1

Ewa Wyka, Maciej Kluza

Polscy twórcy aparatury naukowej
Okolicznościowa wystawa czasowa w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego

Sesji " Polscy twórcy aparatury naukowej" towarzyszyła wystawa prezentowana w murach
Collegium Maius - w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie również dnia 29 listopada
2003 roku odbywały się popołudniowe obrady sesji.

Wystawa przygotowana została przy współpracy i w oparciu o przyrządy użyczone przez
Państwowe Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie, Katedrę Fizjologii Wydziału
Lekarskiego UJ, Wydział Fizyki i Techniki Jądrowej AGH oraz przez Instytut Fizyki
Jądrowej. Łącznie pokazano 73 instrumenty naukowe, wykonane przez polskich wytwórców
z wieku dziewiętnastego i dwudziestego. Generalnie, bazując na zbiorach krakowskich,
wystawa nie stanowiła pełnego przeglądu wytwórczości aparatury naukowej w Polsce. Temat
ten bowiem nie doczekał się jeszcze pełnego opracowania. Wystawa, a przede wszystkim
sesja po raz pierwszy dotknęły tego tematu.
Ekspozycję podzielono tematycznie tak, aby, poprzez zachowane do dziś instrumenty,
przedstawić:
-

wytwórczość indywidualnych warsztatów z XIX i XX wieku

-

działalność większych wytwórni aparatury naukowej

-

genezę stanowiska i działalność mechaników Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Polska nie posiada głębokich tradycji w wykonywaniu urządzeń precyzyjnych, do jakiej to
grupy należałoby zaliczyć aparaturę badawczą i dydaktyczną. W wieku osiemnastym, od
kiedy właściwie datuje się wytwarzanie przyrządów naukowych na dużą skalę, w naszym
kraju większość przyrządów była sprowadzana z Londynu i z Paryża, gdzie funkcjonowały
już wyśmienite warsztaty optyczne oraz mechaniki precyzyjnej i rozwijała się współpraca
pomiędzy badaczami i mechanikami owocująca nowatorskimi rozwiązaniami
konstrukcyjnymi. W wieku dziewiętnastym, w drugiej połowie wieku, pojawiły się wysokiej
klasy instrumenty niemieckie, i one właśnie stały się podstawowym wyposażeniem polskich
pracowni naukowych. Polskie wyroby stanowiły zdecydowaną mniejszość wyposażenia
naszych labolatoriów, nic więc dziwnego, że niewiele instrumentów o polskiej proweniencji
zachowało się w zasobach historycznych z dwóch minionych wieków. Te zachowane,
pozwoliły na stworzenie wystawy obrazującej stan i poziom wytwarzania przyrządów
naukowych i odzwierciedlającej równocześnie stopień zaawansowania badań nad tym
zagadnieniem.

Rys. 1 Zegar słoneczny skonstruowany przez Tomasza Taborskiego w 1812 roku, wł.
Muzeum UJ, fot. Janusz Kozina.

2

Wytwórczość instrumentów naukowych w Polsce z początków wieku dziewiętnastego,
reprezentowana była na wystawie przez wyroby kilku warsztatów prowadzonych przez
indywidualnych mechaników, jak np. Tomasza Taborskiego, krakowskiego zegarmistrza,
również jednego z pierwszych mechaników Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tomasz Taborski
założył swój warsztat na przełomie XVIII i XIX wieku. Do dziś zachowało się nie tylko kilka
zegarów z jego warsztatu, ale także i sygnowanych instrumentów pomiarowych jak
kątomierz, zegar słoneczny czy cyrkle typu drążkowego.

W tym samym okresie, od 1820 r., w Warszawie działa wytwórnia i sklep Jakuba Pika (1806-
1897). Pik, znany i szanowany obywatel stolicy, wykonywał prawdopodobnie konstrukcje
własne, ale również przyrządy m. in. wg projektów świetnego wynalazcy polskiego Izraela
Abrahama Staffela (1814-1885). Tę ostatnią grupę reprezentuje na wystawie maszynka
rachunkowa oraz zegar słoneczny typu słupkowego.
Sam Abraham Staffel również pozostawił instrumenty sygnowane swoim nazwiskiem. Z jego
zakładu pochodzą dwa przyrządy zachowane w zbiorach Muzeum UJ. Jeden z nich to
anomometr, czyli przyrząd do pomiaru szybkości wiatru. Drugi, to sygnowany przez tego
mechanika probierz aliaży - zestaw służący do badania składu stopów metali szlachetnych.
Obydwa przyrządy reprezentują dobrej klasy rękodzieło i świadczą o wysokich
umiejętnościach konstruktorskich Staffela.

