Poezja jako narzędzie walki z systemem[1]

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Bibliografia przedmiotu

• Stanisław Burkot, Literatura pol-

ska w latach 1939-1999

• Stanisław Falkowski, Paweł Stę-

pień, Żyrafa, czyli po co i jak czy-
tać poetów współczesnych

• Krystyna Heska-Kwaśniewicz

i Bogdan Zeler (red.), Poezja
polska. Interpretacje,

• Bogdan Zeler, Zrozumieć poezję

współczesną

• Literatura polska. Przewodnik

encyklopedyczny – przydatny na
etapie porządkowania wiedzy
z zakresu historii literatury, po-
mocny przy poszukiwaniu bi-
bliografii na interesujący Cię te-
mat.

• Janusz Bogucki, Sztuka Polski

Ludowej

Poezja jako narzędzie walki z systemem.
Omów zagadnienie,
analizując wybrane utwory literatury powojennej.

Zaletą tak sformułowanego tematu jest odwołanie do jednego okresu literackiego, cza-
sów historycznie współczesnych życiu Twoich dziadków i rodziców. Wiadomości potrzeb-
ne do przygotowania prezentacji możesz więc weryfikować w rozmowach z żywymi ludź-
mi, którzy byli świadkami przemian ustrojowych i kulturalnych. Bez problemu można
dotrzeć do tekstów utworów, opracowań, komentarzy, recenzji – trudnością może być
jedynie wybór spośród nich. Temat jest z pewnością szczególnie atrakcyjny dla osób
interesujących się polityką, historią, kulturą lub socjologią i daje możliwość pochwale-
nia się swoją wiedzą z tego zakresu.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Poezja powojennej Polski wobec problemu zniewolonego umysłu.

• Moc słowa. Porównaj jego funkcję w poezji i propagandzie w powojennej

Polsce.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Wariant 1

Temat stwarza wiele możliwości, które nie istnieją w przypadku prezentacji treści doty-
czących zamierzchłej, znanej tylko z relacji naukowców, przeszłości. Jako że istotne jest
tu wykazanie się wiedzą nie tylko z zakresu literatury, ale także wiadomościami doty-
czącymi innych dziedzin, w zależności od własnych zainteresowań, możesz go ująć w kon-
tekście historycznym (poezja jako zapis wydarzeń w określonej epoce), socjologicznym
(poezja wobec manipulacji i propagandy), kulturowym (poezja jako jedna z form twór-
czej ekspresji w warunkach systemu totalitarnego) czy politycznym (na ile słowa poetów
były głosem opozycji wobec partii rządzącej?).

Jeśli odkrywasz właśnie w sobie dziennikarską żyłkę, masz szansę – zamiast prze-

wracać zakurzone tomy w bibliotece – wyszukać w swoim otoczeniu osoby, które były
uczestnikami minionych zdarzeń. Może uda się dotrzeć do wybranego poety, a może
znasz osobę, która organizowała konkursy poetyckie i spotkania z autorami, czy też
dziennikarza piszącego o kulturze lub może fana twórczości Gintrowskiego i Kacz-
marskiego? Warto dowiedzieć się, w jaki sposób utwory poetyckie docierały dawniej
do odbiorców, na inne niż czytanie tomików, sposoby. Dlaczego musiało minąć kilka
lat, od momentu złożenia w redakcji, by udało się cieniutki tomik wierszy wydruko-
wać? Dlaczego studenci w latach siedemdziesiątych gremialnie słuchali poezji w mu-
zycznej interpretacji współczesnych bardów i dlaczego w dobrym tonie było nucenie
przy gitarze o murach, które runą? Rozmowa z kimś, kto był bezpośrednim świadkiem
wydarzeń, na pewno pomoże znaleźć odpowiedzi na te i inne pytania dotykające rela-
cji poezja – państwo. Pozwoli zebrać ciekawe informacje, które z pewnością ożywią
prezentację maturalną i ułatwią określenie Twego własnego stosunku do problemu,
a to jest zawsze wysoko cenione.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Bibliografia podmiotu

• Być poetą: antologia poezji dla

maturzystów w wyborze Jerzego
B. Wójcika

• Od Kochanowskiego do Szym-

borskiej...: antologia poezji pol-
skiej

• Znak po znaku: antologia wier-

szy polskich i obcych z lat 1939
– 1991 (tu znajdziesz bogatą
bibliografię powojennych utwo-
rów poetyckich)

oraz tomiki poetyckie wybranych przez
Ciebie autorów (szukaj ich w tekście
prezentacji).

