ANNA D¥BROWSKA

Uniwersytet Wroc³awski

Tê ¿abê trzeba zjeœæ.

Jêzykowo-kulturowy obraz ¿aby

w polszczyŸnie

1. Za³o¿enia, cele, materia³ i metody

Praca ta jest prób¹ odpowiedzi na pytanie, które z wielu cech charaktery-

zuj¹cych klasê ¿ab i ropuch zosta³y przez polsk¹ spo³ecznoœæ jêzykow¹ wyse-

lekcjonowane oraz w jaki sposób utrwali³y siê one i funkcjonuj¹ w jêzyku? Co

osta³o siê w œwiecie jêzyka, a co jest tylko œwiadectwem przesz³oœci? Jaki jest

jêzykowy stereotyp ¿aby/ropuchy? Jak¹ pozycjê zajmuj¹ te wyrazy w leksyce,

jakie jest ich znaczenie podstawowe i ewentualnie wtórne (ile maj¹ znaczeñ),

w jakie zwi¹zki frazeologiczne wchodz¹ i jak funkcjonuj¹ jako podstawa s³o-

wotwórcza? Czy istniej¹ w jêzyku przys³owia zawieraj¹ce wyraz ¿aba/ropucha

i wreszcie – jakie s¹ konotacje z tym wyrazem zwi¹zane? Czy okreœlenia te sta-

³y siê sk³adnikiem przys³ów i metafor? Chodzi wiêc o odpowiedŸ na pytanie,

na ile ten wyraz by³ dla polskiej spo³ecznoœci jêzykowej wa¿ny i jak¹ rolê od-

grywa³ w twórczoœci jêzykowej. Istotne jest te¿, jak zachowywa³o siê analizo-

wane s³owo w historii jêzyka, czy jego znaczenie ulega³o zmianom, czy te¿ za-

chowa³o siê w swej postaci podstawowej i jakie pole leksykalno-semantyczne

tworzy(³o).

Nie jest to pierwsza praca na gruncie jêzyka polskiego opisuj¹ca jêzykowy

obraz œwiata (JOS) konkretnego zjawiska. Trzeba wspomnieæ powstaj¹cy w Lubli-

nie pod kierunkiem Jerzego Bartmiñskiego S³ownik polskich stereotypów ludowych

(por. Bartmiñski 1988) i inne prace oœrodka lubelskiego, a tak¿e artyku³y Janusza

Anusiewicza (1990; 1992) i Marii Peisert (1991; zob. te¿ Niebrzegowska 1990 oraz

Jêzykowy obraz œwiata 1990). Problem jêzykowego obrazu œwiata podejmowany

jest coraz chêtniej, stanowi¹c – dziêki wykorzystaniu metod kognitywnych – inte-

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2218

JJêêzzyykk aa K

Kuullttuurraa

• tom 13 • Wroc³aw 2000

resuj¹ce uzupe³nienie tradycyjnych prac leksykograficznych. JOS ró¿nych pojêæ

przedstawiaj¹ fragmenty rzeczywistoœci utrwalone w jêzyku. Wa¿ne jest zdawanie

sobie sprawy z odmiennych spojrzeñ na te same zjawiska w zale¿noœci od tego, kto

(jaka spo³ecznoœæ czy grupa ludzi) na nie patrzy i jakie w zwi¹zku z tym powstaj¹

konotacje

1

. Inne s¹ bowiem wœród naukowców, traktuj¹cych ¿abê i ropuchê jako

przedstawicielki œwiata zwierzêcego, inne u dzieci czytaj¹cych o królewiczu zaklê-

tym w ¿abê lub o czarownicy przemieniaj¹cej siê czasem w ropuchê; jeszcze inne

konotacje wzbudza ¿aba i ropucha w rolniku czy te¿ poecie. Nale¿y sprawdziæ, ja-

ka wiedza o ¿abie/ropusze zosta³a w jêzyku polskim utrwalona – czy tzw. zdrowo-

rozs¹dkowa, potoczna, czy te¿ inna (np. naukowa).

Wyrazy te (¿aba i ropucha) uzyska³y w toku dziejów ogromnie bogate ko-

notacje, ich symbolika kulturowa zadziwia bogactwem i pomys³owoœci¹. Dodat-

kowe znaczenia (poza podstawowymi) i skojarzenia nawarstwia³y siê przez set-

ki lat, tworz¹c bardzo ciekawy i skomplikowany obraz. Opis dotyczyæ bêdzie

tylko tego, co jest przekazywane przez jêzyk. W celu uzyskania szerszego JOS

¿aby/ropuchy przeprowadzono analizê porównawcz¹ tych wyrazów w wybra-

nych jêzykach europejskich. Uprawnia do tego choæby wystêpowanie tych p³a-

zów w ca³ej Europie. Interesuj¹cym uzupe³nieniem obrazu ¿aby/ropuchy w jê-

zyku s¹ informacje przekazywane (i utrwalone) przez mity, magiê, religie, iko-

nografiê, a tak¿e naukê. W miarê mo¿liwoœci i takie analizy zawieraæ bêdzie ni-

niejsza praca.

W przypadku ¿aby i ropuchy nie chodzi o zwierzêta domowe, od tysi¹cleci

towarzysz¹ce cz³owiekowi, przez niego udomowione i pomocne w pracy. ¯ab

niegdyœ by³o mnóstwo (oczywiœcie na odpowiednich obszarach), widzia³ i s³ysza³

(a wiêc w jakimœ sensie tak¿e zna³) je ka¿dy. ¯y³o siê z nimi na co dzieñ, ³atwo

je by³o obserwowaæ. Ich cykliczn¹ obecnoœæ

2

traktowano jako zjawisko natural-

ne i najzwyklejsze, a by³o ich tak du¿o, ¿e nie dbano o nie, liczebnoœæ ich zaœ

traktowano jako niezmienn¹. Œwiadcz¹ o tym sformu³owania: „Wiêcej jest ¿ab,

jak bocianów, wypleniæ ich nie podobna” (LinS³o, VI: 700)

3

; „Po tym miejscu

biega³o domys³ów tysi¹ce, jako po deszczu ¿abki po samotnej ³¹ce” (MicPan:

ks. I, w. 328-139). W niemieckim jest podobne powiedzonko: Es sind viel

Frösche im Bach (WanDeu, I: 1229).

W jêzyku przetrwa³y niektóre z dawnych wierzeñ lub ich echa – ¿aby i ropu-

chy by³y od dawna wa¿nymi postaciami bajek ludowych, w których ich niezwy-

k³a pozycja wynika³a z przypisywanych im w³aœciwoœci. ¯aby (ropuchy) s¹ boha-

terkami nie tylko baœni i bajek ludowych, lecz równie¿ bajek dla dzieci, powiastek

dydaktycznych, literatury wysokiej oraz reklam. Obecnie ¿ab i ropuch jest coraz

mniej, nie s¹ tak pospolite i powszechne jak niegdyœ (niektóre gatunki europejskie

182

Anna D¹browska

1

Podejœcie takie uwzglêdnia ró¿ne aspekty widzenia, patrzenie pod ró¿nym k¹tem, czyli,

inaczej mówi¹c, ró¿ne profile lub fasety (por. na ten temat Bartmiñski 1990; 1993).

2

Do dziœ œlad tego pozosta³ w ³aciñskiej nazwie Rana temporaria (polska nazwa nie uwzglê-

dnia tego – ¿aba trawna).

3

Zob. Wykaz Ÿróde³.

wpisane zosta³y do tzw. Czerwonej ksiêgi jako zagro¿one)

4

, jednak wyobra¿enia

ich dotycz¹ce przetrwa³y w jêzyku i chêtnie s¹ nadal wykorzystywane (por. rekla-

my, bajki dla dzieci, elementarze, rysunki na tzw. pami¹tkach, a tak¿e odpowied-

nie figurki i kszta³ty ró¿nych przedmiotów codziennego u¿ytku).

W pracy bêdzie mowa zarówno o ¿abach, jak i o ropuchach. Jest to o tyle

usprawiedliwione, ¿e w przesz³oœci, a czêsto tak¿e i obecnie, zwierzêta te by³y/s¹

mylone. W jêzykach s³owiañskich nazwy te czasem stosowane s¹ na odwrót, np.