Unikatowym dziś obiektem jest tzw. kompas polski

1

, zaprojektowany w 1826 roku przez

Wojciecha Jastrzębowskiego (1799-1882), preparatora przy gabinecie fizycznym
Uniwersytetu w Warszawie. Pod historyczną nazwą "kompas" kryje się przyrząd do kreślenia
zegarów słonecznych na dowolnej powierzchni. W 1830 roku, na zlecenie komisji rządowej,
mechanik uniwersytetu w Warszawie, Józef Migdalski, wykonał 12 egzemplarzy tego
przyrządu. Do dnia dzisiejszego przetrwał tylko jeden, znajdujący się w kolekcji
Przypkowskich w Jędrzejowie. Ze zbiorów Przypkowskich zaprezentowano przyrząd
o nazwie siderochronoskop, zaprojektowany przez Feliksa Przypkowskiego około roku 1916
i służący do określania czasu na podstawie obserwacji położenia gwiazd.

1

był wypożyczony z Muzeum w Jędrzejowie

Rys. 2 Instrumenty z warsztatu Abrahama
Staffela; od lewej, 1) probierz aliaży, 2)
anemometr, połowa XIX wieku, wł. Muzeum
UJ, fot. G. Zygier

3

Niewiele wiadomo na razie o warszawskim mechaniku Wilhelmie Warnke. Z jego warsztatu
prezentowany był na wystawie grafometr datowany na .połowę XIX wieku i sygnowany
W. Warnke w Warszawie.

Efekty współpracy dziewiętnastowiecznych uczonych Uniwersytetu Jagiellońskiego i
mechaników uniwersyteckich ilustruje na wystawie grupa kilku instrumentów. Zachowało się
do dziś szczególnie cenne instrumentarium fizjologa, prof. Napoleona Cybulskiego (1854-
1919), w skład którego wchodziły trzy przyrządy: fotohemotachometr, mikrokalorymetr i
Excitator Absolutus.

Rys. 3 Kompas polski wg
W. Jastrzębowskiego, wł. Muzeum
Państwowego im. Przypkowskich
w Jędrzejowie, fot. G. Zygier

Rys. 4 Przyrządy prof. Napoleona Cybulskiego na wystawie, fot. G. Zygier

4

Dla Stefana Kuczyńskiego, profesora fizyki, wykonany został około roku 1872 przez Johanna
Niemetza przyrząd do demonstracji zjawiska tworzenia fali podłużnej, zwany maszyną
falową. Johann Niemetz, mechanik Uniwersytetu Jagiellońskiego, pełnił tę funkcję w latach
1861 – 1887. W zasobach Muzeum UJ przechowywane są także przyrządy wykonane przez
innych mechaników uniwersyteckich, np. galwanometr astatyczny i opornica, czy przyrząd do
badania widma absorpcyjnego tlenu wykonane przez Stanisława Freunda oraz klinometr i
kriostat Romana Calikowskiego. Z lat 1920-tych przykładem aparatów realizowanych przez
warsztaty uniwersyteckie jest chronokinematograf wykonany wg projektu prof. Tadeusza
Banachiewicza w celu obserwacji i rejestracji zaćmień słońca. Wymienione wyżej przedmioty
pokazano na wystawie jako ilustrację poziomu i możliwości wykonawczych lokalnych
mechaników precyzyjnych.

Rys. 5 Chronokinematograf wg projektu prof. T. Banachiewicza, 1927, wł. Muzeum UJ, fot.
G. Zygier

W dziewiętnastym wieku na ziemiach polskich działały również duże wytwórnie przyrządów
precyzyjnych. Z racji skali produkcji, do dnia dzisiejszego zachowało się wiele przedmiotów
z tych wytwórni.
Fabryka Instrumentów Mierniczych Gustawa Gerlacha (1827-1915) funkcjonowała w latach
1816-1944. Jej produkcję na wystawie ilustruje pięć instrumentów wyprodukowanych
w początkach XX wieku, a stanowiących reprezentatywny przegląd konstrukcji Gerlacha. Są
to dwa typy uniwersalnych instrumentów busolowych, busola geodezyjna, niwelator i
teodolit.

Eksponowane na wystawie: lupa preparacyjna /pocz. XX wieku/, kilka mikroskopów,
teodolit, i stolik mierniczy z połowy XX wieku ukazują profil produkcji największej polskiej
fabryki przyrządów optycznych początku wieku XX - Polskich Zakładów Optycznych. Firma
rozpoczęła swoją działalność w 1921 roku, początkowo pod szyldem H. Kolberg i Spółka, w
1930 roku zmieniła nazwę na Polskie Zakłady Optyczne, pod którą funkcjonuje do dnia
dzisiejszego.