Wariant 2

Jeżeli wolisz bardziej literackie podejście do problemu, możesz zacząć od zastanowie-
nia się nad specyfiką systemu państwowego w powojennej Polsce. Na czym polegało
zniewolenie obywateli wolnego formalnie kraju? Jaki był stosunek systemu stworzone-
go w ramach państwa do sztuki w ogóle, a do poezji w szczególności? Wreszcie: jakie
słabe ogniwa tego systemu mogły spowodować, że tak ulotna dziedzina twórczości, jaką
jest słowo poetyckie, była w stanie burzyć mury?

Warto również odwołać się do porównania rzeczywistości literackiej w latach trzy-

dziestych w Związku Radzieckim (gdzie w okresie największego terroru wypracowywa-
no właśnie zasady realizmu socjalistycznego) i w Polsce dwudziestolecia międzywojen-
nego – kształtującej wówczas demokratyczne wzorce własnej kultury. Zastanów się,
jakie znaczenie miał fakt, że po wojnie w Polsce ciągle były żywe wartości wypracowane
w sposób demokratyczny przez samych artystów w okresie przedwojennym. Czy i jaki to
miało wpływ, Twoim zdaniem, na przyjęcie się przeszczepianych na polski grunt goto-
wych teorii wypracowanych w Związku Radzieckim.

Strategia rozwinięcia

Odwołując się do słownikowej definicji hasła „system”, warto podkreślić istotną rolę
przepisów, reguł obowiązujących, z góry określonych zasad. System stalinowski, który
stał się obowiązujący w powojennej Polsce, był pod tym względem bardzo precyzyjny.
Dogmat o koniecznej po rewolucji dyktaturze proletariatu głosił konieczność odrzuce-
nia wszelkich eksperymentów artystycznych i stworzenia obowiązującego wzorca wyra-
żającego interesy proletariatu. Twórca zobowiązany był do wierności zasadom realizmu
socjalistycznego, miał ukazywać jednak nie rzeczywisty obraz życia, lecz jedynie to, co
postępowe z punktu widzenia stalinizmu. Treść i forma takich „prawidłowych” utworów
były uderzająco uproszczone, niekiedy raziły wręcz prymitywizmem.

Warto zastanowić się nad celem, jaki przyświecał władzy dążącej do panowania nad

sztuką i literaturą. Dlaczego tak konsekwentnie zmierzano po wojnie do ujednolicenia
kultury w krajach obozu socjalistycznego? Nie ma wątpliwości, że były to zabiegi służą-
ce podporządkowaniu i ubezwłasnowolnieniu twórców – zniewoleniu umysłów. Chodzi-
ło o to, by z literatury i sztuki uczynić posłuszne narzędzie ideologii i propagandy. W ja-
ki sposób poezja walczyła o swoją niezależność? Na ile słowo było zdolne przeciwstawić
się totalitaryzmowi?

1945 – 1956: słowo w służbie propagandy

To okres charakteryzujący się patosem komunistycznej propagandy i przemocą nowej
władzy. Rodzi się przekonanie o upadku wartości chrześcijańskich („Pragniemy wie-
dzieć, nie – wierzyć!” – pisał Broniewski w Słowie o Stalinie). Nowi święci, umiejący
„z siebie jak słońce/ ziemi dać światłość wszystką” to według Lekcji bolszewickiej Gał-
czyńskiego – bolszewicy i komuniści. Próby pokolorowania szarego i smutnego świata
polegały na uwznioślaniu przeciętności (List do prezydenta Bieruta Iwaszkiewicza), uspra-
wiedliwianiu zła (12 IV 1952 Dobrowolskiego) i fetyszyzacją techniki (Most Poniatow-
skiego Broniewskiego).

Poeci, którzy nie chcieli uczestniczyć w dziele komunistycznej euforii, pisali do szu-

flad. Własnym głosem mogli przemawiać jedynie przebywający na emigracji i ich głos
od początku wyrażał wątpliwości i wskazywał na zło nowej ideologii oraz jej dążność do
zniewolenia człowieka (Zniewolony umysł Miłosza, Strofa o człowieku Wierzyńskiego).
Jednak dotarcie tych głosów do kraju utrudniała żelazna kurtyna.

