakiego rodzaju. Z jednej strony mamy wpły- 

wy, które biorą początek w kulturowo uwzorowanym 

zachowaniu innych jednostek w stosunku do dziecka. 

Zaczynają działać od chwili narodzin i mają podstawo- 

we znaczenie w okresie wczesnego dzieciństwa. Z dru- 

giej strony występują wpływy, które mają swe źródła 

w obserwowaniu przez jednostkę lub uczeniu się wzo- 

rów zachowania charakterystycznych dla społeczeńst- 

wa. Wiele z tych wzorów nie oddziałuje na jednostkę 

bezpośrednio, lecz dostarcza jej modeli dla rozwinięcia 

swych własnych reakcji nawykowych w różnych sytuac- 

jach. Wpływy te nie są ważne we wczesnym dziecińst- 

wie, lecz ich oddziaływanie trwa przez całe życie. Nie- 

rozróżnianie tych dwóch typów wpływu kulturowego 

powodowało wiele nieporozumień. 

 

Trzeba przyznać od razu, że owe dwa typy wpływu 

w pewnych punktach zachodzą na siebie. Kulturowo 

uwzorowane zachowanie skierowane do dziecka może 

mu służyć jako model dla rozwoju niektórych własnych 

wzorów zachowania. Czynnik ten zaczyna działać, gdy 

tylko dziecko staje się dostatecznie dojrzałe, by ob- 

serwować i zapamiętywać, co robią inni ludzie. Kiedy 

jako osobnik już dorosły staje wobec niezliczonych 

problemów związanych z wychowywaniem własnych 

dzieci, po wskazówki sięga do swej pamięci z okresu 

 

168 V. Rola kultury w ksztahowaniu osobowości 

 

dzieciństwa. Zatem niemal w każdej amerykańskiej spo- 

łeczności lokalnej spotykamy rodziców posyłających 

swe dzieci do szkółki niedzielnej, ponieważ sami jako 

dzieci do niej uczęszczali. Fakt, że dorośli rodzice zde- 

cydowanie przedkładają grę w golfa nad uczęszczanie 

do kościoła, nie wpływa bynajmniej na osłabienie tego 

wzoru. Jednakże ten aspekt wzorów wychowywania 

dzieci ma w każdym społeczeństwie raczej uboczne 

znaczenie, gdy idzie o wpływ takich wzorów na for- 

mowanie osobowości. Co najwyżej zapewnia to, że 

dzieci urodzone w jakimś określonym społeczeństwie 

będą z pokolenia na pokolenie wychowywane w bardzo 

podobny sposób. Istotna waga wzorów opieki i kształ- 

cenia we wczesnym dzieciństwie zawiera się w skutkach, 

jakie mają dla głębszych warstw osobowości jednostek 

wychowywanych zgodnie z tymi wzorami. 

 

Powszechnie jest przyjęta teza, że pierwsze kilka lat 

w życiu jednostki ma decydujące znaczenie dla ustalenia 

wysoce zgeneralizowanych systemów wartości-postawy, 

stanowiących głębsze warstwy osobowości. Po raz pierw- 

szy uświadomiono sobie ten fakt w wyniku badań niety- 

powych jednostek w naszym społeczeństwie, kiedy wy- 

kryto, że pewne ich szczególne właściwości wydają się 

raczej konsekwentnie powiązane z pewnego rodzaju nie- 

typowymi doświadczeniami z okresu dzieciństwa. Roz- 

szerzenie badań osobowości na inne społeczeństwa, 

w których zarówno normalne wzory wychowania dzieci, 

jak i normalne konfiguracje osobowości dorosłych róż- 

nią się od naszych, tylko umocniło przekonanie o zna- 

czeniu wczesnego warunkowania. Wiele aspektów „nor- 

 

V. Rola kultury w ksztahowaniu osobowości 169 

 

marnej" osobowości europejskiej, o których dawniej 

mniemano, iż są spowodowane czynnikami instynktow- 

nymi, obecnie traktuje się jako rezultat naszych osob- 

liwych wzorów opieki nad dzieckiem. Aczkolwiek bada- 

nia stosunków między technikami wychowania dzieci 

w różnych społeczeństwach a typami osobowości pod- 

stawowej dorosłych w owych społeczeństwach są dopie- 

ro w zalążku, osiągnęliśmy już punkt, w którym wydaje 

się możliwe stwierdzenie pewnych korelacji. Chociaż 

w tak krótkim omówieniu jak mniejsze niemożliwe jest 

wyliczenie wszystkich tych korelacji, można przytoczyć 

kilka przykładów. 