5

Rys. 6 Mikroskopy i instrumenty geodezyjne PZO na wystawie, fot. G. Zygier

Odzyskanie niepodległości niewiele zmieniło sytuację wytwórczości przyrządów naukowych
w Polsce. Z inseratów stanowiących jedno ze źródeł pozyskiwania informacji wynika, że
wytwórczość ta rozwijała się w głównych miastach, takich jak Warszawa, Lwów czy Kraków.
Tam właśnie ulokowane były dotychczas funkcjonujące lub nowo powstające większe i
mniejsze zakłady produkujące instrumenty pomiarowe i naukowe.
Przyrządy z tych zakładów są na wystawie najlepszą ilustracją profilu ich wytwórczości.
Kraków reprezentowany był przez dwie wytwórnie. Kazimierz Zieliński wykonywał tu
miedzy innymi barometry puszkowe - aneroidy, Ludwik Tomaszkiewicz jest wykonawcą
zestawu meteorologicznego, składającego się z termometru, higrometru i barometru. Choć
były to przyrządy do użytku domowego, a nie naukowego, ilustrują one możliwości
wytwórcze tych firm.

Rys. 7 Aneroid, K. Zieliński, Kraków, lata 1930-te, wł. Muzeum UJ, fot. G. Zygier

6

W Warszawie w okresie międzywojennym funkcjonowała znana od połowy XIX wieku,
firma produkcyjna i handlowa Berent i Plewiński. Jej produkcję na wystawie reprezentowały
waga techniczna i barometr kieszonkowy.
W Warszawie przy firmie handlowej Urania funkcjonowała Fabryka Pomocy Naukowych
„Fizyka”, z której produkcji pochodzą, eksponowane na wystawie, busola stycznych oraz
kompas z zegarem słonecznym.

Zachowało się również kilka instrumentów oraz naczyń chemicznych o lwowskiej
proweniencji. Mikroskop binokularowy reprezentował wyroby Fabryki Przyrządów
Mierniczych Jana Bujaka założonej w 1921 roku. Szkło chemiczne, w tym cylinder miarowy,
kolba, naczynie izolacyjne, pochodziły z fabryki Mieczysława Szymańskiego i wytwórni
Adolfa Pfütznera.

Wystawę zamyka kolekcja instrumentów całkiem współczesnych – detektorów
promieniowania jądrowego opracowanych i wyprodukowanych na Wydziale Fizyki i
Techniki Jądrowej Akademii Górniczo - Hutniczej w Krakowie oraz w krakowskim Instytucie
Fizyki Jądrowej. Zaprezentowano większość typowych konstrukcji detektorów: liczniki
Geigera-Müllera,

liczniki

proporcjonalne,

komory

wieloanodowe

i

detektory

chromatograficzne. Ozdobą tej kolekcji był fragment detektora STC skonstruowanego przez
Instytut Fizyki Jądrowej, który używany był podczas eksperymentów ATLAS w CERN w
Genewie.

Rys. 8 Komora wieloanodowa i fragment detektora STC skonstruowane w Instytucie Fizyki
Jądrowej w Krakowie, fot. G. Zygier

Reasumując, z pokazanych na ekspozycji 73 przyrządów z okresu II połowy XIX- końca XX
wieku, niektóre reprezentują stosunkowo wysoki poziom warsztatu. Dobrym przykładem są
tu instrumenty kriogeniczne, skraplarki wykonywane przez mechanika uniwersyteckiego
Władysława Grodzickiego z początkiem XX wieku, czy przyrządy wykonane przez Tomasza
Taborskiego na początku wieku XIX.

O poziomie wytwórczości świadczy jednak nowatorstwo w projektowaniu i wdrażaniu
nowych konstrukcji instrumentów. Wydaje się, że nie mamy na tym polu zbyt wielu
osiągnięć. Polska aparatura wieku XIX nie była specjalnie znana poza terenem ziem
polskich, może z wyjątkiem skraplarek K. Olszewskiego. Nie mamy z tego okresu
wdrożonych do produkcji naszych rodzimych konstrukcji, choć szereg z nich było wyjątkowo
udanych, jak np. polskie arytmometry. Przyczyn tego zjawiska jest oczywiście bardzo wiele i

7

są one wynikiem szeregu uwarunkowań, bardziej może politycznych i ekonomicznych niż
naukowych.
Z pewnością, zasygnalizowana tu tematyka, będzie kontynuowana w ramach prac
badawczych realizowanych w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego