5.10.2011

Antropologia filozoficzna = filozofia człowieka (odwołanie do Kanta!)
= trzeci dział filozofii (obok: metafizyki i epistemologii)
Kant4 podstawowe pytania:

1. Co mogę wiedzieć? odpowiada na nie metafizyka
2. Co powinienem czynić? odpowiada na nie etyka
3. Na co wolno mi mieć nadzieję? odpowiada na nie religia
4. Czym jest człowiek?  odpowiada na nie antropologia filozoficzna

Według Kanta antropologia filozoficzna zajmuje się istotą człowieka.
Kantten, który wskazał ten termin i dziedziny, którym odpowiada. Nie jest on jednak twórcą
tego terminu, nie jest przedstawicielem antropologii filozoficznej, nie podejmował tych tematów.

Zagadnienia antropologii filozoficznej:



Czym jest człowiek? Pytania o jego naturę/istotę



Kim jest człowiek?



Zagadnienie śmierci, rola cierpienia w życiu człowieka

*Sokrates rozpoczął refleksję nad człowiekiem: „Poznaj samego siebie” – zbliżanie się do
prawdy o sobie/prawdy życia = osiąganie dobra. DOBRO = PRAWDA. Zgłębianie siebie to
osiąganie coraz większej doskonałości. Ta prawda zniewala, ma w sobie przymus czynienia
dobra. Człowiek z natury jest dobry! Człowiek chce dobra!
Ta droga intelektualna = droga etyczna
Sokrates wskazał na problem istoty człowiekamusi ją odkrywać, jest to droga. Na pytanie
„kim jestem” człowiek nie znajduje od razu odpowiedzi, to nie jednorazowy akt, to droga!!

Karl Jaspers „człowiek jest czymś więcej, niż sam wie o sobie, i czymś więcej, niż wiedzą
o nim nauki”

Filozofia człowieka – nie była szczególnie rozwijaną dziedziną. Ta refleksja nad człowiekiem
właściwie rozpoczęła się w XIX i XX wieku (mimo, iż już Sokrates ją rozpoczął).


Różne wzmianki na temat człowieka na przełomie wieków:

 Arystoteles Człowiek = element kosmosu (presokratycy – też kosmos!)

Geocentryczny pogląd, człowiek = element całości.

 Św. Augustyn Człowiek = człon, naprzeciw którego stoi drugi człon, który stanowi

bóg. Podział – rozszczepienie: rzeczywistości i człowieka
świat niebieski świat ziemski dusza ciało

Konsekwencja: samotność człowieka w świecie, który jest mu obcy.
Szczęście = zbawienie (cel to inny świat). Chrześcijańskie poczucie wyższości nad
światem! Dom człowieka nie jest na tym świecie, człowiek nie jest elementem
kosmosu, jest zawieszony między niebem a ziemią (*Współczesność dopowie, iż
człowiek jest bezdomny. Ta samotność będzie się pogłębiała w nowożytności, z powodu
Kartezjusza, Kopernika, Darwina. Tu już brak tego chrześcijańskiego poczucia wyższości
nad światem. Nauki szczegółowe dały nowy obraz człowieka, inny od tego, w którym żył
dotychczas. Człowiek nie czuje się osadzony w tej rzeczywistości ani jako część kosmosu,
ani jako dziecko boże).

 Pascal Słabość, kruchość człowieka, przestrzeń, która go przeraża, straszliwość

świata. Nowożytność nie daje człowiekowi poczucia bezpieczeństwa, w którym żył w
starożytności. Świat staje się dla człowieka obcy (to obcość po-augustyńska). Człowiek
jest bezdomny, bo jego dom nie jest na tym świecie. Tylko świat grecki był bezpieczny,
nowożytność pozbawia człowieka poczucia bezpieczeństwa i nadziei.

 Max Scheler „Jesteśmy pierwszą epoką, w której człowiek całkowicie i bez reszty

stał się problematyczny” – nie wie kim jest, a zarazem wie, że tego nie wie.
Nie ma definicji czym jest człowiek! – natura ludzka jest zbyt bogata. Im bardziej
nauka się rozwija i coraz więcej wie o człowieku, tym większe zwątpienie. Stąd
stwierdzenie w XX wieku Schelera, że człowiek zdaje sobie sprawę, że jest bytem
problematycznym.

 Diogenes Chodzenie z zapaloną lampką „szukam człowieka” = żaden z

napotkanych nie jawił mu się jako człowiek (ironia!).

 Protagoras z Abdery



Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy: tych istniejących i

nieistniejących.

(Duża subiektywizacja tej wiedzy o świecie).

W jaki sposób próbowano definiować człowieka? (Próba odnoszenia go do świata zwierząt /
Próby odnoszenia go do świata boskiego)

1. Zwierzęca natura człowieka, ale byt odrębny:
o Platon człowiek = półbóg
o Plessner człowiek = odniesienie do zwierząt, człowiek to pół zwierzę – pół duch
o Arystoteles, Seneka, Kant rozum jako czynnik wyróżniający człowieka ze świata,

Arystoteles: człowiek = zwierzę rozumne (animal rationale)

o Cassirer animal symbolicum – umiejętność tworzenia symboli jako coś, co go

wyróżnia od zwierząt

o Gadamer czymś specyficznie ludzkim jest mowa, ona nadaje mu człowieczeństwo
o Tischner człowiek = istota etyczna!
o Schleiermacher człowiek = istota religijna (religia, jako coś wyróżniającego

człowieka)

o

Istota człowieka tkwi w jego twórczości (homo creator)

o Hume, Marks człowiek = istota społeczna

o

Człowiek wyraża się w kulturze

o A. Smith homo economicus, człowiek = istota produkująca dobra i wymieniająca je,

produkcja – konsumpcja dóbr. Bardzo ubogi obraz człowieka, miara człowieczeństwa =
przydatność, ekonomiczność. Wskazanie na alienację człowieka, człowiek = istota
ekonomiczna.

o Kopernik przyczynił się do załamania obrazu człowieka
o Spinozaparalelizm procesów myślowych i procesów natury (paralelizm

psychofizyczny)

o Wiktor Frankl homo patiens, człowiek = istota cierpiąca

Poszczególne nauki mają tendencję, by różnorodność człowieka sprowadzić tylko do jednego
rodzaju, np.: biologia, psychologia, medycyna to redukcjonizm. Nauka współczesna ma
skłonność do redukowania różnorodności człowieka (przez specjalizacje)!! Zagrożenia
związane z rozwojem współczesnej farmakologii  ekspansja nauki do obszarów, w których
człowiek powinien zachować autonomię.

19.10.2011

Poprzednio: o różnych określeniach, które na przestrzeni wieków wyróżniały człowieka:

 animal rationale
 animal symbolicum
 homo faber (wytwarzający)
 homo ludens (bawiący się) Dużo określeń człowieka, ale w nich człowiek się nie
 homo patiens wyczerpuje. Wskazuje się na pewną cechę, ale powoduje
 homo economicus to nowe problemy – trud określania człowieka.
 homo kreator

Demokryt a Karl Jaspers (50’ 60” XX w) [dwa sprzeczne stwierdzenia!]

„Człowiek jest tym, „Człowiek jest czymś więcej niż może o sobie powiedzieć i czymś
co wszyscy znamy” więcej, niż mogą powiedzieć o nim nauki” (współcześnie)
(V w p.n.e. nie ma
nic prostszego)

Paradoks!!!  Mamy myśliciela z V w p.n.e. i mówi, że wszyscy wiemy, czym jest człowiek.
Mija 25 wieków i jest filozof, który mówi, że człowiek jest tym, o którym nie możemy
powiedzieć, że go znamy.
Postęp na drodze wiedzy oznacza obcowanie z jeszcze większą tajemnicą. Nauki rozebrały
człowieka na różne części”  te pokawałkowane przedmioty stają się przedmiotem badań, ale
nie ma nikogo, kto by go powrotem „złożył”.
redukcjonizm! = bogactwo natury ludzkiej zostaje zubożone!!!

Demokryt widział człowieka jako całość
Jaspers widział człowieka „pokawałkowanego”

3 Definicje człowieka: (one wyróżniały człowieka ze świata istot żywych)

1. Definicja Arystotelesa (koncepcja starożytna, klasyczna)

Wskazał na logos (rozum) = istota człowieka. Logos oznacza u niego mowę = to, co
wyróżnia człowieka.
Mowa zawiera pewne ogólne treści, które zwierzęta nie są w stanie ani przekazać, ani
poznać. To co ogólne, jest w mowie ocena stanu rzeczy.
W języku ludzkim pojawiają się takie treści ogólne, które nie są właściwe zwierzęcym
komunikatom, np.: przekaz etyczny + tworzenie teorii etycznych rozróżnienie dobra i
zła, sprawiedliwości i niesprawiedliwości. Człowiek = jedyna istota wyrażająca
oceny/treści ogólne
Rozum  zdolność ujmująca abstrakcyjne przedmioty za pomocą pojęć ogólnych

2. Definicja starotestamentowa

Odróżnienie człowieka od zwierzęcia w oparciu o podobieństwo do boga, który tylko
człowieka stworzył na swój obraz i podobieństwo. Istotna cecha człowieka = stworzony
na obraz boga.

3. Giovanni Pico della Mirandola (XVw)

Dzieło: „Mowa o godności człowieka”, nowoczesna koncepcja człowieka!
Nowość!! (kształtujący siebie według własnego sądu) nacisk w obrazie człowieka
położony na to, że człowiek sam może nadawać kształt swojej naturze!! Człowiek ma
wolność w tworzeniu siebie (nie tylko wolną wolę).
Człowiek: ani ziemski ani niebiański, ani śmiertelny ani nieśmiertelny.
Człowiek pozbawiony wszelkich ograniczeń, określa swą naturę jak artysta ( który jest
wolny w swej twórczości i nic go nie ogranicza).

Te trzy definicje zrodziły dyskusję, będącą ich krytyką na trzech obszarach:

1. Dzieło Kopernika „O obrotach sfer niebieskich” (fizyka)

Ziemia nie jest punktem centralnym, człowiek nie jest w centrum. Przeniesienie akcentu
z człowieka na kosmos. Miejsce człowieka zostało zdegradowane. (*a Schopenhauer



w

tym wielkim uniwersum jesteśmy tylko nic nie znaczącą pleśnią.) Tu się wszystko
zmienia! Nowożytna nauka pokazała, że zmiana perspektywy ukazuje nieważność
człowieka, degradacja człowieka.

2. Karol Darwin (biologia, XIXw)

Już nie wyjmuje się człowieka ze świata zwierząt – on jest elementem świata
zwierzęcego!! Wywołało to rewolucję/oburzenie w myśleniu. (*już Anaksymander,
Arystotelesczłowiek pochodzi od ryby! Oni pokazywali to podobieństwo, więc Darwin
nie odkrył). Ukazanie ciągłości i wspólnoty rodu ludzkiego z innymi gatunkami.
Ewolucja człowieka z innych istot żywych! Droga doboru naturalnego.

Zarodek myśli Darwina: już Goethe (poeta) miał takie przekonania + Erazmus Darwin
(dziadek Darwina).
+ Problem, że bóg jest niepotrzebny do wyjaśnienia pochodzenia człowieka
+ Problem pochodzenia duszy
Dumne poczucie bycia człowiekiem zostało zburzone przez odkrycie teorii ewolucji! 
Zmiany to jej główny mechanizmna drodze doboru naturalnego, który dokonuje się
SAM. Zasadnicza cecha owego doboru: nakierowanie na to, co jest korzystne dla
przetrwania danego gatunku.
(+ neodarwinizm  A. Weisman – teoria dziedziczenia. Oprócz zwierzęcych zjawisk
ewolucja, istotne jest wyposażenie genetyczne, pojęcie genu! 

W. Johannsen. Pogląd

na człowieka

podlega procesom genetycznym, wykluczającym rozumność natury i jej

celowość. Obraz człowieka się zmienia).
:/ Sam Darwin wskazał, że pierwszy (akt stwórcy) impuls jest wynikiem stworzenia
przez boga (nie wyjaśnił tego szerzej) (*dygresja: My dziś możemy się zmierzać z
wielością koncepcji i dokonywać wyboru, + trzeba przyznać, że nauki szczegółowe mają
też swoje osiągnięcia).

3. Z. Freud (psychologia)

Tak naprawdę moje JA nie jest panem w swoim domu. Istnieje życie nieświadome,
podświadome – niedostępne naszej świadomości i kontroli, jedynie możemy jakiś wgląd
w nią uzyskać. To kolejne uderzenie w ludzkie poczucie własnej wartości.
Prekursorzy: już Leibniz, Schopenhauer – dostrzegali to życie nieświadome, jako
funkcjonujące w naszej psychice.
Krytykował Kartezjusza
za pominięcie nieświadomości Dostrzegał życie nieświadomości oraz jej
wpływ na postępowanie

16.11.2011

(…)

1. Pojęcie wolności

?

2. Pojęci szczęścia ludzkiego

Od filozofii starożytnej Arystoteles (eudajmonia – szczęście rozumiane, jako
doskonałość jednostki)

3. Pojęcie sensu życia

Człowiek współczesny bardziej niż poprzednicy, pyta o sens swego istnienia/życia.
Ta zmiana wynika ze zmiany miejsca człowieka w świecieczłowiek traci dwa
odwieczne punkty odniesienia: kosmiczny i boski.

Trzy wielkie urazy, które doprowadziły do zmiany człowieka/wpłynęły na sens
poczucia życia ludzkiego:

o Uraz kosmologiczny (Kopernik)
o Darwin
o

Freud (podważył arystotelesowską definicję człowieka, definicję tą
podtrzymywali filozofowie – np.: Kant) Freud Świadomość nie jest całością
życia psychicznego człowieka! Nieświadomość!!

4. Sens ludzkiego cierpienia

?

Natura ludzka – poszukiwanie – czym ona jest? :

 Jest ona problematyczna. Max Scheler dziś człowiek stał się dla siebie problematyczny

(bo tak dużo wie). W zetknięciu z tą wielką wiedzą, człowiek nie wie kim jest.

 K. Jaspers  „Człowiek jest czymś więcej, niż sam o sobie wie, i czymś więcej niż

mówią o tym nauki”. Niezniechęcony człowiek poszukuje odpowiedzi.

 Nietzsche  „Człowiek stał się sam dla siebie pytaniem”.

Natura ludzka i pytania o nią:

o to co jest w niej wtórne o stałe właściwości (co jest w niej
(np.: otrzymywane w wyniku kultury,

pierwotne)

wychowania itp)



Dawniej uważano, że człowiek otrzymał ją od boga (pogląd teistyczny)



Potem



można naturę zmieniać



jak można ją zmieniać? Nowy problem

Natura ludzka



dobra czy zła ?

1. Postawa wiary w człowieka, że jest dobry z natury

 Pogląd teistyczny św. Augustyn – zło nie jest realne, ujęcie człowieka jako

wytworu boskiego

 Heraklitjuż u niego człowiek był istotą rozumną. Z rozumności płynie

pozytywność (w Arystotelesa też), rozum = cnota.

2. W nowożytności pojawiają się przekonania, że człowiek nie jest dobry z natury:

 Pascal Dopatrywał się w istocie człowieka przywar, np.: dusza człowieka jest

niespokojna, 3 cechy ludzkiej duszy: niepokój, niestałość, n…

 T. Hobbes „Człowiek człowiekowi wilkiem”, egoizm = główna cecha ludzkiej

natury

 Helwecjusz stan natury ludzkiej…

 J. J. Rousseau Stan natury ludzkiej jest czymś pozytywnym, to poczucie

szczęścia. Rozwój cywilizacji i kultury = rozwój zła w człowieku. Powrót do
natury!!

3. Współcześni myśliciele również mają tu osiągnięcia (biologia, filozofia):

 K. Lorenz książka „Tak zwane zło”. Źródło zła upatruje on w agresji = źródło

wszelkich ludzkich działań. To nie tylko źródło negatywnych zachowań. Źródło
tkwi w naturze, agresja jako impuls przynosi kulturę.

 E. Fromm Natura ludzka jest dychotomiczna = zawarte w niej są

sprzeczności. Dopatruje się ich w naturze bytu ludzkiego. Te dwa światy z
zetknięciu ze sobą rodzą sprzeczności. Człowiek kształtując charakter zastępuje
działania instynktu. Charakter = druga natura człowieka, uzupełnienie
instynktu. Rozpatruje różne mechanizmy, które działają w człowieku, agresja:

obronna
(wspólna ze zwierzętami) destrukcyjna
(tylko ludzie)
*Agresja destrukcyjna (tylko człowiek czerpie zadowolenie z działań destrukcyjnych) :
- niszczenie dla samego niszczenia
- zadawanie bólu dla przyjemności
Dostrzega on w człowieku pewną dualność:
1)syndrom destrukcyjny, 2)syndrom sprzyjający życiu syndromy sprzeczne

miłość, solidarność, nienawiść, mściwość
przyjaźń, współczucie, pomoc drugiemu

Natura ludzka  stała czy zmienna? (pytanie to nabiera znaczenia w końcu XIX/XXw) [Istota
człowieka wciąż się wymyka ich rozważaniom]

 Człowiek swą naturę otrzymał w darze od bytu boskiego natura jest stała (ze względu

na darczyńcę oraz podobieństwo do wzoru)

 Koniec XIX w Człowiek nie ma natury stałej, bo sam siebie tworzy w sposób

niezdeterminowany. To co wytworzy – mówi o jego naturze. Jego natura uwidacznia się
w jego wytworach.

 Dilthey Człowiek jest istotą historyczną = człowiek poza historią nie jest w pełni

człowiekiem. Problem: bo historia nieustannie się rozwija, nie można więc powiedzieć
czym jest człowiek gdy skończy się historia.

 Ortega y Gasset (też)

Stosunek  człowiek a zwierzę – jak się mają do siebie te dwa byty? (czy człowiek jest
innym bytem?) :



Animal rationale człowiek jest zwierzęciem rozumnym (Arystoteles)



Podkreślenie wyjątkowości człowieka duma z tego, że jest się człowiekiem,

wyjątkowość. Religia podkreślała odmienność człowieka od zwierząt. (Kopernik, Darwin
i Freud urazili tę dumę).
Podkreślenie wyjątkowości człowieka może prowadzić do:
- poczucia samotności
- poczucia wspólnoty z otaczającym światem – widać to w mitach pitagorejskich,
reinkarnacja, człowiek może przenieść się w zwierzę (dusza ludzka w zwierzęciu),
- człowiek ma poczucie wspólnoty ze światem zwierząt – np.: symbole: lew = odwaga,
np.: mity: sępy i wątroba Prometeusza, Franciszkanie – cała natura bliska jest
człowiekowi.



Dzielimy ze zwierzętami niektóre kategorie a priori zwierzęta nie potrafią tworzyć

pojęć abstrakcyjnych (Schopenhauer)



Przerwanie poczucia wspólnoty ze światem zwierząt:

o Materializacja i mechanizacja



(Kartezjusz) przesunął cały świat zwierząt do

sfery maszyn (do sfery materialnej)

o

Człowiek = maszyna



(La Mettrie) dodał, że człowiek też jest maszyną

o

NIE DO KOŃCA PRZERWANE – Homo sapiens



człowiek = król zwierząt ale

jest zwierzęciem myślącym.



Poglądy panteistyczne Świat = całość o naturze boskiej. Wszyscy w naturze
stanowimy jedność.



Ewolucjonizm Sprowadzano cechy ludzkie do cech zwierzęcych, np.: praca pszczół,

hierarchia mrówek. Mimo owych podobieństw, dochodzą jednak do głosu różnice.

W tym myśleniu kultura tworzy pewne bariery – sprzeciw – podkreślenie zasadniczych różnic
między światem zwierzęcym a ludzkim:



Różnice środowiskowe

Tendencja natury = tworzenie wyspecjalizowanych istot (zwierząt) żyjących w
specyficznym środowisku



zapewnia i gwarantuje specyficzność danego gatunku.

Człowiek – nie ma takiej specjalizacji, może żyć w każdym środowisku.

o Ludwik Vives – XVIII w – bajka o człowiekubrakło dla człowieka pazurów itp.,

otrzymał więc rozum. Wielkość człowieka wyraża się w tym, że ma nieograniczone
możliwości, brak specjalizacji jest jego wielkością!! Człowiek poradzi sobie każdym
klimacie.

o Herder – Człowiek = istota niedokończona, a zwierzę rodząc się jest skończone)

o Nietzsche – Człowiek = istota niedokończona. Widział w tym ułomność człowieka, bo

nie ma w nim siły pewności instynktów (takiej jak u zwierząt) i w tym leży
niedoskonałość człowieka. Człowiek to pomost między zwierzęciem a nadczłowiekiem.
Człowiek jest gorszy od zwierząt przez to niedokończenie. Słabość organiczna człowieka
w porównaniu ze zwierzętami!

o Kant – Widział uzupełnienie niedoskonałej ludzkiej natury (w sensie organicznym) w

rozumie.

o Schopenhauer – Wola tak chciała, aby człowiek poprzez braki biologiczne i organiczne

mógł wyzwolić w sobie działanie, które w efekcie stworzy jego ludzki świat. Człowiek
sam sobie tworzy świat, środowisko dla siebie.

o Konrad Lorenz – U zwierzęcia instynkt = bezpośrednia odpowiedź na bodziec

zewnętrzny (instynktowna odpowiedź). A u człowieka nie ma tej ścisłej korelacji między
bodźcem a bezpośrednią reakcją. Człowiek sam wybiera, na które bodźce zewnętrzne
odpowie. Ale tu jest jego słabość, ponieważ zwierzęta działają niezawodnie, a człowiek –
nie wiemy jak się zachowa. Może się zachować niezgodnie z potrzebami własnego
organizmu. Zwierzęta są w korytarzach ich bytu – działają zgodnie z aktualnymi
potrzebami, a u człowieka jest inaczej, np.: głodne zwierzę – je, a człowiek potrafi pościć

30.11.2011 (od Agi P.)

Człowiek  nie jest istotą wyspecjalizowaną z góry.
Zwierzęta  z góry wyznaczone, cechuje je aktywność: bodziec-akcja-reakcja, różnica
środowiskowa!
Człowiek:

o zachowuje dystans do świata
o

nie działa w sposób arbitralny

o

może wybrać sobie działanie

o

może się powstrzymać

o

może stwarzać pewne sytuacje, budować różne symbole (język)

Konrad Lorenzzwierzę reaguje, a człowiek działa (w tym zawiera się dystans)

DYSTANS człowieka do środowiska:

 Plessner  pozycja ekscentryczna (odśrodkowa), bycie na zewnątrz siebie – człowiek

tworzy kulturę, dzieła.

 Gatunek ludzki  swoisty gatunek istnienia, stawia warunki swojego życia
 Wgląd w człowieka  źródło:

o Dusza (Arystoteles, Platon)
o Dusza nieśmiertelna (filozofia chrześcijańska)
o Osoba (personalizm)

Specyfika ludzkiego istnienia:

 CZAS i PRZESTRZEŃ

 Stanowią dla człowieka granicę, lecz on stara się ją przekroczyć
 Chce przekroczyć granicę ponieważ: pragnienia, zagrożenia (np.: wędrówka

pierwotnych ludzi), potrzeby materialne, organiczne, ciekawość świata

 W przekraczaniu przestrzeni pojawiają się NARZĘDZIAczłowiek uwalnia się

od wielu niebezpieczeństw przyrody.

 Pojawia się PRACA (rodzi więzi międzyludzkie + nadaje sens życiu

człowieka)

o

Umożliwia człowiekowi władanie nad światem

o

Jako źródło tworzenia narzędzi

o

Konieczna (człowiek – uprawa roli, znój)

o

Rodzaj przekleństwa (wygnanie z raju)

o

Materialne przekształcanie środowiska

o

Z czasem staje się WARTOŚCIĄ (rozwój zainteresowań)

o

Człowiek utożsamia pracę z wartością

o

Sposób życia dający satysfakcję, realizacja życia

o

Człowiek – dzięki pracy zaczął się rozwijać (element wewnętrzny)

o

Sposób przeobrażania świata (element zewnętrzny)

o

Przez pracę człowiek stał się przydatny, potrzebny, wartościowy,
realizacja siebie

o HOMO LABORANS

 Człowiek pracujący
 Ten, który za pomocą pracy zmienia środowisko w celach

materialnych, a później intelektualnych

 Człowiek podejmujący pracę dla wypełnienia określonych zadań

 NARZĘDZIA

o Antropologiczne znaczenie: ułatwienie życia + większy wysiłek umysłu

człowieka, jego mentalności, przeobrażenia np.: intelektualne,
HOMO FABERczłowiek rzemieślnik

o Pierwotnie prymitywne, lecz z biegiem lat rozwojowe
o

Użytkownik narzędzi musiał nauczyć się z nich korzystać

o Tworzenie narzędzi przekształca człowieka, wzbogaca jego wyobraźnię
o Technika

 Stała się domeną człowieka
 Służy człowiekowi
 Tworzy ją w procesie pracy
 Druga strona – zagraża człowiekowi, niszczy świat ludzki



Człowiek powinien mieć głęboką świadomość i odpowiedzialność za swoje działania w
przyrodzie



Pokonywanie ograniczeń płynących ze środowiska, przekraczanie CZASU – dystans

o

Człowiek dzięki np.: sztuce może przekraczać granice

o Sztuka

 Uwiecznianie idei, kształtów, świat, który się ogląda
 Świat tego, co się da uchwycić
 Odnosi się do świata wyobraźni
 Pośrednio w niej mamy do czynienia ze światem rzeczywistym (np.:

martwa natura)

 W samym tworzeniu ZATRZYMUJE SIĘ CZAS!!



Dzieła sztuki, słuchanie muzyki czynią człowieka bogatszym



Dzięki technice dzieło sztuki również się zmienia



Człowiek tworzący dzieła zmienia samego siebie



ODBIORCA

o

Przeżywa dzieło sztuki

o Istota estetyczna (HOMO ESTETICUS

F. Schiller)



PRACA (2 aspekty)

przymus
konieczność



PAMIĘĆ  pomaga człowiekowi przekroczyć CZAS



TRADYCJA 

o Dzięki niej człowiek utrzymuje przeszłość
o

Człowiek uczy się przeszłości

o Dzieje wzbogacają osobowość człowieka
o Historia człowiek rozwija się również przez przyszłość



KULTURA

o

Wiąże się z biologiczną sztuką (Darwin)

o

Według Hegla  DUCH – charakter obiektywny

o

Jej odrębność jest zasadnicza

o Freud: kultura – sublimacja popędów, sprowadzone do instynktów
o

Jej źródłem jest DUCH LUDZKI



HOMO CREATOR – człowiek TWÓRCA

o

Człowiek tworzy swoje środowisko

o

Ludzkie działanie uwarunkowane jest przez WYOBRAŹNIĘ



HOMO LUDENS – człowiek zabawy



HOMO SYMBOLICUS – człowiek tworzący symbole

Sztuka, pamięć, tradycja, przyszłość, przeszłość elementy przekraczania CZASU



Człowiek przekraczając, naraża się na ryzyko, powiada wolność wyboru (ryzyko
przekraczania siebie, klęski)



Człowiek nie jest zdominowany przez sytuację zewnętrzną, lecz ona pozwala mu
kształtować



DYSTANS uwarunkowany przez WOLNOŚĆ



Człowiek = jedyna istota, która może się buntować przeciwko rzeczywistości

14.12.2011

Poprzednio: człowiek a zwierzę

o Co wyjątkowe w człowieku?
o

+ wspólnota ze zwierzętami

o + zagadnienie czasu i przestrzeni – w odróżnieniu od zwierząt człowiek może

przekroczyć czas i przestrzeń

o Określenia człowieka jako homo laborans (wytwarzanie) i homo faber (praca)
o

+ władanie człowieka przyrodą poprzez:

 Pracę
 Sztukę
 Kulturę
 + przeżywanie fikcyjnych losów bohaterów – może być w innym świecie niż

przeżywa

o Homo ludens,
o Homo symbolicus
o Homo esteticus

Ciało ludzkie i stosunek ciała ludzkiego i duszy:

Ciało ludzkie może być traktowane jako:

 Element świata przyrody (człowiek przynależy poprzez swe ciało do świata

przyrody)
+ liczymy się z prawami przyrody (wyczuwamy je instynktownie)
+ podlegamy prawu nocy i dnia (śpimy jak zwierzęta)

 Traktujemy ciało jako:

o Element organicznego świata (np.: podlegający procesowi starzenia,

możemy się oparzyć)

o Jako MOJE ciało, moje własne (zmienia się punkt widzenia)

 Sposoby doświadczenia ciała (filozofia)

1. Doświadczenie go z zewnątrz (MAM CIAŁO) *uprzedmiotowienie
2. Doświadczenie go z wewnątrz (własne)bardziej pierwotne,

(JESTEM MOIM CIAŁEM)

*Gabriel Marcel



porusza tą kwestię, „Być i mieć”

Dotyczy naszego istnienia To coś jawi się nam jako przedmiot
(istnienie nie jest dla nas przedmiotem) (uprzedmiatawianie)

o Wg niego obecnie jest tendencją przesuwanie granicy między istnieć a posiadać:

 Urzeczowianie własnego istnienia
 Posiadać rzeczy (mieć!) Zagrożenie, że staniemy się niewolnikami rzeczy +

innych zaczniemy traktować jak rzeczy [stoicy przed tym ostrzegali kładli
nacisk na BYĆ, a współcześni kładą nacisk na MIEĆ = człowiek gubi się, rządzi
chęć posiadania tych rzeczy]

 Naszego istnienia nie da się poznać tak, jak rzeczy!!!
 Stosunek Marcela do ciała jest: między posiadaniem a byciem
 * sportowiec władczy stosunek do ciała, on kontroluje jego sprawność,

poniekąd traktuje swe ciało jak rzecz, ale władanie ciałem ma swoje granice
Traktowanie ciała jako rzeczy

np.: operacje plastyczne

Chcąc być panem, człowiek staje się niewolnikiem własnego ciała!!!!

 W wypadku ciała należy więc rozróżniać granicę między: jestem moim ciałem a mam

ciało

 Nie mogę do końca zrobić z ciałem tego, czego chcę – ciało w pewnym momencie mówi

stop.

 Ciało: jest moim ciałem + posiadam je (gdy za jego pośrednictwem realizuję te cele, z

którymi się utożsamiam)

 Ciało:

- Służy nam, za jego pośrednictwem nawiązujemy kontakt z drugim ciałem (jest tym,
co nas łączy z drugim człowiekiem)
- Nasze ciało gdzieś się od nas oddala (choroby psychiczne), ciało staje się elementem
obiektywnego świata
- Bywa tak, że nie cierpimy swojego ciała (staje się dla nas udręką)
- Poprzez ciało oddziałuje się na duszę (np.: tortury)
- Człowiek traktuje dziś ciało przedmiotowo = ciało ma być posłuszne.
- We współczesności: kult młodości (zjawisko społeczne) związane z naszą
cywilizacją, która nastawiona jest na wydajność, człowiek też ma być wydajny
(cywilizacja technologiczna) + Pracoholizm (choroba naszej cywilizacji)

Wynaturzenia, deformacje mogą mieć źródło w naszym: wnętrzu / zewnętrzu

Ciała nie da się oddzielić od duszy:

 Ciało = źródło ogromnej ilości doświadczeń, ale oprócz ciała jest dusza, np.: uderzenie w

twarz to nie tylko ból ciała, ale także poniżenie!

 Paul Heber (?):



Dusza jest uzależniona od ciała, nie mogłaby wiedzieć kim jest, gdyby nie ciało



Ciało ma swoje prawa – jeśli nie ma harmonii między ciałem a duszą, to prowadzi

to do desperacji psychicznej



Dusza sama nie byłaby zdolna do własnej samowiedzy!!!

(W przeciwieństwie do: Platona, Kartezjusza u nich ciało jest organem duszy)

 Merleau Ponty:



Również przeciwstawiał się oddzielaniu duszy od ciała wprowadza DUCHA

(trzeci element), duch czuwa nad dwoma pozostałymi elementami

Współczesna tendencja: przezwyciężenie tego dualizmu duszy i ciała.

Trzy zasadnicze stanowiska na temat współistnienia duszy i ciała:

1. Idealizm filozoficzny dusza oddziałuje na ciało, ciało odbija przeżycia duszy np.:

wstydrumieniec!!

2. Ciało oddziałuje na duszę, ono jest czymś pierwszym (np.: trepanacja czaszki może

spowodować psychozy)

3. Paralelizm psychofizyczny istnieje pewna równoległość między ciałem i duszą,

pewne współistnienie stanów emocjonalnych i stanów fizycznych.

Platon ciało = źródło zła, dusza = cząstka człowieka dążąca do prawdy
Ciało to przeszkoda dla życia duszy, cel życia nie tkwi z tym świecie podobnie u św.
Augustyna, śmierć ciała to plus!

A dziśjest odwrotnie!! Ciało jest celem samym w sobie. Dziś dba się o ciało w takim samym
stopniu, jak o duszę (nacisk na to, co fizyczne).

4.01.2012

Koncepcja człowieka cierpiącego – Viktora Emila Frankla

o Viktor Frankl  XX wiek, współczesny twórca trzeciej wielkiej szkoły

psychoanalitycznej (po Freudzie i Jungu)

o Psychiatra, psycholog (twórca LOGOTERAPII = metody leczenia chorób psychicznych)
o Filozofujący psychiatra – założenia filozoficzne dotyczące:



Struktury budowy ludzkiego bytu



Zagadnienia sensu życia/cierpienia



Dużo czerpał z innych współczesnych myślicieli (powołuje się wprost na poglądy

innych, przejmuje je) :

o Max Scheler
o K. Jaspers
o N. Hartmann
o Tomistyczna filozofia



Powiązanie filozofii z medycyną dobry lekarz powinien być filozofem

Struktura bytu ludzkiego jest warstwowa (nie jednolita):

1. Organizm psychofizyczny (warstwa somatyczna = cielesna + psychiczna)
2. (nad nią) Warstwa duchowa (noetyczna), DUSZA

Te warstwy nie wyodrębniają się, tworzą jedność, która nie zaprzecza różnorodności owych
warstw (dialektyczność). Owa jedność wciąż się dokonuje, jest jednością dynamiczną. Te
warstwy nawzajem się sobie przeciwstawiają. Tą jedność zapewnia WARSTWA DUCHOWA
(Frankl wyróżnia ją), która nadaje człowiekowi jedność! Warstwa duchowanadaje
porządek całemu bytowi ludzkiemu, wyznacza porządek i kieruje tą dynamiką!!!

*różnorodność w człowieku!!

W jaki sposób człowiek osiąga tożsamość w tak złożonej strukturze??? Co powoduje, że
sprzeczności tkwiące w bycie ludzkim nie powodują rozpadu???

 Sedno bytu ludzkiego = jedność mimo różnorodności + duch, egzystencja !!

Jedność duszy i ciała:

[Wcześniej: Kartezjusz nie widział pomostu między duszą i ciałem]

o Frankl – stosunek duszy do ciała nazywa problemem psychofizycznym!!!

(Stosunek paralelnyoddzielnie przedstawiają coś, co leży u ich podstaw)

o Dla niego najważniejszy jest stosunek między warstwą psychofizyczną a noetyczną.
o Podkreśla antagonizm psychofizyczny
o Osoba w człowieku (DUCH) jest tym, co może przeciwstawić się organizmowi

psychofizycznemu. W sferze duchowej albo występuje zgoda na organizm
psychofizyczny, albo może powiedzieć nie. DUCH jest czymś nadrzędnym w stosunku
do organizmu psychofizycznego (np.: ktoś ciężko chory nie poddaje się chorobie)

o

Sfera noetyczna jest nadrzędna dzięki WOLI / WOLNOŚCI. Ten DUCH jest
nadrzędny, bo jest wolny od organizmu psychofizycznego!!!!!!!!!

o Sfera psychosomatyczna instynkty, popędy (zwierzę identyfikuje się z nimi)
o

Człowiek może się dystansować od swojego organizmu psychofizycznegona tej
podstawie Frankl wypracowuje metodę: LOGOTERAPIA= terapia zorientowana na
LOGOS (gr. rozum, słowo, sens) = terapia zorientowana na SENS!!!!!!!!!!!!!!!