¿aba po rosyjsku znaczy ‘ropucha’. Podobnie w ró¿nych porzekad³ach i przys³o-

wiach wyrazy te s¹ cz³onami, które mo¿na wymieniaæ, i dzieje siê tak nie tylko

w jêzyku polskim. W staropolszczyŸnie ³aciñsk¹ nazwê bufo rozumiano jako

‘ogrodn¹ ¿abê albo ziemn¹’ (M¹czyñski 1654: 54). Linde pisze, ¿e ropucha to

jest ‘parchata ¿aba [...] daleko wiêksza od pospolitej ¿aby, ciemnoszarawa, ma na

sobie brodawki obrzydliwe’ oraz cytuje Krzysztofa Kluka: „I ¿aby i ropuchy jed-

nym¿e imieniem ¿ab nazywamy; przecie¿ ró¿nica bardzo jest wielka, ropuchy s¹

wiêksze, obrzydliwsze i zawsze parszywe” (Linde 1807-1815, V: 65; VI: 700).

Materia³ do rozwa¿añ pochodzi z ró¿nych Ÿróde³. Punktem wyjœcia by³y

zbiory przys³ów, leksykony i encyklopedie, a informacje przez nie podawane

zosta³y zweryfikowane w tekstach literackich, nale¿¹cych zarówno do literatury

ludowej, jak i wysokiej oraz jêzyka potocznego. Nie wystarcza bowiem wykorzy-

stanie samych s³owników, poniewa¿ pojawiaj¹ siê w nich u¿ycia, np. przys³owia,

nieznane obecnie i od dawna nie stosowane. Z kolei we wspó³czesnej mowie u¿y-

wany jest na przyk³ad zwi¹zek frazeologiczny zjeœæ ¿abê ‘zaakceptowaæ nieprzy-

jemn¹ sytuacjê; ponieœæ konsekwencje z ni¹ zwi¹zane’, którego nie ma w s³ow-

nikach ogólnych, frazeologicznych i paremiologicznych.

2. Etymologia wyrazu ¿aba

Aleksander Brückner okreœla wyraz ten jako „pras³owo; u wszystkich S³o-

wian tak samo” (Brückner 1927: 66) i stwierdza, ¿e pruskie gabawo ‘¿aba’ jest

odosobnione, nie ma wiêc miêdzy tymi formami pokrewieñstwa. Inni etymolo-

dzy wi¹¿¹ s³owiañsk¹ postaæ wyrazu w³aœnie z pruskim gabawo: ps. žaba < *ge-

ba < ie. *gu’ebha (Etimologièeskij slovnik 1985, II: 183; Fasmer 1986, II: 31),

okreœlaj¹c go jako wyraz spokrewniony tak¿e z niem. Quappe ‘kijanka’ (Holub,

Kopeèny 1952). Niektórzy twierdz¹, ¿e by³a to nazwa onomatopeiczna: „ie. *ghe-

ba je zacijelo onomatopeja za koju postoje parelele i u ne-ie. jezicima” (Skok

1973; Etimologièeskij slovnik 1985: 183). Gdyby tak by³o rzeczywiœcie, oznacza-

³oby to, i¿ charakterystyczne rechotanie ¿ab od dawna uwa¿ane by³o za cechê je

wyró¿niaj¹c¹ i to na tyle, ¿e sta³o siê podstaw¹ nazwy gatunkowej.

Jêzykowo-kulturowy obraz ¿aby w polszczyŸnie

183

4

O giniêciu ¿ab wskutek prac melioracyjnych pisa³ ju¿ w XIX wieku Aleksander Fredro

w ¯abkach: „W jeziorku ¿abek gromada/ Losu swego by³a rada;/ Trochê s³oñca, trochê wody,/ In-

nej nie chcia³y swobody. /Przyszed³ cz³owiek, wyrzn¹³ rowy,/ Z bagna powsta³ obszar nowy:/ Dziœ

pszeniczkê bêd¹ ¿êli,/ Ale ¿abki... diabli wziêli” (Ksiêg: 85, 13).

Ropucha to wed³ug Brücknera „¿aba od ‘chropowatoœci’ nazwana”: *chro-

pucha > ropucha (podobnie jak chrobak > robak) (Brückner 1927: 463).

3. ¯aba w kulturze

Charakterystyka, choæby nawet krótka, jakiegoœ zjawiska w kulturze i jego

w niej funkcjonowania jest przy opisie JOS potrzebna. Przypisywane mu cechy

i znaczenia religijne czy magiczne wywieraj¹ bezpoœredni wp³yw na werbaliza-

cjê, a tym samym konstytuuj¹ JOS. Zale¿noœæ jest wzajemna: poprzez wyra¿enia

jêzykowe mo¿na rekonstruowaæ dawne wyobra¿enia, jednak kiedy znane jest

miejsce danego zjawiska w kulturze, du¿o ³atwiej jest wyjaœniæ, dlaczego z wy-

razem je nazywaj¹cym ³¹cz¹ siê okreœlone atrybuty i czasowniki, jak mog³y po-

wstaæ pewne konotacje. Tworzy to ramê kulturow¹ wyrazu.

3.1. ¯aba w religii
Mitologia grecka podaje mit o pochodzeniu ¿aby: otó¿ bogini Latona, bêd¹-

ca w ci¹¿y z Apollinem i Artemid¹, a przeœladowana przez Herê, pochyli³a siê

pewnego razu nad strumieniem, by napiæ siê wody. Przeszkodzili jej w tym wieœ-

niacy, których za to zamieni³a w ¿aby (Enzyklopädie 1987, V: 394; Kopaliñski

1990: 503).

¯aba i ropucha od dawna zajmuj¹ wa¿ne miejsce w religii. W (staro¿ytnym)

Egipcie ¿aby pojawia³y siê w czasie wylewu Nilu, a wiêc wraz z zapowiedzi¹ ¿y-

znoœci pól i obfitych zbiorów. W religii egipskiej zajmowa³y wa¿n¹ pozycjê, by-

³y bowiem atrybutem Izydy (g³ównej bogini staro¿ytnego Egiptu, Wielkiej Macie-

rzy, bóstwa w³adaj¹cego magi¹), noszono amulety wyobra¿aj¹ce ¿abê, by zapew-

niæ sobie ³aski bogini, np. p³odnoœæ. Tak¿e czterej prabogowie (Nun, Huh, Kuk,

Amon) wyobra¿ani byli czasem z g³ow¹ ¿aby. Heket, bogini wody, by³a bogini¹-

¿ab¹, opiekunk¹ szczêœliwych porodów, d³ugowiecznoœci i zmartwychwstania.

Równie¿ i jej wyobra¿enia mia³y g³owê ¿aby (de Vries 1976: 204-205; Kopaliñ-

ski 1990: 503; Einsichten 1990, I: 783). Ciekaw¹, choæ niekoniecznie œwiadom¹

tego kontynuacj¹, s¹ rzeŸby dwóch postaci na jednej z fontann w Wersalu: kobie-

ty i mê¿czyzny z g³owami ¿ab, w otoczeniu ¿ab oraz innych p³azów i gadów.

Greckiej bogini Herze, jako m.in. bogini p³odnoœci, opiekunce porodu i po-

³o¿nic, na Samos ¿aba sk³adana by³a jako votum (jako symbol p³odnoœci). Tak¿e

Pallas Atena mog³a byæ przedstawiana z ¿ab¹ w d³oni (de Vries 1976: 205).

Jedna ze œwiêtych ksi¹g Zaratustry stwierdza, ¿e ropuchy s¹ z³ymi stworze-

niami i dlatego powinno siê je zabijaæ („toads are evil creatures and should be kil-

led” – Encyclopaedia 1974: 145-146).

¯aby wystêpuj¹ zarówno w Starym, jak i w Nowym Testamencie (PŒ).

W Ksiêdze Wyjœcia sta³y siê drug¹ plag¹ egipsk¹: „Nil zaroi siê od ¿ab. Wejd¹ do

pa³acu twego, do sypialni twojej, do ³o¿a twego, do domów s³ug twoich i ludu

184

Anna D¹browska

twego, jak równie¿ do twoich pieców i dzie¿ twoich. ¯aby wœlizn¹ siê do ciebie,

i do twego ludu oraz do twoich s³ug” (Wj 7, 28-29). A kiedy Pan zakoñczy³ tê

plagê, ¿ab by³o tak du¿o, ¿e „Zebrano je w stosy, a ziemia wydawa³a przykr¹

woñ” (Wj 8, 10). W Biblii ¿aby to nie tylko jedna z dotkliwych klêsk, lecz tak-

¿e, zgod-nie z prawem Moj¿eszowym, zwierzê nieczyste, którego miêsa jeœæ nie

wolno: „ka¿da istota wodna, która nie ma p³etw albo ³usek w morzach i rzekach

[...] bêdzie dla was obrzydliwoœci¹”; „Wszystkie istoty wodne, które nie maj¹

p³etw albo ³usek, bêd¹ dla was obrzydliwoœci¹” (Kp³ 11, 9; 11, 12).