 

W społeczeństwach, w których wzory kulturowe na- 

kazują dziecku absolutne posłuszeństwo wobec rodzi- 

ców jako warunek wstępny otrzymywania jakichkol- 

wiek nagród, normalny osobnik dorosły będzie wykazy- 

wał tendencje do uległości, zależności i braku inicjaty- 

wy. Nawet jeśli w znacznej mierze zapomniał 

doświadczeń dzieciństwa, które prowadziły do ustalenia 

się takich postaw, jego pierwszą reakcją na nową sytua- 

cję będzie poszukiwanie jakiegoś autorytetu udzielają- 

cego poparcia i wskazującego kierunek postępowania. 

W tym kontekście warto odnotować, że istnieje wiele 

społeczeństw, których wzory wychowywania dzieci są 

tak skuteczne w wytwarzaniu tego typu osobowości, że 

zostały rozwinięte specjalne techniki kształcenia kilku 

wyselekcjonowanych jednostek na przywódców. Na 

przykład wśród Tanala z Madagaskaru najstarsi syno- 

wie są od urodzenia traktowani odmiennie w celu roz- 

winięcia w nich inicjatywy i gotowości podejmowania 

 

170 

 

V. Rola kultury w fc^atowaniu^b^^ j ————————v- Rola ^Y w 

^talto^aniu osobowej 171 

 

• • A Av irmp dzieci są systema- | wzorów wychowania, 

które jako całości wytwarzają 

odpowiedzialności, podczas^gdy mnę ^s^ skomplikowane 

konfiguracje osobowości dorosłych 

 

tycznie poddawane dyscyplmi^ ^P^^ ^. Nienmiej nikt 

znający rezultaty przeprowadzonych już 

 

jednostki ^cho.wa;e^ swe badań nie będzie wątpił, że tu 

właśnie należy poszuki- 

nych naszego typu będą SKłonne ^ ^ ^^ ^_ wać źródła 

większości różnic w typach osobowości 

uczucia oraz antycypację nagro oodświado- podstawowej, 

które dotąd przypisywano czynnikom 

nych jednostkach. W ien^os^^^^^ dziedziczności. 

„Normalni" członkowie różnych społe- 

mie do dzieciństwa w którym_wszyst^^ Natomiast czeńst^ w 

znacznie mniejszym stopniu zawdzięczają 

i frustracje pochodziły od OJCB. ub mat^^^^^^ rozmaite 

konfiguracje osobowości swym genom mŻ 

w społeczeństwach, w których dzieci są ^^J^ swym 

piastunom. 

 

w środowisku ^^y.P0826"0^'0^^^ Jeśli kultura jakiegoś 

społeczeństwa determinuje głę- 

osób dorosłych, a każda z nicn y ^ warstwy osobowości 

swych członków za pośredni- 

nagród lub kar. normalna osobow^^^^^^^^^ ctwem 

szczególnych technik wychowania, którym ich 

 

ła odwrotne tendencJe• wtafac^^^^^^ Poddaje, jej wpływ 

nie kończy się na tym. Kształtuje 

cielna jednostka me Jest zdolna do sunego d^o^ także 

pozostałą część ich osobowości dostarczając im 

 

go przywiązania lub nienawiści oo p ? ^ również modeli 

specyficznych reakcji. Ten ostatni pro- 

osób. Wszystkie ^k^sob^ ^^^ ces trwa przez całe życie. 

Gdy jednostka dojrzej 

 

damianą postawę. „No cóż K1" y y le- a P01^ staI7ele się, 

musi stale oduczać się wzorów 

będzie". Trudno ^^ wyo^ so^ by taki^P ^ ^^ ^ ^^ ^ ^^ ^ ^ 

^ ^_ 

 

czeństwa miały w swej kulturze wzory p ^ ^ rów nowych, 

bardziej odpowiadających jej aktualnemu 

naszych pojęć romantyczneJ mi ości lubP^^ ^^ ^ 

społeczeństwie. Kultura na każdym kroku 

jednego tylko partnera, bez którego życie byłoby po ^ ^ 

^^ ^ ^ przewodnik. Nie tylko dosta- 

 

zbawione sensu. „„.cYnnryoność lecz te, rcza osobnikowi 

modeli jego zmieniających się ról, ale 

Przykłady można mnożyć w^nie^^oncz0^^ także gwarantuje, 

że role te jako całości będą dawały 

 

które P^0^11^'^^ ^ Pogodzić z jego głęboko zakorzenionymi 

systemami 

łaniających się obecnie ^B^.^0080. bar- wartości-postawy. 

Wszystkie wzory w obrębie poszcze- 

turą. Takie korelacje ^le^ PJl^^ ^ gólnej kultury mają 

tendencje do wykazywania pewne- 

dzo prostego i oczywlstfo^ go rodzaju spójności 

psychologicznej, zupełnie niezależ- 

tego typu Jedna-Jeden ^J^0^^^^^^^^ nie od ich 

współzależności funkcjonalnych. Poza rzad- 

 

kó^Tdf^^^^^^ w wyjątkami "normalne" jednostki ——————- 

 

12 - Kulturowe podstawy osobowości 

 

172 V. Rola kultury w kształtowaniu osobowość 

 

wzorów nie są zmuszane do robienia czegoś, co nie 

dawałoby się pogodzić z głębszymi warstwami struk- 

tury ich osobowości Nawet kiedy społeczeństwo zapo- 

życza jakieś wzory zachowania od innego społeczeńst- 

wa, wzory te zazwyczaj będą modyfikowane i prze- 

twarzane, dopóki nie staną się spójne z podstawowym 

typem osobowości tych, którzy je zapożyczają. Kultura 

może zmuszać nietypową jednostkę do przestrzegania 

form zachowania, które są dla niej odrażające, ale jeśli 

zachowanie takie jest odstręczające dla większości 

członków społeczeństwa, to kultura musi ustąpić. 

 

Z drugiej strony można stwierdzić, że przyjmowanie 

nowych wzorów zachowania, które są zgodne ze zgene- 

raiizowanymi systemami wartości-postawy jednostki, 

będzie miało tendencje do wzmacniania tych systemów 

i coraz głębszego ich utrwalania w miarę upływu czasu. 

Osobowość jednostki, która spędza swe życie w jakimś 

społeczeństwie o względnie stabilnej kulturze, z wiekiem 

będzie coraz silniej zintegrowana. Jej młodzieńcze wąt- 

pliwości i kwestionowanie postaw zawartych w kulturze 

będą znikały w miarę, jak sama będzie potwierdzała te 

postawy przestrzegając jawnych zachowań nakazywa- 

nych przez kulturę. Z czasem stanie się podporą społe- 

czeństwa, ": olną zrozumieć, jak ktokolwiek może 

zyw'^ 'iwości. Jeśli proces ten może nie sprzy- 

...^'^'^ \ pewnością sprzyja wzrostowi zado- 

Osoba taka jest nieskończenie bar- 

ta, która czuje się zmuszona do 

 

\ jawnego zachowania sprzecz- 

]^ ości-postawy ustanowionych na 

 

V. Rola kultury w ksztaltowaniu osobowości 173 

 

podstawie jej wcześniejszych doświadczeń. Rezultaty ta- 

kich sprzeczności możemy obserwować u wielu jedno- 

stek, które musiały przystosowywać się do warunków 

gwałtownie zmieniającej się kultury, podobnych do 

tych, jakie panują w naszym społeczeństwie. Jeszcze 

bardziej jest to widoczne w wypadku tych osób, które 

rozpoczęły życie w jednej kulturze i usiłują potem przy- 

stosować się do życia w innej. Są to „ludzie marginesu", 

trudności ich znane są każdemu, kto miał do czynienia 

ze zjawiskiem akulturacji. Wcześnie ustalone systemy 

wartości-postawy takich jednostek, pozbawione wzma- 

cniania czerpanego ze stałego wyrażania w jawnym 

zachowaniu, słabną i są zagłuszane. Równocześnie wy- 

daje się, że rzadko - jeśli kiedykolwiek w ogóle - są 

całkowicie eliminowane, a jeszcze rzadziej zastępowane 

nowymi systemami zgodnymi ze środowiskiem społecz- 

nym, w którym jednostka musi działać. Akulturowana 

jednostka może nauczyć się działać, a nawet myśleć 

w kategoriach kultury swego nowego społeczeństwa, 

nie może jednak nauczyć się odczuwać w tych katego- 

riach. W każdym momencie, gdy konieczne jest podej- 

mowanie decyzji, czuje się zdana na łaskę losu, bez 

steru, bez stałych punktów odniesienia. 

 

Podsumowując, fakt, że normy osobowości różnią się 

w rozmaitych społeczeństwach, może być wyjaśniony 

na podstawie różnych doświadczeń, jakie członkowie 

takich społeczeństw nabywają w wyniku kontaktów ze 

swymi kulturami. W wypadku bardzo małych społe- 

czeństw, których członkowie mają jednorodne cechy 

dziedziczne, nie można wykluczyć wpływu czynników 

 