o

Człowiek jest istotą wolną, ale owa wolność wymaga konieczności! Ograniczenia np.:
nie możemy być wiecznie młodzi.

o Organizm psychofizyczny w stosunku do warstwy duchowej spełnia rolę służebną,

która wyraża się w funkcji:

1. Instrumentalnej (DZIAŁA)

Bycie narzędziem, instrumentem, za pomocą którego osoba działa

2. Ekspresyjnej (WYRAŻA SIĘ)

Polega na wyrażeniu siebie jako osoby (nasz organizm, miły wygląd,
smutekrelacja z innymi ludźmi za pośrednictwem naszej struktury
psychofizycznej), np.: osoba w śpiączce nie może się wyrażać, ciało nie wyraża
eksprecji

Frankl traktuje organizm psychofizyczny trochę instrumentalnie, przedmiotowo.

 OSOBA = wolny DUCH w człowieku, nie jest przedmiotem.
 Źródło osobowe w człowieku jest nieprzedmiotowe/nierzeczowe, to wolna egzystencja.
 Osoba duchowa



to, co wyznacza indywidualność człowieka.

 Zawsze ostateczna decyzja należy do osoby



zgoda zawsze płynie z wnętrza osoby

duchowej, człowiek zawsze może powiedzieć „nie”.

 Człowiek nie zawsze jest wolny, ale zawsze może być wolny  w ten sposób

człowiek przekracza samego siebie (mamy możliwości przeciwstawienia się temu, co
jest)

 Frankl uważa, że nie można siebie usprawiedliwiać, bo człowiek zawsze może być kimś

innym, zawsze może siebie przekraczać (wolność potrzebuje ograniczeń, człowiek nie
mógłby pokazać, że jest wolny, gdyby nie było ograniczeń konieczności).

 Człowiek nie musi się poddawać swej chorobie, może się do niej odnieść człowiek

wolny mimo choroby/konieczności. Nie musi ona pokonać człowieka, trzeba znaleźć
SENS w chorobie, dziś to bardzo popularny pogląd.

ZAŁOŻENIA FRANKLA:

1. Człowieka można rozpatrywać jako byt możnościowy (możność zawiera się

w wolności ludzkiej) i byt powinnościowy (powinność zawiera się w kategorii
sensu)  to są dwa punkty odniesienia dla człowieka współczesnego – powinien
uświadomić sobie swoje możliwości oraz to, co ma realizować.

2. Człowiek pragnie SENSU!!!!! (to ważne) Dzisiaj jest to zakłócone, człowiek nie

wie na czym polega sens życia.

Wiek XXwiek frustracji, poczucia bezsensu. Ludzie nie wiedzą, jaki sens ma życie. Poczucie
BEZSENSU Frankl wskazuje dwie przyczyny:

o Człowiek zatracił poczucie instynktu
o

Kultura i tradycja są zakwestionowane, zanik fundamentów = człowiek jest zagubiony

3. Frankl nie mówi czym jest SENS ŻYCIA, nie można drugiemu człowiekowi

wskazać sensu życia. Każdy musi dla siebie znaleźć własny sens.

Pragnienie sensu często bywa zastępowane dążeniami (to zniekształcenie sensu):

o Dążenie do przyjemności, szczęścia

Dążenie do szczęścia z góry jest skazane na niepowodzenie, ponieważ szczęście
przychodzi jako rezultat, skutek innych działań.

o Dążenie do posiadania mocy, znaczenia

Nastawienie na pożyteczność polega na ograbieniu osoby ludzkiej z godności (często
traci się przyjaciół wraz z utratą znaczenia)

o Dążenie do samorealizacji

Jest ogólno-społeczne nastawienie na samorealizację :/ Realizowanie siebie jest
przewodnim motywem, osiąganie swoich celów – drugi człowiek schodzi na drugi plan.
Nie mamy czasu dla rodziny i znajomych. Pozostaje pustka = tylko „samorealizowany”
człowiek

4. W jaki sposób człowiek może osiągnąć poczucie sensu??

Poczucie sensu = główna potrzeba człowieka!!! Brak poczucia sensu wywołuje choroby
psychiczne.
Człowiek może realizować sens na trzech drogach:

 Wartości twórcze
 Wartości przeżyciowe (estetyczne)
 Wartości wynikające z cierpienia, czyli związane z postawą

Przeżywanie CIERPIENIA może nadać sens ludzkiemu życiu (wartości płynące z
ludzkiego cierpienia). Nie chodzi o cierpienie, którego możemy uniknąć.
Franklowi chodzi o cierpienie, z którym człowiek musi się zmierzyć!!, to cierpienie
nieuchronne.

Odkrycie sensu w cierpieniu
np.: człowiek nie jest tylko chorym organizmem! Człowiek ma ducha, może
zdystansować się od choroby, może zmierzyć się z chorobą, musi znaleźć w sobie siłę,
żeby nadać poprzez tą chorobę sens swojemu życiu!

Życie ludzkie jest cierpieniem, jest tragiczne!
Jego książka: „Homo patiens” = „człowiek cierpiący” (on swoją metodą leczył)

Człowiek – istota:

 Nakierowana na sens
 Owy sens musi sam odnaleźć