W Apokalipsie œw. Jana ropuchy z kolei oznaczaj¹ nieczyste duchy i „gada-

tliw¹ propagandê szatañsk¹”: „I ujrza³em wychodz¹ce z paszczy Smoka i z pa-

szczy Bestii, i z ust Fa³szywego Proroka trzy duchy nieczyste jakby ropuchy: a s¹

to duchy czyni¹ce znaki – demony, które wychodz¹ ku królom ca³ej zamieszka-

³ej ziemi, by ich zgromadziæ na wojnê w wielkim dniu wszechmog¹cego Boga”

(Ap 16, 13). Obraz podobny pojawia siê te¿ w ikonografii œredniowiecznej, kie-

dy to w scenach egzorcyzmów opêtanemu z ust wyskakuj¹ ropuchy (de Vries

1976: 468). Podobieñstwa ropuchy do szatana upatrywano te¿ w tym, ¿e niewiel-

kie zrogowacenia naskórka nad oczami „okreœla³y j¹ bezb³êdnie jako kuzynkê

Lucyfera” (Kopaliñski 1990: 356). Niewykluczone równie¿, ¿e w ten sposób in-

terpretowano wyraŸnie uwypuklone skupiska gruczo³ów (parotydy). W jednej

z pomorskich opowieœci diabe³ przybiera postaæ ogromnej czarnej ropuchy (En-

cyklopädie 1987, V: 394), czego odbicie znajdujemy w dawnym stwierdzeniu:

„Czart ukryty w barwie czai siê ropuszej” (SW, V: 563). Prawdopodobnie dlate-

go rozprzestrzeni³o siê wierzenie, ¿e œwiêci, którym ¿abi chór przeszkadza, ma-

j¹ moc nakazania ¿abom milczenia i te przestaj¹ rechotaæ (Enzyklopädie 1987:

393). Echa tych przekonañ odzywaj¹ siê we wspó³czesnej bajce o œwiêtym Woj-

ciechu, który zmêczony nie móg³ przez nie spaæ: „Przeszkadza³y mu tak¿e ¿aby.

Gra³y pojedyncze i chórami, kumka³y i skrzecza³y coraz natarczywiej z wielkich

obszarów b³ot i wody [...] Wówczas œw. Wojciech: Zerwa³ siê [...] z klêczek pe³en

œwiêtego gniewu [...] i g³osem donoœnym rzuci³ gniewnie: – Zaklinam was, zamilcz-

cie! ¯aby zamilk³y, a zakonnicy mogli wreszcie siê wyspaæ” (KorWal: 22-23).

3.2. ¯aba i ropucha w magii i wierzeniach ludowych
WyraŸnie dodatniemu obrazowi ¿aby i ropuchy w religii staro¿ytnego Egip-

tu i mitologii greckiej odpowiada bardzo negatywne ich przedstawienie w religii

judeochrzeœcijañskiej, w której najwa¿niejszym tekœcie okreœlono je jako plagê,

obrzydliwoϾ i duchy nieczyste. Wierzenia ludowe, podobnie jak i wspomniane tu

religie, s¹ bipolarne: ¿aba/ropucha jest albo nie lubianym upostaciowaniem z³a,

albo zjawiskiem charakteryzuj¹cym siê korzystnymi w³aœciwoœciami. Istotne s¹

w tym wypadku wierzenia i symbolika zwi¹zane z omawianymi tu p³azami. Bar-

dzo szeroko rozprzestrzenione by³o/jest przekonanie o silnym zwi¹zku ³¹cz¹cym

ropuchy (rzadziej ¿aby) z czarownicami. Przekonanie to by³o tak silne, ¿e ropu-

chy czasem uto¿samiano z czarownicami mog¹cymi ukazywaæ siê pod postaci¹

Jêzykowo-kulturowy obraz ¿aby w polszczyŸnie

185

ropuchy, lub te¿ zwierzêta te traktowano jako atrybut czarownic. Mniemano, ¿e

jednym ze znaków danych czarownicom przez diab³a jest w k¹cie oka ³apka ro-

puchy – i szukano jej w procesach czarownic (Kopaliñski 1990: 356). „Ropucha

jest u ludu w obrzydzeniu jako symbol czarownicy. Miêdzy ludnoœci¹ litewsk¹ ro-

pucha uwa¿ana jest za najbrzydsze i wielce szkodliwe stworzenie, nikt siê jej do-

tkn¹æ nie oœmieli, a nazwisko ropuchy do cz³owieka zastosowane za najwiêksze

przekleñstwo jest uwa¿ane” (KolDz, XXXIV: 175). Mo¿na to t³umaczyæ prosto:

„lud w postaciach cioty i czarownicy widzi uosobienie brzydoty, wiêc pod posta-

ci¹ zwierz¹t brzydkich, upatruje ukryte czarownice, które nie maj¹c komu inne-

mu, sobie same zada³y czary. Najpowszechniej miano cioty dostaje siê ka¿dej du-

¿ej ¿abie i obrzydliwej rapusze, ju¿to dla wzmiankowanej brzydoty i mniemanej

jadowitoœci, ju¿to dla pewnej tajemniczoœci (usi³owañ ukrycia siê) i trwa³ego ¿y-

wota owego p³azu” (KolDz, XV: 103). Kiedyœ w Wielkim Ksiêstwie Poznañskim

uwa¿ano ka¿d¹ du¿¹ ¿abê, ropuchê za czarownicê i z tego powodu – boj¹c siê jej,

nie zabijano, „chyba, ¿e ju¿ coœ z³ego nabroji³a” (KolDz, XV: 61). Zdarza³o siê jed-

nak, ¿e zabijano j¹ w³aœnie dlatego, „aby wiêcej nie szkodzi³a”, i aby pewnym

byæ, ¿e ¿aba straci³a ¿ycie, kobiety „przebija³y j¹ ko³kiem, i jakoby na pal wbit¹

przytwierdza³y do ziemi”. W razie znikniêcia w nocy tak unieruchomionej po za-

biciu ropuchy/¿aby wierzono, ¿e „albo diabe³ dopomóg³ nocn¹ por¹ uwolniæ siê

z ko³ka czarownicy, albo sama siê odczepi³a i wynios³a ztamt¹d [sic!] o w³asnych

czarodziejskich si³ach” (KolDz, XV: 103). W Lubelskiem wierzono, ¿e ropucha

„od z³ego ducha pochodz¹ca, albo z³ym duchem bêd¹ca, w ogniu siê nie pali”

(KolDz, XVII: 149)

5

. Uto¿samianie ropuchy z czarownic¹ by³o charakterystycz-

ne nie tylko dla folkloru polskiego – w niemieckich wierzeniach ludowych w noc

Walpurgii (z 30 kwietnia na 1 maja) czarownice wystêpowa³y pod postaci¹ ro-

puch. W niektórych rejonach W³och ropucha nazywana jest fada (‘czarownica’)

(Havers 1946: 50). Czasem mog³o to prowadziæ do okrutnego mêczenia zwierzê-

cia, a potem jego œmierci, zw³aszcza je¿eli schwytana ropucha by³a nadzwyczaj-

nej wielkoœci (por. KolDz, XVII: 109). ¯aba natomiast bywa³a oszczêdzana –

w Lubelskim powiadano, ¿e „jest dusz¹ dziecka bez chrztu ze œwiata zesz³ego,

pokutuj¹c¹, – a to mo¿e dlatego, ¿e napastowana i dra¿niona miauczy jak kot, al-

bo jak ma³e dziecko g³os wydaje” (KolDz, XVII: 149). W niektórych rejonach al-

pejskich i na Sycylii rozprzestrzenione by³o przekonanie, ¿e ropuchy s¹ biedny-

mi duszami, które musz¹ b³¹kaæ siê po ziemi, by odpokutowaæ za swoje grzechy

(Havers 1946: 50). Na Pokuciu wierzono, ¿e „ch³opcu, któryby [sic!] zabi³ ¿abê,

umrze ojciec; dziewczynie któraby [sic!] siê tego dopuœci³a, umrze matka”

(KolDz, XXXI: 144). Podobne wierzenie zanotowano w Rumunii i dlatego zwie-

rzêta te zostawiano tam w spokoju – zabójca ropuchy mia³ staæ siê potem matko-

bójc¹ (Encyclopaedia 1974: 146).

186

Anna D¹browska

5

Po³¹czenie ropuchy z czarownic¹ znalaz³o tak¿e odzwierciedlenie w poezji, np. w wierszu

Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej Ropucha zakoñczenie brzmi: „Nagle skacze wysoko w powie-

trze/ jak wiedŸma rozp³aszczona na swojej ³opacie” (PawJas: 23). Ropucha naturalnie skacze tylko

w wyobraŸni poetki.

Wiara w œcis³y zwi¹zek ropuchy i czarownicy spowodowa³a przypisywanie

ropuchom i ¿abom w³aœciwoœci magicznych. W dawnych czasach we wschodniej

Anglii czarownice umia³y ponoæ robiæ ze œliny ropuchy magiczny p³yn, który –

odpowiednio zastosowany – sprawia³, ¿e czarownica stawa³a siê niewidzialna.

Szeroko rozprzestrzeniona by³a wiara – z jednej strony – w truj¹ce w³aœciwoœci

ropuchy i – z drugiej – w jej (i ¿ab) moc lecznicz¹. Ju¿ Pliniusz twierdzi³, ¿e

stworzenie to jest pe³ne trucizny; póŸniej mniemano, ¿e ludzie bardzo szybko

umierali po wypiciu wina, do którego dodano krew ropuchy. Juwenal (Satyra 1,

70-71) pisa³ o trucicielce: „Ma idealn¹ porcjê dla mê¿a – stare wino z odrobin¹

piek¹cej krwi ropuszej” (za: KopS³o: 355). Truj¹ca by³a jakoby nie tylko krew te-

go p³aza, lecz równie¿ p³uca. Ten sam Juwenal stwierdza³: „Ró¿nica jest taka, ¿e

gdzie Klitajmestra musia³a u¿yæ ciê¿kiego obosiecznego topora, dziœ uncja ropu-

szego p³ucka jest równie skuteczna” (Juwenal, Satyra 6, 657-659, za: KopS³o:

355). Wiara w truj¹ce w³asnoœci p³aza by³a tak silna, ¿e twierdzono, i¿ „nawet jej

pot mo¿e cz³owieka oœlepiæ”. Milton w Raju utraconym pisa³, ¿e szatan przemie-

ni³ siê w ropuchê, by przez ucho Ewy wstrzykn¹æ truciznê do jej krwi (Encyclo-

paedia 1974: 146). Funkcjonuj¹cy w dawnych wierzeniach ludowych obraz ja-

dowitej ropuchy ma pewne podstawy rzeczywiste, wiadomo bowiem, ¿e p³azy te

wydzielaj¹ truj¹ce substancje (batrachotoksyny to ogólna nazwa tych substancji

u p³azów, a bufotenina to jedna z trucizn ropuszych). Tak wiêc naiwny JOS ma

pewne uzasadnienie w faktach potwierdzonych naukowo. O wierze w lecznicze

w³aœciwoœci ¿ab œwiadczy osiemnastowieczny tekst, w którym autor pisze:

„Ch³opek ieden, gdy kosi³ sobie ³¹kê, uk¹si³ go w¹¿ w nogê, która mu opuch³a,

wiêc wykopa³ sobie do³ek, y w niego nala³ wody, ¿ab nazbierawszy do tego, w³o-

¿y³ tam ow¹ opuch³¹ nogê, które to ¿aby wyssa³y ów iad, y pozdycha³y, a ów siê

cz³owiek przez to wyleczy³, y tyle razy to czyni³, póki owa nie stêch³a puchlina”

(J. K. Haur, Oekonomika ziemiañska 1757: 11, za: KolDz, VII: 114). W tym kon-

kretnym wypadku wa¿na jest te¿ wiara we wrogoœæ ¿ab i wê¿y (chodzi tu o za-

skroñce, dla których ¿aby s¹ pokarmem). Lecznicze w³aœciwoœci mia³ te¿ tak

zwany kamieñ ropuszy (a toadstone; frog-stone), czyli ¿ó³tawy kamyk, znalezio-

ny w pobli¿u wody, kszta³tem przypominaj¹cy ¿abê lub ropuchê. Leczono nim

miejsca uk¹szone lub u¿¹dlone (Encyclopaedia 1974: 146; de Vries 1976: 205).

Najsilniejsze jednak w³aœciwoœci lecznicze posiada³ kamyk tkwi¹cy (rzekomo)

w g³owie ropuchy – ciemnoszary lub jasnobr¹zowy – wyjmowany z g³owy sta-

rej ropuchy przy jej œmierci. Umieszczano go w pierœcieniu lub jako inne ozdo-

by, by ostrzega³ przed trucizn¹ i leczy³ jadowite uk¹szenia: zmienia³ kolor, jeœli

by³o siê zaczarowanym lub jeœli w pobli¿u znajdowa³a siê p³ynna trucizna. W Jak

wam siê podoba Szekspira padaj¹ s³owa: „Jadowita i szpetna ropucha kosztowny

klejnot w g³owie swej nosi” („Sweet are the uses of adversity, Which like the to-

ad, ugly and venomous, Wears yet a precious jewel in his head”) (za: VriDic: 469;

KopS³o: 356); Samuel Linde w S³owniku cytowa³: „¯aba rogata czub na g³owie

miewa, a w tym kamieñ roœcie, co go ¿abim kamieniem zowi¹” (LinS³o, VI: 700).

Potwierdzeniem istniej¹cej wiary w taki kamieñ na ziemiach polskich mo¿e byæ

Jêzykowo-kulturowy obraz ¿aby w polszczyŸnie

187

informacja (doœæ ma³o precyzyjna) Glogera: ¿abiniec – „jakiœ kamieñ, który no-

szono jako amulet przeciw z³ym skutkom trucizny” (Gloger 1878, IV: 510). Rów-

nie¿ czêœci cia³a ¿aby/ropuchy uwa¿ano za talizman o silnych w³aœciwoœciach

magicznych; noszono go przeciw nieszczêœciom, chorobom, „z³emu oku”, jado-

wi oraz stosowano jako afrodyzjak. Na przyk³ad dziewczêta w Texasie uwa¿a³y,

¿e ropucha rogata (horned toad) przyci¹ga mê¿czyzn (de Vries 1976: 468).

3.3. ¯aba jako postaæ literacka
¯aba/ropucha od dawna wystêpuje w literaturze – zarówno w wysokiej, jak

i w ludowej. Batrachomyomachia to grecki epos heroikomiczny o wojnie ¿ab

z myszami, przypisywany niegdyœ Homerowi, lecz nie jego autorstwa

6

. Jednym

z toposów bajki jest ¿aba symbolizuj¹ca ograniczonoœæ umys³ow¹, bezmyœlnoœæ,

brak wyobraŸni, g³upotê i pychê. Od staro¿ytnoœci znana jest bajka o ¿abie, która

pozazdroœci³a wo³owi jego postaci i koniecznie chcia³a siê do niego upodobniæ,

w zwi¹zku z czym tak siê nadyma³a, ¿e pêk³a

7

. Inna bajka ezopowa opowiada

o spo³ecznoœci ¿ab, koniecznie chc¹cych mieæ króla. Jowisz próœb wys³ucha³ i da³

¿abom jako króla kij. ¯aby nie by³y z niego zadowolone, wiêc bóg zes³a³ im wê-

¿a. Inna wersja wymienia nie naturalnego wroga ¿ab, lecz raczej kulturowego

(stereotypowego) – bociana

8

. Drugim jest, funkcjonuj¹cy przede wszystkim

w folklorze i bajkach z niego siê wywodz¹cych, topos przemiany ¿aby w królew-

nê/królewicza, uprzednio zamienionych w postaæ p³aza przez z³¹ czarownicê

i zwolnionych z tej postaci przez poca³unek kochaj¹cej osoby

9

. Zdarza siê te¿, ¿e

¿aba/ropucha jest istot¹ pomocn¹ w realizacji zamierzeñ bohatera bajki, najczê-

œciej królewicza (por. Rop) i nie ¿¹da w zamian ¿adnej zap³aty. O ¿ywotnoœci to-

posu przemiany ¿aby/ropuchy w królewnê lub królewicza (a tak¿e sytuacji od-

wrotnej) œwiadczy wykorzystanie go we wspó³czesnej literaturze polskiej, np.

w opowiadaniu S³awomira Mro¿ka Œpi¹ca królewna Królewicz „za karê zosta³

zamieniony w ¿abê, w ohydn¹ ropuchê. I tak d³ugo ma t¹ ropuch¹ pozostaæ, a¿

188

Anna D¹browska

6

W wojnie tej mysi ksi¹¿ê, zaproszony przez króla ¿ab nad staw, musi siedzieæ na jego ple-

cach. Nagle pojawia siê w¹¿ i przestraszona ¿aba skacze do wody, w wyniku czego mysz na jej ple-

cach tonie. Z zemsty myszy napadaj¹ na ¿aby. Bogowie przypatruj¹ siê temu widowisku i dopiero

wówczas ingeruj¹, gdy ¿abom grozi wyginiêcie. St¹d wywodzi siê czeski frazeologizm žabomyší voj-

na ‘œmieszny, drobiazgowy spór’ (Pøíruèní slovník 1955-1957, VII: 975; Enzyklopädie 1987, V: 425).

7

Bajka Fedrusa Pêkniêta ¿aba i wó³ (Rana rupta et bos) by³a póŸniej wielokrotnie naœlado-

wana. W literaturze polskiej nawi¹zywa³ do niej np. Wojciech Jakubowski w utworze ¯aba, potem

Marcin B³a¿ewski w wierszu O ¿abie z synem, w którym zarozumia³a i zazdrosna ¿aba spuk³a siê

(AntB: 30-31; 46-47). Tak¿e Ludwik J. Kern napisa³ ¯abê i wo³a.

8

Por. np. bajkê I. Krasickiego ¯aby i bocian, Jowisz i ¿aby (KraBaj: 166; 223-224); A. Mic-

kiewicza ¯aby i ich króle (MicDz, I: 370-371).

9

Por. np. polskie bajki ludowe cytowane przez Oskara Kolberga: O ¿abie z Krakowskiego

(KolDz, VIII: 6-7); ¯aba zaklêta z Wielkiego Ksiêstwa Poznañskiego (KolDz, XIV: 11-12). Tak¿e

w Baœniach polskich jest bajka O królewnie zaklêtej w ¿abê (Baœ: 125-135). Jest to topos ogólno-

europejski, por. np. bajkê braci Grimm Z³ota kula, Froschkönig czy te¿ Hansa Ch. Andersena Dzi-

kie ³abêdzie (AndBaœ: 95).

[...] spotka pewn¹ Królewnê, która bêdzie mia³a tak dobre serduszko, ¿e nie zwa-

¿aj¹c na ohydê p³aza, z³o¿y swymi ustami bladoró¿anymi poca³unek na jego za-

wrzodzia³ej mordzie. Wtedy dopiero z powrotem siê w Królewicza zamieni”

(MroMa³: 86). W powieœci z lat dziewiêædziesi¹tych bohaterka mówi: „Jak ze-

chcê [...] zamieniê ciê w ropuchê. Albo ka¿ê ci znikn¹æ...” (TryPan: 348). ¯aba

i ropucha jest i by³a w literaturze obecna. Pewne toposy s¹ na tyle utrwalone, ¿e

wykorzystuje je (g³ównie w ikonografii) reklama – np. ³¹czenie ¿aby z postaci¹

piêknej królewny w reklamie „hypoalergicznych kosmetyków i œrodków czysto-

œci” Mini Risk

10

, od dawna znana jest ¿aba w koronie na paœcie do butów Erdal

czy te¿ jako symbol preparatu przeciw pryszczom Cover & Care firmy Margaret

Astor. W tym przypadku nawi¹zanie nastêpuje w warstwie tekstowej reklamy:

„Czy ktoœ ciê wreszcie poca³uje? Czy w ogóle kiedyœ to nast¹pi? Na ksiêcia nie

masz co liczyæ [...] Nie wszystkie ¿aby zamieniaj¹ siê w ksiê¿niczki ... ale nie

szkodzi spróbowaæ”.

¯aba jest stosunkowo czêstym bohaterem ró¿nych opowiadañ i wierszy dla

dzieci, w których przedstawiana jest jako sympatyczne, ale doœæ niem¹dre zwie-

rzê (por. np. Bech¯ab; Hipopotam w: BrzeDz; Kon¯ab; O¿o¯uk)

11

.

4. Pole leksykalno-semantyczne wyrazu ¿aba

4.1. Podstawowe znaczenie omawianego wyrazu od dawna odnosi siê do

zwierzêcia, a mianowicie do jednego z rodzajów p³azów bezogonowych (Rana),

pospolitego w klimacie œrodkowoeuropejskim (i nie tylko). W jêzykach s³owiañ-

skich jest to podstawowe znaczenie tego wyrazu, tylko w jêzyku rosyjskim od-

nosi siê nie do ¿aby, lecz ropuchy. W ludowym spojrzeniu na œwiat oba te p³azy

czêsto by³y z sob¹ uto¿samiane, a nazwy ich stosowano zamiennie, chocia¿ ju¿

K. Kluk pisa³ o ró¿nicach miêdzy nimi (por. cytat wy¿ej). To podstawowe zna-

czenie wyrazu utrzymuje siê przez ca³¹ historiê jêzyka polskiego i jest to dziœ ak-

tualne. Zaobserwowane charakterystyczne cechy ¿ab (zwierz¹t), np. skocznoœæ,

œrodowisko ziemno-wodne, w którym przebywaj¹, g³os, ich miejsce w ³añcuchu

pokarmowym, amplexus, liczba sk³adanych przez samicê jaj itp. sta³y siê podsta-

w¹ neosemantyzmów nazywaj¹cych wiele zjawisk i przedmiotów (artefaktów)

z otoczenia cz³owieka. S³owniki jêzyka polskiego podaj¹ ponad dwadzieœcia zna-

czeñ wyrazu ¿aba. Jednym ze starszych znaczeñ s¹ ¿aby oznaczaj¹ce zawiasy:

„¿aby, na których siê w prostych domach drzwi lub wrota obracaj¹ bywaj¹ dêbo-

we”, jak pisa³ Kluk (za: Linde 1807-1815, VI: 700), a S³ownik warszawski obja-

œnia³: ‘drzewo, w którym siê obraca biegun u wrotni w stodole’ (S³ownik 1900-

Jêzykowo-kulturowy obraz ¿aby w polszczyŸnie

189

10

Rysunek przedstawia zielon¹ ¿abê w koronie, na której siedzi – równie¿ w koronie –

królewna.

11

Nie jest to specyfika polskiej literatury dzieciêcej. ¯aba/ropucha jako bohater literacki pojawia

siê równie¿ w literaturze niemieckiej (np. MenFra; MosDer); znana jest te¿ opowieœæ Kennetha Gra-

hama O czym szumi¹ wierzby (Wind in the Willows), której bohaterem jest Ropuch (GraOcz).

1927, VIII: 682). Inne znaczenia techniczne s¹, podobnie jak i wczeœniej wymie-

nione, raczej œrodowiskowe i nie s¹ znane szerszym krêgom u¿ytkowników jê-

zyka polskiego. S¹ to np.: ¿abki ‘klamerki ¿elazne do spajania balów w statkach

wodnych’ (Linde 1807-1815); ¿aba ‘jeden z wyskoków drewnianych lub ¿ela-

znych na wale obrotowym, przeznaczonych do podnoszenia stylisk m³otowych,

dr¹gów, t³oków itd., palec, ramiê’ (S³ownik 1900-1927, VIII: 682); ¿abka ‘jedno

z dwu przybitych do futryny ¿elazek z dziurkami, w których obraca siê dr¹¿ek ro-

lety’ (S³ownik 1900-1927, VIII: 683); ‘blaszka ³ukowata, wbijana ostremi zagiê-

temi koñcami w obcas i chroni¹ca go od zdzierania’ (S³ownik 1900-1927, VIII:

683). W pirotechnice jest to rodzaj fajerwerku: ‘d³ugi zwitek papierowy, nape³-

niony prochem i okrêcony sznurkiem; wystrzelony z fuzji, wywo³uje fajerwerk

wij¹cy siê w miarê pêkania sznurka’ (S³ownik 1900-1927, VIII: 683). PóŸniejszy

s³ownik pisze ‘petardka’ (S³ownik 1958-1969, X: 1388). Takie samo znaczenie

pojawia siê w jêzyku niemieckim: Frosch ‘im Hüpfbewegungen abbrennender,

mehrmals knallender Feuerwerkskörper (Knallfrosch)’ (Wahrig 1991: 505). Po-

niewa¿ i sama nazwa fajerwerk zapo¿yczona zosta³a z jêzyka niemieckiego, mo¿-

na s¹dziæ, ¿e to okreœlenie przekalkowano. Jest jeszcze kilka innych znaczeñ tech-

nicznych ¿aby, ¿abki, których przytaczanie tutaj nie jest konieczne dla dalszego

wywodu. Liczba znaczeñ wyrazu ropucha jest du¿o mniejsza – oprócz znaczenia

podstawowego jedynie ‘³o¿e ¿elazne moŸdzie¿owe’ (Linde 1807-1817,

V: 65 i S³ownik 1900-1927, V: 563) oraz przenoœnie ‘o kobiecie têgiej, oty³ej, ociê-

¿a³ej’ (S³ownik 1958-1969, VII: 1045). Tak znaczna dysproporcja w liczbie znaczeñ

¿aby i ropuchy wynika najprawdopodobniej z uto¿samiania obu p³azów lub te¿ z du-

¿ej ró¿nicy w sposobie poruszania siê – zwinnoœci ¿ab i ociê¿a³oœci ropuch.

4.2. Kolejna grupa znaczeñ odnosi siê do chorób. Linde pisze o „¿abie pod

jêzykiem” (ranula linguae) i t³umaczy: ‘nabrzmienie czyli nabiegnienie jêzyka

spodem oko³o krwawych ¿y³ek, ¿abiemi zwanych’ (Linde 1807-1815, VI: 700),

podobnie i S³ownik warszawski, dodaj¹cy do tego papillae sublinguales ‘broda-

weczki podjêzykowe, pospolicie ¿ab¹ zwane’ (S³ownik 1900-1927, VIII: 682).

Oba te s³owniki podaj¹ i inne znaczenie, równie¿ z chorobami jamy ustnej zwi¹-

zane: afty (aphthae) ‘krosty jêzyk osypuj¹ce, okr¹g³awe, ¿ab¹ okocon¹ od po-

spólstwa nazwane’ (Linde 1807-1815, VI: 700; S³ownik 1900-1927 VIII: 682).

Jêzyk angielski zna okreœlenie frog tongue (Langenscheidts 1974, I, 1: 611).

Podobne znaczenie wystêpuje we wspó³czesnym jêzyku czeskim, z tym ¿e odno-

si siê ono do chorób zwierzêcych (i to te¿ pojawia siê w polskich znaczeniach

omawianego wyrazu): žaba ‘zanìtlivé onemocnìní na jazyku n. dásních

domácích zviøat’; w przyk³adzie wyraŸnie powiedziane jest žaba pod jazykiem

(Pøíruèní slovník 1955-1957, VIII: 971); žabka zaœ w czeszczyŸnie ludowej to

‘choroba sliznice zobáku u hus’, czyli choroba dzioba gêsi (Pøíruèní slo-

vník 1955-1957, VIII: 974). Równie¿ i wspó³czesna niemczyzna zna taki termin:

Froschgeschwulst ‘beim Menschen und bei verschiedenen Haustieren auftreten-

de Zyste im Bereich der Zunge’ (Duden 1976, II: 907). Podobnie i w jêzyku an-

190

Anna D¹browska

gielskim frog to miêdzy innymi ‘a name given to certain diseases of the throat or

mouth’ (Oxford English Dictionary, VI: 2080). Tak¿e i polszczyzna zna takie na-

zwy w odniesieniu do chorób zwierzêcych, przy tym nie jest to okreœlenie ludo-

we, jak w czeskim, lecz terminologia oficjalna: ¿abka ‘zapalenie koœci i przyle-

gaj¹cych czêœci miêkkich stawu kopytowego lub koronowego u konia’ (Wielka

encyklopedia 1964-1970, XII: 835); wspó³czesny s³ownik ogólny t³umaczy to

nieco bardziej przystêpnie: ‘twarde zgrubienie koœci wystêpuj¹ce u m³odych ko-

ni, najczêœciej na przednich koñczynach, powsta³e wskutek zapalenia okostnej’

(S³ownik 1978-1981, III: 1082).

4.3. Du¿a grupa przenoœnych znaczeñ wyrazu ¿aba (i ropucha) odnosi siê do

ludzi – ich zachowania, wygl¹du, cech charakteru. Nazwa ¿aba/ropucha mo¿e

byæ pozytywnym lub, przeciwnie, negatywnym okreœleniem cz³owieka. Przeno-

œne u¿ycie dodatnie to w polszczyŸnie np. ¿abko, ¿abeczko, ¿abciu, ¿abuniu skie-

rowane do drugiej osoby. W funkcji tej u¿ywane s¹ przede wszystkim zdrobnie-

nia, rzadko spotyka siê bowiem w tej roli ¿abo

12

. Brak chyba pieszczotliwego

zwrotu *ropucho, ropuszko. W czeskim ogólnie przyjête jest zwracanie siê do

dziewczynki czy m³odej dziewczyny, a tak¿e mówienie o nich žaba, žabatko,

žabèe: Tys roztomile žabèe; žabe, žabièka: Ty ma žabièko roztomila,...; žabka (Pøí,

VIII: 971-974). Formê tak¹ notuje w odniesieniu do polszczyzny S³ownik war-

szawski: ¿aba, ¿abstwo ‘dziecko ma³e niedo³ê¿ne a rozkoszne, maleñstwo, pagaj,

robak, berbeæ’: Taka ma³a ¿aba, a ju¿ chodzi (S³ownik 1900-1927, VIII: 682).

Tak¿e w serbsko-chorwackim mo¿na powiedzieæ do kogoœ: Ti si žabica. Czêsto

jednak przenoszenie nazwy ¿aby/ropuchy na cz³owieka odnosi siê do niemi³ych

cech wygl¹du lub charakteru. ¯aba to np. ‘cz³owiek nadêty, pró¿ny, zarozumia-

lec’ (S³ownik 1900-1927, VIII: 682), ¿aba zielona ‘przezwisko w gniewie kobie-

ty bladej i chorowitej’ (S³ownik 1900-1927, VIII: 682), ropucha ‘kobieta rozla-

z³a’, przenoœnie i pogardliwie lub ¿artobliwie ‘o kobiecie têgiej, oty³ej, ociê¿a³ej’:

Przed stu laty Grzesiowa by³a sobie niczegowat¹ babin¹, ale dziœ – czysta ropu-

cha! (SPJDor, VII: 1045). Takie znaczenie omawianego wyrazu pojawia siê te¿

w dowcipie-pytaniu: Co to jest ropucha i czterdzieœci ¿abek? OdpowiedŸ brzmi:

Teœciowa wieszaj¹ca firanki

13

. Podobnie w niemieckim jedno ze znaczeñ Kröte

to ‘dumme, bequeme, widerwertige, bösartige Person’: du blöde, dumme, wider-

liche Kröte! (Duden 1976, IV: 1590); so eine freche Kröte! oznacza ‘freches kle-

ines Mädchen” (Wahrig 1991: 796), a Frosch mo¿e odnosiæ siê te¿ do osoby, ale

jako okreœlenie negatywne, co wyraŸnie widoczne jest w powiedzeniu: Sei

kein Frosch! ‘sei kein Spielverderber, zier dich nicht so!’; ‘sei nicht feige! auf-

Jêzykowo-kulturowy obraz ¿aby w polszczyŸnie

191

12

Por. np. humoreskê Stefanii Grodzieñskiej Pomy³ka telefoniczna, w której „mi³y mêski

g³os” zwraca siê do rozmówczyni ¿abko, ¿abulek, ¿aba. Tytu³ kilku utworów Gabrieli Zapolskiej

brzmi ¯abusia.

13

Literatura wspó³czesna wykorzystuje zadomowione w jêzyku skojarzenie ropuchy i ¿aby

z rzecz¹ obrzydliw¹ i nader niemi³¹: „– Ja to bym nawet wê¿a zjad³ [...] – A ¿abê byœ zjad³? [...] –

Za trzysta z³otych. A ropuchê za trzysta piêædziesi¹t” (TryPan: 162).

muntender Zuruf an einem, der ängstlich ist oder sich ziert’ (Röhrich 1973: 289),

czyli w znaczeniu ‘nie psuj zabawy, nie b¹dŸ g³upcem’ (Duden 1976, II: 906). £a-

two zauwa¿alne cechy ¿aby/ropuchy przenoszone bywaj¹ na ludzi; okreœlenia ta-

kie s¹ zwykle przymiotnikowe (ró¿ne formy przymiotnika ¿abi). Na przyk³ad ¿a-

bie oczy to oczy wypuk³e, wy³upiaste, bêd¹ce cech¹ cz³owieka niezbyt urodziwe-

go: „Wzdrygnê³a siê bezwiednie, gdy spojrza³a na jego ³ys¹, koñsk¹ czaszkê z ¿a-

bimi oczami” (G. Morcinek, £ysek z pok³adu „Idy”, za: SJPDor, X: 1386).

Okreœlenia takie funkcjonuj¹ i w innych jêzykach, co jest rzecz¹ zrozumia³¹; por.

czeskie žabí oèi (Pøíruèní slovník 1955-1957, VIII: 973), serbsko-chorwackie

žablje oèi, niemieckie Froschauge. Podobnie i szerokie bardzo usta porównywa-

ne s¹ do charakterystycznego kszta³tu ¿abiego pyska – wydaje siê, ¿e jest to zwie-

rzê z najbli¿szego otoczenia cz³owieka o proporcjonalnie najszerszej gêbie, co

wyjaœnia rozpowszechnione porównanie: „Na nastêpnej stronie ta sama para

dumnie prezentowa³a niemowlê w czepeczku i d³ugiej sukience. Dziecko mia³o

okr¹g³e czarne oczka i du¿e, szerokie usta – To ja – powiedzia³a babcia, wskazu-

j¹c dok³adnie palcem, któr¹ osobê ma na myœli. – Istna ropucha, no nie?”