1956 – 1968 wolność w rezerwacie

Z jednej strony śmierć Stalina w 1953 roku umożliwiająca nadejście tzw. odwilży, z dru-
giej – wypadki polskiego Października 1956 r. (kiedy na protest robotników skierowany
do ich własnej, rzekomo, „robotniczej” władzy, ta władza odpowiedziała strzałami, zabi-
jając 74 osoby i ponad 1000 zamykając w więzieniach), spowodowały, że inaczej zaczę-
to postrzegać rzeczywistość. Początek rządów Gomułki dawał nadzieję na poprawę i złu-
dzenie wolności. Poemat dla dorosłych Ważyka ukazał smutną prawdę o socrealistycznym
raju, pokazując jego prawdziwe, ciemne oblicze.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

W tym okresie rodzi się kontrkultura oparta na epatowaniu brzydotą, ułomnością

i trywialnością. Określeniem rzeczywistości staje się piekło:

Na dnie piekła
ludzie gotują kiszoną kapustę
i płodzą dzieci/ mówią: piekielnie się zmęczyłem.

– pisze Bursa w Dnie Piekła. Jednocześnie zmęczenie socrealistycznym patosem przy-
nosi potrzebę groteski i purnonsensu: „poeta cierpi za miliony/ od 10 do 13.20/ Od 11.10
uwiera go pęcherz/ (…)” – (Bursa, Poeta).

W miejsce fatalistycznej koncepcji materializmu dialektycznego pojawia się me-

tafizyka nadwrażliwców (Wierzyński, Jastrun) i kontestacja outsiderów (Białoszew-
ski). Analogicznie do okresu dwudziestolecia poezja rozwija się w dwóch nurtach –
awangardowym i klasycyzującym. Różnorodność postaw poetyckich jest kontrpropo-
zycją dla obowiązującej do niedawna „jedynie słusznej” doktryny. Artyści poszukują
wyjaśnienia „kłamstw poezji” – dla Białoszewskiego i Karpowicza narzędziem takie-
go poznania staje się język (tu znaleźć można początki nurtu lingwistycznego). Poeci
demonstrują nieufność do typowego dla stalinizmu wpisania człowieka we współcze-
sność i utopię szczęśliwej przyszłości poprzez nawiązania do dawnych rodzimych tra-
dycji literackich, gry stylizacyjne („na barok”, „na średniowiecze”), parafrazowanie,
parodiowanie wyrażające problemy współczesne (Jerzy Harasymowicz, Ogród zanie-
dbany, Miron Białoszewski, Ballada z makaty, Halina Poświatowska, Jestem Julią, Sta-
nisław Grochowiak, Do pani). W twórczości Różewicza odczytać można postulaty mó-
wienia wprost, zerwania ze sztuką żonglującą stereotypami. Białoszewski „obracając
słowa” odkrywa w brzydkim świecie „metafizykę codzienności” i zaprasza czytelnika
do zainteresowania się tajemnicami życia.

Bogactwu form i kontekstów poezji w latach sześćdziesiątych towarzyszą rytuały życia

poetyckiego: konkursy, festiwale, wieczory poetyckie, działania towarzysko – grupowe.
Już wkrótce okaże się, że była to wolność pozorna, a uczestnicy zdarzeń przebywają
w „poetyckim rezerwacie” dobrodusznie przydzielonym im przez władze.

1968 – 1980: niepokorni poeci

Wydarzenia Marca 1968 okazały się nie tylko cezurą polityczną, ale także bardzo istot-
nie wpłynęły na zmianę postaw światopoglądowych i literackich. Nagonka na inteligen-
cję, antysemicka propaganda partyjnej prasy, radia i telewizji, krwawe stłumienie straj-
ków stoczniowców w 1970 r. po raz kolejny pokazały siłę propagandy kreującej
nieprawdziwy obraz rzeczywistości. Obudziła się nieufność do słowa, a poeci stanęli
wobec konieczności ponownego nazwania i opisania rzeczywistości prawdziwej, nie tej
kreowanej przez media. Wobec sytuacji politycznej, jaka skłoniła elity intelektualne do
podjęcia współpracy z robotnikami i chłopami, których znowu trzeba było chronić przed
„robotniczo – chłopską” władzą, konieczne stało się wypracowanie nowego języka po-
ezji, swego rodzaju „lingwistycznej samoobrony”. Poeci Nowej Fali (Kornhauser, Kry-
nicki, Zagajewski, Barańczak, Markiewicz i inni) nawoływali do nonkonformizmu i od-
powiedzialności, uczyli jak ważna jest samodzielność w myśleniu, by nikt nie mógł
„składać słów i myśli za ciebie”.

Pomimo, że władze nie zlikwidowały „rezerwatu”, jego granice zostały ściśle okre-

ślone i nie wolno było ich przekraczać. Komentuje to Ernest Bryll w Perle i Zbigniew
Herbert w Co myśli Pan Cogito o Piekle:

Najniższy krąg piekła. (…) Jest to azyl artystów pełen luster, instrumentów i obrazów.
Na pierwszy rzut oka najbardziej komfortowy oddział infernalny, bez smoły, ognia i tor-
tur fizycznych. Cały rok odbywają się tu konkursy, festiwale i koncerty. Nie ma pełni
sezonu. Pełnia jest permanentna i niemal absolutna. Co kwartał powstają nowe kie-
runki i nic, jak się zdaje, nie jest w stanie zahamować tryumfalnego pochodu awangar-
dy. Belzebub kocha sztukę. Chełpi się, że jego chóry, jego poeci i jego malarze przewyż-
szają już prawie niebieskich. Kto ma lepszą sztukę, ma lepszy rząd – to jasne. (…)
Belzebub popiera sztukę. Zapewnia swym artystom spokój, dobre wyżywienie i abso-
lutną izolację od piekielnego życia.

Druga połowa lat siedemdziesiątych przyniosła próby unicestwienia „polityki kultural-
nej państwa”. Podkreślano konieczność i sens istnienia kultury niezależnej od totalitar-
nego mecenatu. Poeci spotkali się po „drugiej stronie mowy – trawy” (Określona epoka

Przydatne pojęcia

• materializm dialektyczny

materializm dialektyczny

materializm dialektyczny – jego
podstawą jest przyjęcie, że cała
realna rzeczywistość jest mate-
rialna i nie ma żadnego obiek-
tywnie istniejącego bytu, które-
go nie dałoby się sprowadzić do
jego materialnej podstawy.

• etos tyrtejski

etos tyrtejski

etos tyrtejski – pojęcie nawią-
zujące do postaci Tyrteusza –
śpiewaka, pobudzającego swy-
mi pieśniami zapał wojenny żoł-
nierzy (poeta gr. z VII w. p.n.e.,
którego, wg legendy, Ateńczy-
cy, wezwani przez Spartan na
pomoc przeciw Messeńczykom,
wysłali zamiast wojska i który
pieśniami swymi natchnął Spar-
tan do zwycięskiej walki.

• historiozofia –

historiozofia –

historiozofia – filozofia historii

• kontestacja

kontestacja

kontestacja – kwestionowanie
czegoś, poddawanie w wątpli-
wość, demonstrowanie, mani-
festowanie sprzeciwu, protestu
wobec określonego zjawiska, sy-
tuacji

• outsider

outsider

outsider – człowiek postronny,
niewtajemniczony albo izolują-
cy się od otoczenia, osoba nie-
uznawana za członka jakiejś gru-
py, organizacji, za uczestnika
porozumienia

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Barańczaka). Niepokorność przypłacili wprowadzeniem w 1976 roku cenzorskiego za-
pisu dotyczącego autorów nowej poezji (Mała piosenka o cenzurze Zagajewskiego). Pa-
radoksalnie przyczyniło się to stworzenia sytuacji umożliwiającej poetom wypowiada-
nie się bez ograniczeń – powstał obieg wydawnictw niezależnych.

Formami poetyckiej walki w tym okresie było analizowanie nowomowy i schizofre-

nicznej rzeczywistości (Barańczak, Krynicki), wyznawanie idei pełnego człowieczeń-
stwa (Iwaszkiewicz, Zagajewski, Twardowski) oraz otwarte wzywanie do oporu poprzez
demaskowanie przekłamań języka „oficjalnego”:

Mówić językiem, w którym słowo „bezpieczeństwo” budzi dreszcz grozy, słowo „prawda” jest

Tytułem gazety, słowo „wolność i „demokracja” podlegają służbowo generałowi policji:
jak to się stało, żeśmy się zaczęli w to bawić?
W te igraszki słów? W te kalambury, przejęzyczenia, odwrócenia sensu, w tę lingwi-
styczną poezję?

(Barańczak, Sztuczne oddychanie).

Gorzka ironia słów o państwie, które „jest najwybitniejszym poetą polskim” pojawia się
również między innymi w Urzędzie poezji Juliana Kornhausera.

1980 – 1989: raport z oblężonego miasta

13 grudnia 1981 roku wraz z rozpoczęciem stanu wojennego oznacza zejście kultury do
podziemia. Wobec podjęcia przez państwo „wojny z narodem” aktualne stało się znów
w poezji odwołanie do etosów romantycznych i tyrtejskich. Tematem utworów stała się
rzeczywistość stanu wojennego (Tomasz Jastrun ZOMO, Ewa Lipska Z cyklu: Wielkie
awarie, Jacek Kaczmarski Kołysanka, Stanisław Barańczak Grażynie, Dyletanci, Ryszard
Krynicki Dwa proste zdania, Adam Zagajewski Błyskawice).

Pojawia się również refleksja nad postawami osobistymi i powszechnymi, uniwersal-

nymi, pokazuje ona jak bardzo uwikłany w biologię, historię, kulturę jest współczesny
człowiek, który stara się bronić zażarcie niezależności swoich myśli i ciągle ponosi klę-
skę (utwory Iwaszkiewicza, Miłosza, Szymborskiej, Herberta). Fakt bycia dziećmi epo-
ki, która „jest polityczna” wiąże się z niezawinionym zredukowaniem duchowości w ludz-
kim życiu: „Wszystkie twoje, nasze, wasze/ dzienne sprawy, nocne sprawy/ to są sprawy
polityczne” ( Wisława Szymborska, Dzieci epoki). Rolą poezji jest między innymi przy-
wracanie człowieka jego duchowej naturze.

Obrady okrągłego stołu w 1989 zamykają okres „demokracji socjalistycznej” i roz-

poczynają epokę wolności sztuki nieskrępowanej mecenatem państwowym i jego wy-
maganiami.

Warto na zakończenie przytoczyć konstatację Leszka Kołakowskiego, iż „demokra-

cja socjalistyczna ma tyle wspólnego z demokracją, co krzesło z krzesłem elektrycz-
nym”. Niby to samo, ale wystarczy usiąść, by spostrzec delikatną różnicę.

Strategia zakończenia

W zależności od wybranego do prezentacji materiału można podsumować związki po-
ezji historią (kulturą, socjologią) i pokazać, w jaki sposób oddziaływała ona na kształto-
wanie się postaw odbiorców. Warto zastanowić się nad kręgiem jej oddziaływania. Czy
w takim samym stopniu kształtowała postawy oporu wobec systemu w przypadku inteli-
gencji i robotników? Jak różne formy poezji „projektowały” swego odbiorcę? Na ile
formy jej popularyzowania (na przykład jako poezji śpiewanej) zwiększały oddziaływa-
nie poetyckiego słowa i myśli?

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Kontynuacja tradycji poezji „w służbie narodu”. Różne formy poetyckie – różne
sposoby oddziaływania na wrażliwość odbiorców. Uwalnianie zniewolonych umy-
słów za pomocą słowa.

Kolejność prezentowanych argumentów

zależy od Twojej własnej wizji prezentacji. Jeśli przyjmiesz formę relacjonowa-
nia wywiadu (wywiadów), ważna będzie chronologia omawianych zdarzeń i od-
woływanie się do utworów powiązanych z nimi treściowo.

Przy ujęciu omawiającym określone funkcje poezji walczącej z systemem

(np. budzenie świadomości, wzywanie do oporu, ośmieszanie władzy) ważne
jest, by trzymać się konsekwentnie wybranego wątku i przytaczać potwierdzają-
ce tezę utwory w kolejności wydań albo w odniesieniu do wydarzeń historycz-
nych, czy w inny uporządkowany sposób.