174 V. Rola kultury w ksztahowaniu osobowości_______ 

________v- Rola kultwy w faztaftowa"''^ osobowości 175 

 

fizjologicznych na determinowanie zdolności psychicz- 

kształtowania osobowości zdaje się być głównie proce- 

nych większości tych członków, lecz liczba tych wypad- 

sem integrowania doświadczeń. Doświadczenia te z kolei 

ków jest z pewnością niewielka. Nawet gdy wchodzą m^ ^oje 

źródło w interakcjach jednostki z jej środo- 

w grę wspólne czynniki dziedziczności, wywierają one 

wiskiem. Wynika stąd, że nawet identyczne środowiska, 

wpływ tylko na zdolności reakcji. Nigdy nie wystar- J^ 

można sobie coś takiego wyobrazić, będą dostarcza- 

czają do wytłumaczenia różnic treści i organizacji, jakie 

^ różnych doświadczeń różnym jednostkom i doprowa- 

znajdujemy w typach osobowości podstawowej rozmai- dza w 

rezultacie do rozwoju odmiennych osobowości. 

tych społeczeństw ^ rzeczywistości sytuacja jest o wiele 

bardziej skom- 

 

Przytoczyłem poprzednio w tym rozdziale trzy wnios- 

plikowana. Nawet w najlepiej zintegrowanych społe- 

ki, do jakich doszli antropologowie w rezultacie badań 

czeństwach i kulturach jednostki są wychowywane 

nad osobowością w ramach szerokiej skali różnorodnych w 

środowiskach bynajmniej nie zawsze jednorodnych. 

społeczeństw i kultur. To, że normy osobowości są różne z 

punktu widzenia jednostki kultura znajduje wyraz 

dla rozmaitych społeczeństw, to tylko jeden z tych w 

!OImie zachowań innych ludzi oraz w postaci jej 

wniosków. Konieczne jest jeszcze wyjaśnienie, dlaczego 

kontaktów z przedmiotami wytwarzanymi i używanymi 

członkowie każdego społeczeństwa zawsze wykazują zna- 

Przsz członków jej społeczeństwa. Ten ostatni aspekt 

czne indywidualne odmiany osobowości, a także dlacze- 

środowiska kulturowego może być względnie jednolity 

go we wszystkich społeczeństwach zdaje się występować w 

niektórych prostszych społeczeństwach, gdzie połą- 

w znacznym stopniu taka sama skala zmienności i wiele 

czenie ogólnego ubóstwa i wzorów podziału zapobiega 

takich samych typów osobowości. Pierwszy z tych prób- 

rozwojowi wyraźnych różnic standardów życiowych, 

lemów nie przedstawia wielkich trudności. Nie ma dwóch 

lecz społeczeństw takich z pewnością nie ma wiele. 

osób, nawet gdy są to bliźnięta jednojajowe, które byłyby 

w większości społeczności rozmaite gospodarstwa do- 

dokładnie takie same. Członkowie każdego społeczeń- movie 

różnią się pod względem swego wyposażenia, 

stwa, niezależnie od tego jak ściśle endogamiczne mogło- 

a Prz^o stwarzają nieco odmienne otoczenie fizyczne 

by ono być, różnią się pod względem swych genetycznie 

dzieciom, które się w nich wychowują. Nie wiemy, 

zdeterminowanych możliwości wzrostu i rozwoju. Nadto ; w 

i^"" ^opniu różnice tego rodzaju są znaczące dla 

wszelkiego rodzaju czynniki środowiskowe wywierają 

kształtowania osobowości, lecz wszystko wskazuje na 

wpływ na realizację tych możliwości. Od chwili narodzin | 

t0' że odgrywają raczej drugorzędną rolę. Ludzie wy- 

jednostki będą różniły się wielkością i energią, gdy 

nieco | wiera^ na rozwói J^nostki nieporównywalnie 

większy 

później zaczną uwidaczniać się różnice inteligencji i 

zdol- ^^ niż r7ec^- Zwłaszcza bliski i ciągły kontakt 

ności uczenia się. Powiedziano już wyżej, że proces 

dziecka z członkami rodziny, czy to rodzicami, czy też 

 

l 

176 V. Rola kultury w kształtowaniu osobowości i V. Rola 

kultury w kształtowaniu osobowości 177 

 

rodzeństwem, zdaje się posiadać decydujące znaczenie pów 

osobowości Sami antropologowie są znacznie 

dla ustalania jego zgeneralizowanych systemów warto- 

mniej zgodni ze sobą w tych punktach aniżeli w po- 

ści-postawy. Zbyteczne jest dodawanie, że doświadczę- 

przednich. Większość antropologów, którzy mieli bliź- 

nie wynoszone przez nie z takich kontaktów jest równie 

sze kontakty z pewną liczbą różnych społeczeństw, wie- 

zróżnicowane, jak i same jednostki. Nawet najbardziej ' 

rży, że tak jest naprawdę, jednak by rzeczywiście udo- 

sztywne wzory zachowania pozwalają na pewną swobo- wodnic 

lub obalić te tezy, trzeba zaczekać na rozwój 

de zachowań indywidualnych, podczas gdy wzory sto- o 

wiele lepszych technik diagnozy osobowości. Trzeba 

sunków rodzinnych w praktyce nigdy nie są nazbyt także 

zrozumieć, że gdy antropologowie powiadają, iż 

sztywne. Istnieje powiedzenie: „Nic nie jest tak ciągłe 

we wszystkich społeczeństwach występuje dużo takich 

jak małżeństwo"; i można je równie dobrze zastosować l 

samych typów osobowości pomimo wyraźnych różnic 

do stosunków między rodzicami a dziećmi. Powtarzają- 

częstotliwości ich występowania, termin osobowość uży- 

ce się interakcje osobiste prowadzą do rozwoju indywi- ! 

wany jest tu w szczególnym sensie. Większość specyficz- 

dualnych wzorów zachowania, a skala ich odmienności j 

nych reakcji jednostek pozostaje zawsze w granicach 

jest tylko ograniczona obawami, co mogą powiedzieć j 

ustalonych przez kulturę i nie sposób liczyć, że wśród 

sąsiedzi. W każdym społeczeństwie nawet działając 5 

członków innych społeczeństw znajdzie się ich duplikat. 

w ramach narzucanych przez kulturę, rodzice mogą 

Antropolog zazwyczaj ma na myśli to, że gdy ktoś 

wyrażać czułość lub obojętość, surowość lub tolerancję, 

dostatecznie dobrze pozna jakąś obcą kulturę oraz jed- 

mogą stanowić źródło pomocy i poczucia bezpieczeńst- 

nostki podzielające ją, to stwierdzi, iż jednostki te są 

wa w stosunkach dziecka z osobami z zewnątrz albo 

zasadniczo takie same jak różni ludzie, których znał 

źródło dodatkowego zagrożenia w ogólnie wrogim w własnym 

społeczeństwie. Podczas gdy specyficzne, 

świecie. Różnice indywidualne i różnice otoczenia mogą ; 

kulturowo uwzorowane reakcje w takich dwóch wypad- 

układać się w niemal nieskończone szeregi permutacji kach 

będą różne, zdolności i podstawowe systemy war- 

i kombinacji; tak samo też zmienne są doświadczenia, 

tości-postawy będą w znacznym stopniu takie same. 

jakie różne jednostki mogą stąd wynosić. Fakt ten jest 

Ten sposób porównywania nie wymaga jakichś wypra- 

zupełnie wystarczający dla wyjaśnienia zróżnicowania 

cowanych w sensie technicznym typologii osobowości. 

treści osobowości, które możemy znaleźć wśród człon- 

Wymaga natomiast intymnej i opartej na empatii zna- 

ków każdego społeczeństwa, jomości wchodzących w grę 

jednostek i kultur. Badacz 

Trudniejszy do rozwiązania jest problem, dlaczego musi 

być nadzwyczaj dobrze zaznajomiony z kulturą 

we wszystkich społeczeństwach zdają się występować innej 

grupy, zanim różnice pomiędzy indywidualnymi 

takie same skale zmienności i dużo takich samych ty- ' 

normami zachowania a normami kulturowymi staną się 

 

178 V. Rola kultury w kształtowaniu osobowości V. Rola 

kultury w ksztahowaniu osobowości 179 

 

dla niego dostatecznie wyraźne, by mogły służyć za 

podstawę do oceny głębszych warstw osobowości je- 

dnostek. 

 

Podobieństwa poziomów zdolności członków różnych 

społeczeństw nie są trudne do wyjaśnienia. Ostatecznie 

wszystkie istoty ludzkie są członkami jednego gatunku 

i potencjalna skala ich zróżnicowań pod tym względem 

musi być w znacznej mierze taka sama dla wszystkich 

społeczeństw. Podobieństwa zgeneralizowanych syste- 

mów wartości-postawy jednostek wychowanych w róż- 

nych środowiskach kulturowych są trudniejsze do wytłu- 

maczenia, lecz nie ma wątpliwości co do tego, że wystę- 

pują w rzeczywistości. W świetle naszej obecnej wiedzy 

najbardziej prawdopodobnym ich wyjaśnieniem zdaje się 

być to, że są przede wszystkim rezultatem podobnych 

sytuacji rodzinnych oddziaływujących na jednostki o po- 

dobnym poziomie zdolności. Wskazywano już, że kultu- 

rowe wzory interakcji między członkami rodziny zawsze 

dopuszczają znaczny stopień odmienności indywidualnej. 

We wszystkich społeczeństwach osobowości uwikłane 

w sytuacje rodzinne mają skłonność organizowania po- 

dobnych układów dominacji i rozwijania w znacznej 

mierze takich samych wzorów prywatnych, nieformal- 

nych interakcji. Zatem nawet w najbardziej patriarchal- 

nych społeczeństwach można spotkać zdumiewającą licz- 

bę rodzin, w których żona i matka jest osobą dominują- 

cą. Może ona okazywać swemu mężowi publicznie aż 

przesadny szacunek, lecz ani on, ani dzieci nie będą 

miały najmniejszej wątpliwości, do kogo naprawdę nale- 

ży władza. Z kolei istnieje wiele biologicznie uwarunko- 

wanych sytuacji, które powtarzają się niezależnie od ich 

kulturowego umiejscowienia. W każdym społeczeństwie 

istnieją dzieci najstarsze i najmłodsze w rodzinie, jedy- 

nacy i wychowani wśród licznego rodzeństwa, dzieci 

słabe i chorowite oraz silne i energiczne. To samo do- 

tyczy różnego rodzaju stosunków między dziećmi a ro- 

dzicami. Istnieją ulubieńcy rodziców, dzieci chciane i 

nie- 

chciane, dobrzy synowie i czarne owce w rodzinie, nie- 

ustannie podejrzewane i karane. Nawet działając w ra- 

mach kulturowo ustalonych granic autorytetu rodziciel- 

skiego, różni rodzice mogą być czuli i wyrozumiali albo 

czerpać sadystyczną rozkosz z wykonywania swych 

funkcji dyscyplinarnych w całej pełni. Każda taka sytua- 

cja będzie prowadziła w efekcie do określonego typu 

wczesnych doświadczeń jednostki. Kiedy zasadniczo po- 

dobne jednostki w różnych społeczeństwach znajdują się 

w podobnych sytuacjach rodzinnych, rezultatem będzie 

wyraźne podobieństwo głębszych warstw konfiguracji 

osobowości. 

 

Aczkolwiek omawiane właśnie sytuacje rodzinne 

działają na szczeblu, który można by określić jako 

podkulturowy, częstotliwość, z jaką szczególna sytuacja 

powstaje w określonym społeczeństwie, pozostaje pod 

wpływem czynników kulturowych. Zatem żonie znacz- 

nie trudniej jest ustanowić kontrolę w społeczeństwie 

zdecydowanie patriarchalnym niż w matriarchalnym. 

W pierwszym przypadku musi działać wbrew akcep- 

towanym regułom stosunków małżeńskich i stawiać 

czoło różnego rodzaju naciskom społecznyta. Tylko 

kobieta o bardzo silnym charakterze bądź też mająca 

 

180 V. Rola kultury w kształtowaniu osobowości 

 

bardzo słabego męża zdoła ustalić swą dominację. 

W drugim wypadku każda kobieta o zwykłej sile cha- 

rakteru może dominować w swym gospodarstwie do- 

mowym korzystając z pomocy presji społecznej. W ka- 

żdym społeczeństwie większość rodzin będzie zbliżała 

się do kulturowo ustalonych norm stosunków inter- 

personalnych pomiędzy jej członkami. Wynika stąd, 

że większość dzieci wychowanych w określonym spo- 

łeczeństwie będzie poddana oddziaływaniu podobnych 

sytuacji rodzinnych i rozwinie wiele podobnych ele- 

mentów nawet w zakresie głębszych warstw osobowo- 

ści. Konkluzja ta zdaje się wynikać z badań bardzo 

różnorodnych społeczeństw. W każdym wypadku mo- 

żliwe jest ustalenie licznych korelacji pomiędzy kultu- 

rowymi wzorami organizacji rodziny i wychowania 

dzieci a podstawowym typem osobowości dorosłych 

członków społeczeństwa. 

 

Podsumowując, kulturę trzeba rozpatrywać jako do- 

minujący czynnik w ustalaniu typów osobowości pod- 

stawowej dla różnych społeczeństw, a także w ustalaniu 

szeregów osobowości statusowych charakterystycznych 

dla każdego społeczeństwa. Należy pamiętać o tym, że 

typy osobowości podstawowej i osobowości statusowe, 

podobnie jak i konstrukty wzorów kulturowych, re- 

prezentują modalne w obrębie pewnych skal zmienno- 

ści. Wątpliwe jest, czy rzeczywista osobowość jakiejś 

jednostki będzie kiedykolwiek zgodna we wszystkich 

punktach z którąkolwiek z tych abstrakcji. Z punktu 

widzenia kształtowania osobowości jednostek kultura 

działa jako jeden z wielu czynników, obejmujących 

 

V. Rola kultury w ksztahowaniu osobowości 181 

 

także fizjologicznie zdeterminowane zdolności jednostki 

oraz jej stosunki z innymi osobnikami. Nie ulega wątp- 

liwości, że w pewnych wypadkach podstawową rolę 

w wytworzeniu szczególnej konfiguracji osobowości od- 

grywają inne czynniki niż kulturowe. Jednakże w więk- 

szości wypadków czynniki kulturowe są, jak się wydaje, 

dominujące. Stwierdzamy, że we wszystkich społeczeń- 

stwach osobowości „przeciętnych", „normalnych" jed- 

nostek, które przyczyniają się do tego, że społeczeństwo 

funkcjonuje w swój zwykły sposób, mogą być wyjaś- 

niane w kategoriach kulturowych. Jednocześnie stwier- 

dzamy, że we wszystkich społeczeństwach występują 

jednostki nietypowe, których osobowości nie będą się 

mieściły w normalnej skali zróżnicowań danego społe- 

czeństwa. Przypadki takich nietypowych osobowości są 

jeszcze niezbyt dobrze rozumiane. Niewątpliwie częś- 

ciowo wiąże się to z wczesnymi doświadczeniami i śro- 

dowiskiem danych osób. Wciąż jeszcze jednak nie po- 

trafimy powiedzieć, w jakiej mierze inne genetycznie 

zdeterminowane czynniki mogą wchodzić w rachubę. 

 

Kończąc to omówienie jestem w pełni świadom ilości 

problemów, na które wskazywałem nie dając ich roz- 

wiązania. Jestem również świadom zakresu, w jakim 

musiałem polegać na technikach, które osobom trak- 

tującym naukę jako coś nierozerwalnie związanego z la- 

boratorium i suwakiem logarytmicznym wydadzą się 

nienaukowe. Badacze kultury, społeczeństwa i jednostki 

oraz złożonych współzależności pomiędzy tymi zjawis- 

kami są pionierami i podobnie jak wszyscy pionierzy 

muszą żyć stosując prymitywne, grubo ciosane metody. 

 

182 V. Rola kultury w kształtowaniu osobowości 

 

Pracują z wysiłkiem na samotnych placówkach, które 

nauka postawiła na pograniczu nowego kontynentu. 

Nawet najdłuższe ich wyprawy w nieznane wytyczyły 

tylko ścieżki, pomiędzy którymi pozostają wielkie tere- 

ny nie zbadane. Ci, którzy przyjdą później, będą w sta- 

nie nakreślić mapy zgodnie z wymogami nauk ścisłych 

i wykorzystywać bogactwa terenu. Pionierzy mogą tyl- 

ko spieszyć naprzód, podtrzymywani wiarą, że gdzieś 

na tym niezmierzonym terytorium znajduje się ukryta 

wiedza, która uzbroi człowieka do największego zwycię- 

stwa - opanowania samego siebie. 

 

BIBLIOTEKA 

 

Wytttełu Iteien.T^rstwa i Nauk Politycznych 

Ultiwe. ittfiii Warszawskiego 

<1, Nowy ;>»iat 69, 00-046 Warszawa 

Cl. 620-03-81 w. 295, 296 

 

Indeks 

 

antropologowie 45, 55, 56, 124, Ferenczi S. 22 

152, 164, 165 Freud Sigmund 151 

 

Arystoteles (Aristoteles) ze Stagi- 

 

ry 123 Galileusz (Galileo Galilei) 123, 

'.^124 • . .,_.. 

 

badania terenowe 45, 55, 56,"152, generalizacja 143 

153 .... .grupy 

 

behawioryści 142, 143 . • •-. g- rodzinne 80 

 

Boas Franz 165 - g. stowarzyszeniowe 80, 93, 94 

 

bodziec-reakcja 109, 110, 133, 

 

134, zob. także system wartoś- Herodot (Heródotos) 42 

ci-postawy Horney Karen 108 

 

Browning Robert 45 

 

indywidualizacja 27, 28 

 

czynniki wrodzone 159, 166 instynkty 

 

- i. człowieka 27, 28,151 

 

dziedzictwo społeczne 53, 54 - i. owadów 26 

 

dziedziczność 53, 54, 162-164, interesy 30 

173 

 

jednostka 18-25, 30-34, 36, 37, 

 

emocje (stany emocjonalne) 133, 105,171,172, 174,175 

134, 136-138, zob. także po- 

trzeby (p. odzewu emocjonal- Kardiner Abram 22, 144 

nego), reakcje (r. emocjonalne) klasy społeczne 78, 79 

 

184 indeks 

 

komponent społeczny 112-115 nagradzanie 114, 139, 140 

konfiguracje 14, 47, 147 naśladownictwo 40, 118, 120, 

kształcenie się 123 127, 128 

kultura 45-50, 55, 59, 60, 73, nawyki 39, 111, 118 

146, 147, 167 nerwica 143 

 

- ciągłość kulturowa 53 

 

- definicja k. 47, 48 odruchy bezwarunkowe 48 

 

- jawny aspekt k. 54, 55,58,147, osobowość 104-149, 158, 

170, 

148 171, 177 

 

- k. a osobowość zob. osobo- - badanie o. 40, 74, 104, 

152 

wość (o. a kultura) - definicja o. 105 

 

- k. jawna 58 - fizjologiczne determinanty o. 

 

- k. materialna 50 158, 159 

 

- k. rzeczywista 59, 60, 61, 63 - funkcje o. 108, 109 

 

- k. ukryta 55, 57, 58 - konfiguracja (konfiguracje) o. 

 

- konstrukt kulturowy 59 - 63, 68 128 -130, 159, 160 

 

- procesy kulturowe 146, 147 - kształtowanie o. 145, 159, 

175 

 

- różnice kulturowe 43, 44 - „normalna" o. europejska 

168, 

 

- transmisja k. 115 169 

 

- treść k. 146, 147 - normy o. 153, 154, 165-173 

 

- uczestnictwo w k. 73, 96 - o. a kultura 130, 145, 149, 

167 

 

- ukryty aspekt k. 55, 147, 148 - o. podstawowa 156; - 

typ o.p. 

 

- wzory kulturowe 20, 33-41, 154,155,157,158,163,169,170 

43, 61, 64-66, 123, 166, 171; - o. statusowa 155 -157 

 

- idealne w.k. 70-72, 89; - procesy o. 146 -148 

 

- konstrukt w.k. 62, 63; - po- 

dzielane w.k. 51 -53; - przeka- Pawłów Iwan Piotrowicz 23 

zywane w.k. 53; - rzeczywiste płeć 81, 82, 85, 86, 90 

w.k. 63, 147 posłuszeństwo 169 

 

postawy 49, 135-138, zob. także 

 

ludzie marginesu 173 system (s. wartości-postawy) 

potrzeby 18-24,109-112 

 

metoda (technika) prób i błędów - p. bezpieczeństwa 22, 

23 

118, 120, 121, 125, 127 - p. nowych doświadczeń 23, 24 

 

metody eksperymentalne 13-15 - p. odzewu emocjonalnego 

21, 

 

myślenie 121, 122 22 

 

Indeks 185 

 

- p. psychiczne 18-24 - s. elementarne 80, 81 

 

- p. społeczeństwa 38, 39 - s. owadów 26, 27 

pozycja społeczna 35, 36, 97 społeczności lokalne 78 

prestiż 80, 94 - 97 status 98 -100, 103, 154 

procesy intelektualne 118, 122 - osobowość statusowa zob. 

oso- 

procesy psychiczne 106, 160 bowość (o. statusowa) 

psychoanaliza, psychoanalitycy 16, - s. czynny 99 

 

143 - s. utajony 99 

psychologia głębi 142, 143 struktura 

 

- s. klasowa 79 

reakcje 125-131, 135, 139-141 - s. społeczna 74, 75, 77, 

80, 81, 

 

- r. behawioralne 20, 117, 144 95, 96 

 

- r. emocjonalne 149, 150 system 

 

- r. kształtujące się 115, 116, 126 - s. społeczny 35 

 

- r. nawykowe 126,131,133, 135 - s. wartości-postawy 135, 

138- 

 

- r. początkowe 118, 127 -140, 148, 154-156, 166, 168 

 

- r. ustalone 115, 116 sytuacja 109, 110 

 

- r. zautomatyzowane 129-131, - nowa s. 118, 126, 127 

147 - rejestracja s. 108, 109, 117 

 

- r. zgeneralizowane 128, 132, 135, - s. wywołująca 

reakcję 115, 116 

 

139, 140, 143 szkolenie 37, 40, 120 

rodzina 30, 80, 91-93, 170, 178, 

 

179 środowisko 24, 105, 166,174 

 

- r. mała 170 

 

- r. poszerzona 170 temperament 160 

 

rola (role) 40, 98 -103 test (testy) 15, 16 

 

różnice genetyczne 164, 165 - t. Murraya (t. apercepcji 

tema- 

 

ruchliwość społeczna 79, 80 tycznej) 15, 151 

 

- Ł Rorschacha 15, 151, 153 

socjalizacja 32, 33, 37 

 

specjalizacja zawodowa 80 uczenie się 27, 28, 39, 40 

społeczeństwo (społeczeństwa) 

30-35,74,75,79,80 wartości 49, zob. także system 

 

- potrzeby s. zob. potrzeby (p. (s. wartości-postawy) 

społeczeństwa) wiedza 49, 122 -125 

 

- s. antropoidów 29 - w. fałszywa 123, 124 

 

<3»