(MusDzie: 80).

Trochê bardziej dosadnie wyra¿a to ludowe stwierdzenie: mo pysk jak ropu-

cha (NKPP, II: 1160).

„Ze swoimi wyba³uszonymi, wpatrzonymi w pi³eczkê oczyma, z szerok¹,

rozdziawion¹ w uœmiechu paszczêk¹ i cofniêtym podbródkiem przypomina³ mi

obleœn¹ ¿abê” (NizSpo: 50).

Tak¿e i w serbsko-chorwackim s¹ žablja usta, a w niemieckim Froschmaul,

rozumiane jako wyraz niezadowolenia (zieh doch kein Froschmaul, ‘schiebe den

Maul nicht vor als zeichendes Mißbehagen!’ (Duden 1976, II: 907).

4.4. Inne charakterystyczne dla ¿ab cechy wygl¹du zewnêtrznego, poza usta-

mi i oczami, to nogi. Nogi cz³owieka mog¹ byæ porównane z koñczynami tylny-

mi ¿aby, np.: „dziewczynkê modziutk¹ sobie upatrzy³ [...] – ma³¹, drobn¹, wiecz-

nie zakatarzon¹, z udami w¹t³ymi jak u ¿abki – i z ni¹ miewa³ wielk¹ przyjem-

noœæ” (NieRaz, I: 65).

Inne zupe³nie wartoœciowanie nóg podobnych do ¿abich pojawia siê w jêzy-

ku niemieckim, w którym istnieje okreœlenie Froschschenkel ‘hübsche Mädchen-

beine’, a zarazem Froschhaxen ‘krumme Beine’ (Bornemann 1974: 1.86). Wyra-

Ÿna jest wiêc dwubiegunowoœæ ocen.

Ponadto ¿aby charakteryzowane s¹ jako zwierzêta ma³e: Wysoki, starej ¿abie

do kolan; Podrostek, ¿abie do kostek (NKPP, III: 806; II: 986) – stwierdzaj¹ daw-

ne ludowe porzekad³a. We wspó³czesnym jêzyku funkcjonuje okreœlenie ¿abia

perspektywa, oznaczaj¹ce cz³owieka o ograniczonym sposobie widzenia œwiata

i jego problemów. Znaczenie takie pojawia siê te¿ w jêzyku niemieckim: Frosch-

perspektive ‘abwertend: aus seiner beschränkten, engstirnigen Sicht’, przy tym

jest te¿ i inne, nie maj¹ce nacechowania negatywnego: ‘Schau von einem sehr tief

gelegenen Blickpunkt aus, von unten’ (Duden 1976, II: 907).

192

Anna D¹browska

Zauwa¿ony zosta³ tak¿e brak pewnych cech, czêsto wystêpuj¹cych u innych

zwierz¹t, jak np. ogona czy sierœci. Da³o to podstawê do ró¿nych powiedzonek,

jak np.: Bogaty jak ¿aba w pierze; Masz recht jak ¿aba ogon; Szczêœcie jak ogon

u ¿aby (NKPP, I: 126; III: 6, 356), czy niem.: Er ist auch nicht daran schuld, daß

die Frösche keine Schwänze haben (RöhLex, I: 189) ‘o cz³owieku naiwnym’.

Ostry, ¿e mo¿na nim ¿aby goliæ ‘têpy’ (NKPP, II: 752).

¯aba nale¿y do zwierz¹t o bardzo wyrazistym sposobie zachowania – poja-

wia siê w okreœlonej porze roku w okolicach podmok³ych, najczêœciej nad wod¹,

jej g³os jest donoœny i ³atwo rozpoznawalny, œwietnie skacze i p³ywa, samce

w porze godowej, przy rechotaniu, nadymaj¹ siê, czyli nadmuchuj¹ worki rezo-

nansowe, amplexus (uœcisk kopulacyjny) trwa d³ugo. Wszystkie te cechy dawno

zaobserwowano i wykorzystano jako podstawê porównañ i przenoœni, okreœlaj¹c

w ten sposób rozmaite dzia³ania ludzkie. ¯aby zielone regularnie pojawiaj¹ siê

wiosn¹, w wilgotnej i ciep³ej pogodzie staj¹ siê bardziej aktywne, poniewa¿ jest

to ich czas godowy, ³atwy do rozpoznania po g³oœnym rechotaniu samców. ¯aby

te natomiast „na wiosnê tak g³oœno siê odzywaj¹, ¿e cz³owiek przys³uchuj¹c siê

ich gwarowi, nie mo¿e byæ obojêtny na ich mowê i nie braæ udzia³u w ich spra-

wach” (KolDz, XIX: 202). Nie dziwi wiêc, ¿e utrwalone zosta³o to w pewnych

wyra¿eniach jêzykowych, przede wszystkim w jêzyku ludowym, poniewa¿ ¿aba

stanowi³a trwa³y element krajobrazu wiejskiego: „Kiedy pierwszy raz ¿aby za-

grzegotaj¹, czyli zarechocz¹ na wiosnê, a to siê trafi przed Wielkanoc¹, powia-

daj¹, ¿e potem jeszcze d³ugo zima trwaæ bêdzie, chocia¿by ówczeœnie by³a cie-

p³a pora wioœniana” (KolDz, XVII: 149). Przed dniem œw. Marka ile ¿aba kuka,

tyle dni po nim milcz¹c, spokojnoœci szuka; We œrodê po ko³aczach gdy ¿aba za-

kuka, ju¿ nas zima mrozami nie oszuka; Ile dni przed œw. Wojciechem ¿aby siê

odezw¹, w tyle tygodni po œw. Wojciechu rzeki zamarzn¹ (NKPP, II: 986; III: 673).

Wiosenne odzywanie siê ¿ab mog³o te¿ byæ znakiem do wykonywania pewnych

czynnoœci polowych, a konkretnie wskazywa³o „najw³aœciwsz¹ porê zasiewania

lnu” (KolDz, XIX: 203). Odzywanie siê ¿ab to nie tylko zwiastun wiosny i cza-

su zasiewu lnu. Od dawna wierzono, ¿e zwierzêta te swoim skrzeczeniem pro-

gnozuj¹ pogodê – zapowiadaj¹ deszcz: Rzegocóm baby jak na deszcz ¿aby

(NKPP, I: 37), albo wprost przeciwnie – wieczorne rechotanie ¿ab „przepowiada

ciep³o i pogodê na dzieñ nastêpny” (KolDz, XXXIV: 175). Kluk pisa³: Kiedy ¿a-

by z rana skrzecz¹, bêdzie deszcz (za: SW, VIII: 682). Z zachowania wiêzionych

w s³oju rzekotek wró¿ono pogodê: jeœli wchodzi³y na dan¹ im drabinkê, zapowia-

da³o to dobr¹ pogodê: ...steigt er [der Frosch] in seinem Glase das Leiterchen he-

rauf, so ist schönes Wetter zu erwarten (Hand, III: 125). Nie zawsze przys³owia

dawa³y wiarê ¿abim przepowiedniom, pewien sceptycyzm wyra¿a np. niemiec-

kie powiedzenie: Die Frösche quaken wol, aber das Wetter machen sie nicht

(WanDeu: 1229).