Wnioski

„Poezja, aby była sobą,/ musi dialog toczyć prawdą”, jak pisał Mieczysław
Jastrun (Poezja i prawda). Szczególnie w historii naszego narodu rzadko więc
mogła zająć się jedynie kontemplowaniem otaczającej rzeczywistości. Bar-
dzo często przypadała jej rola „narzędzia do odkłamywania”, by odsłonić
prawdę, z którą można dialogować. Inną istotną rolą poezji w walce z syste-
mem totalitarnym jest wskazywanie na fakt, jak groźną bronią może być
język oddany na usługi nowomowy.

O co może zapytać komisja?

Czy poezja powinna zajmować się problemami poli-
tycznymi i czy jest skuteczna jako narzędzie w walce
z totalitaryzmem?

Proponowana odpowiedź

Uważam, że poezja jest w tym wypadku niesłychanie sku-
teczna, gdyż za pośrednictwem utworów poetyckich prze-
kazuje odbiorcom głębokie przemyślenia autorów, ich

znajomość praw historii oraz wartości istotnych dla poje-
dynczego człowieka i ludzkości w ogóle. Poeci są strażni-
kami pamięci. Przypominają to, co może inaczej umknę-
łoby uwadze zwykłego zapędzonego człowieka.
Jednocześnie ich narzędziem i tworzywem jest słowo – a to
ono właśnie użyte w złej wierze może prowadzić do znie-
wolenia umysłów. Kiedy słowo zaczyna służyć manipula-
cji, poeci łatwo to dostrzegają i mogą przestrzec innych.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

• Jeżeli zdecydujesz się na bycie dziennikarzem – mo-

żesz zaproponować komisji wysłuchanie krótkiego,
szczególnie interesującego, nagranego fragmentu
wywiadu. Możliwe jest również dotarcie do nagrań
utworów recytowanych przez samych poetów.

• Warto również przygotować reprodukcje dzieł pla-

stycznych powstałych w omawianych przez Ciebie
okresach (szczególnie wdzięcznymi przykładami
mogą być plakaty agitacyjne, reklamy towarów, któ-
rych nie było w sprzedaży – itp.)

• Ciekawym kontekstem dla omawianego problemu

będą filmy dotyczące powojennej rzeczywistości np.:

•

Baza ludzi umarłych Petelskiego,

•

Wajdy: Wszystko na sprzedaż, Człowiek z marmu-
ru, Człowiek z żelaza;

•

Barwy ochronne Zanussiego, i inne – w zależno-
ści od doboru utworów poetyckich do omówienia.

• Ważne jest również, by mieć rozeznanie w twórczo-

ści plastycznej okresu powojennego (komentarzem
dla poezji pełniącej rolę narzędzia do walki z syste-
mem mogą być karykatury, plakaty, fotografie doty-
czące interesującego cię okresu.

• Przynieś nagrania utworów np. Jacka Kaczmarskie-

go i zaprezentuj fragment komisji (Obława, Mury).

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Poezja jako narzędzie walki z systemem[1]
smiech drwina szyderstwo jako narzedza walki, polski epoki
Śmiech, drwina, szyderstwo jako narzędzie walki o nowego obywatela w literaturze oświecenia
Śmiech, drwina i szyderstwo jako narzędzie walki o nowego obywatela doby oświeceniowej w twórczości
Język jako narzędzie paradoksy
Kapelusze myślowe?warda? Bono jako narzędzie w coachingu(1)
150ewluacja jako narzędzie
Budzetowanie jako narzedzie rachunkowosci zarzadczej budzet
Język jako narzedzie komunikacji wykł 1 10 07
Język jako narzedzie komunikacji wykł 50 10 07
PROMOCJA JAKO NARZĘDZIE MARKETINGU
Plan marketingowy jako narzędzie sterowania przedsiębiorstwe QVVJNTZ54YMHJRSZSW25BJQY6S3BTW7S4ISEARI
Nowela pozytywistyczna jako narzędzie polityki społecznej
Anglistyka 2 rok Egzamin z przedmiotu Język polski jako narzędzie pracy tłumacza z dr M Kresą cz 1
Język jako narzedzie komunikacji wykł 6 11 07(1)
1 test jako narzedzie diagnostyczne
Rada Europy jako organ europejskiego systemu ochrony praw człowieka, Wszystko, prawa człowieka i ich
Język jako narzedzie komunikacji wykł 6 13.11.07

więcej podobnych podstron