Donoœnoœæ i ³atwa rozpoznawalnoœæ g³osu ¿aby oraz wzglêdnie proste jego

naœladowanie sta³y siê tematem tekstów, zwykle krótkich, w których najwa¿niej-

sz¹ rolê odgrywa onomatopeja. S¹ to utwory o proweniencji ludowej, póŸniej wy-

Jêzykowo-kulturowy obraz ¿aby w polszczyŸnie

193

korzystywane w wierszach dla dzieci. Na przyk³ad w Krakowskiem ¿aby recho-

cz¹: – Siostro! – Có¿? – Umar³ bocian? – Ju¿ – A my temu rade, rade, rade, ra-

de (KolDz, VII: 115)

14

. Najd³u¿szy znany mi tekst ludowy, bêd¹cy ilustracj¹

dŸwiêkonaœladowcz¹ chóru ¿ab, nosi tytu³ Co ¿aby mówi¹ (KsHum: 433-434)

i jest kompilacj¹ wczeœniej tu przytaczanych tekstów. Oczywiœcie opowiada on

o œmierci bociana i wyp³ywaj¹cej z tego radoœci ¿abek, ale tak¿e ¿a³oby po za-

braniu przez niego jednego z ¿abich dzieci. Interesuj¹ce w tych ilustracjach s³ow-

nych kumkania ¿ab jest podk³adanie pod nie tekstów o wymowie ¿a³obnej,

mówienie o czyjejœ œmierci jako o wydarzeniu radosnym. Nieod³¹cznym prawie

elementem jest radoœæ po œmierci bociana, uwa¿anego za najwiêkszego wroga

¿ab. Do tego stopnia, ¿e postaæ tego ptaka tkwi w pewien sposób w warstwie ko-

notacyjnej tego wyrazu (nie ma tego w odniesieniu do ropuchy), nale¿y do jêzy-

kowego stereotypu ¿aby. Te ludowe piosenki ¿abie wesz³y póŸniej i do ¿artobli-

wej literatury wysokiej, jak np. Narada ¿abek Jana Sztaudyngera (Kraj: 97) oraz

do elementarzy (Elem: 53). Inaczej odzywa siê syn ropuchy w Baœniach Ander-

sena: Kwa, kwa, brekekekekes! (AndBaœ: 13, 14).

Kontrast miêdzy wielkoœci¹ ¿aby i donoœnoœci¹ wydawanego przez ni¹ g³o-

su powodowaæ mo¿e, u nieznaj¹cego tych zwierz¹t, strach przed wielkoœci¹ tak

g³oœno odzywaj¹cego siê potwora. Wykorzystano to w niektórych utworach lite-

rackich

15

. Jeœli cz³owiek wydaje z siebie g³os podobny do rechotania ¿aby, jest

to oceniane negatywnie, jako œmiech rubaszny i nieprzyjemny, np.: „inne kobie-

ty, które coœ tam w sklepie kupowa³y, zarechota³y radoœnie jak kumaki wiosn¹”

(NieRaz, I; 343).

Z rechotaniem ¿abim zwi¹zane jest wykorzystywanie przez samców worków

rezonansowych, które znacznie siê powiêkszaj¹, sprawiaj¹c wra¿enie, ¿e taka ¿a-

ba „siê nadyma”. Innym rodzajem nadymania siê, nie zwi¹zanym z powiêksza-

niem worków rezonansowych i wydawaniem g³osu, jest nabieranie powietrza do

wnêtrza cia³a w celu odstraszenia wroga. ¯aby, przybieraj¹c tak¹ pozycjê obron-

194

Anna D¹browska

14

Inne takie naœladownictwa onomatopeiczne to np.: D³ugonoga zdech³! radaœ ty? – Rada!

a tyœ rada? – rada! I my rade, rade, rade, rade, kupimy se nogi rogi, nogi rogi, rogi nogi!, albo te¿

inaczej, ¿a³obnie: Umar³ Jaœ, p³acmy go zaœ! Nu-nu, nu-nu, nu-nu! – Pam! – krrr – Rech, rech, rech,

rech, rech, rech! (KolDz, XIX: 202-203). W Wielkim Ksiêstwie Poznañskim brzmia³o to nieco

inaczej: Co gotujesz, siostro? – Groch, groch, groch. – Dasz mi te¿? – Dam, dam, dam. – Masz mê-

¿a? – Mam, mam, mam. – A ty, siostro? – Nimam, nimam, nimam. I potem wszystkie razem: I my

rachu, rachu, rachu! (Koldz, XV: 61). Na dawnym Pokuciu naœladowano g³osy ¿ab w ten sposób:

Kum, kuma, je – nema, po¿yczy³ po³otna. Kto umer? – Hryæ Petro. – P³aka³yste? – Ni. P³aczmo ra-

zem wsi: ra, ra, ra!, a niedaleko Ko³omyi brzmia³o to znów: Kum, kuma! a hdeœ bu³a? Na jar, jar,

jar...marku. A szczoœ kupy³a? Czerewyki-ki-ki-ki! (bis) Chór: Na ko-o-o-orkach, na ko-o-o-orkach!

(KolDz, XXXI: 144). Che³mskie ¿aby z kolei rechota³y tak: Siostro! – Co? – Umar³! – Kto? – Pan

bocian! – to my temu rade, rade, rade, rade! (KolDz, XXXIV: 175).

15

Nieznany autor tak pisa³ w po³owie XVI wieku w O lwie z ¿ab¹: „Zdawa³o siê lwowi, ja-

koby g³os wielki zas³ysza³, i zastanowi³/ siê z zlêknieniem, co wielkiego czekaj¹c, zatym wysz³a ma-

³a/ ¿abeczka z wody. Widz¹c lew oœmieli³ siê, zadepta³ j¹./ Czêstokroæ siê tego lêkamy, co nizacz

nie stoi (Baj: 17).

n¹, wydaj¹ siê wiêksze ni¿ w rzeczywistoœci. Ta cecha zachowania ¿abiego zna-

laz³a miejsce w literaturze i wesz³a do jêzyka w postaci ró¿nych sformu³owañ.

W literaturze, od czasów Fedrusa, a jeszcze przed nim u Horacego i Wergiliusza,

pojawia³ siê motyw nadêtej ¿aby, który najwyraŸniejsz¹ postaæ przybra³ w baj-

kach o ¿abie i wole (por. wczeœniejsze uwagi). Biologiczna w³aœciwoœæ ¿aby sta-

³a siê podstaw¹ moralizatorskiej bajki o nieop³acalnoœci pró¿noœci, zazdroœci i za-

rozumia³oœci i te ludzkie cechy przypisano literackiemu wyobra¿eniu ¿aby

16

. Wy-

ra¿enia jêzykowe pokazuj¹, ¿e cecha ta utrwali³a siê tak¿e poza literatur¹, choæ

mo¿e wyra¿enia te nie s¹ obecnie czêsto u¿ywane. Wœród przys³ów istniej¹ np.

takie: Nadyma siê jak ropucha; Nadyma siê jak ¿aba; Siedzi nadynty jak ¿aba

(NKPP, II: 571; II: 186). Niem. Sich aufblasen wie ein Frosch (RöhLex, I: 298);

Wenn sich der Frosch auffbläst, daß er bestert, so wird er doch nicht so groß wie

ein Ochs; Wenn sich der Frosch zum Ochsem bläst, so muß er platzen (WanDeu:

1231). W angielskim mówi siê: to be puffed up like a frog (Lang, I, 1: 611).

Sposób poruszania siê ¿ab na l¹dzie i w wodzie jest na tyle charakterystycz-

ny, ¿e nie móg³ zostaæ nie zauwa¿ony. Jest to bowiem doœæ spore zwierzê, które

skacze po l¹dzie. Obserwacja ta odzwierciedli³a siê w jêzyku: powsta³y frazeolo-

gizmy i neosemantyzmy, wykorzystuj¹ce tê w³aœnie cechê ¿ab. ¯abka to nie tyl-

ko ma³a ¿aba, lecz tak¿e w s³ownictwie sportowym nazwa stylu p³ywackiego

(tak¿e zwany klasycznym), poniewa¿ ruchy p³ywaka przypominaj¹ poruszaj¹c¹

siê w wodzie ¿abê; inne znaczenie sportowe to ‘skoki w przysiadzie’ (S³ownik

1958-1969, X: 1388). Niemczyzna takie æwiczenie gimnastyczne te¿ nazywa

Froschhupfen (Duden 1976, II: 907). Skacze jak ¿aba, czyli ‘sprawnie’ (Nowa

ksiêga 1969-1978, II: 201), podobnie P³ywa jak ¿aba (Nowa ksiêga 1969-

1978, II: 969). Dawne okreœlenie tañca mazurskiego brzmia³o ¿abka (Nowa ksiê-

ga 1969-1978, II: 969). Pewne frazeologizmy podkreœlaj¹, ¿e ¿abie skoki nie s¹

dalekie ani wysokie: Na pochy³e drzewo i ¿aby skacz¹, przy tym chodzi tu nie tyl-

ko o jakoœæ skoku, lecz te¿ o niewielk¹ wa¿noœæ p³aza (Nowa ksiêga 1969-1978,

I: 492). Popularna przenoœnia ma³¹ odleg³oœæ okreœla jako ¿abi skok

17

.

Jedn¹ z czêsto podkreœlanych cech ¿ab, a przede wszystkim ropuch, jest ich

brzydota. Zimne, stale wilgotne i (u ropuch) chropowate cia³o tych p³azów uzna-

wane bywa za szczyt brzydoty, czego potwierdzeniem s¹ przytaczane ju¿ przyk³a-

dy. Mo¿e to byæ wyra¿one wprost: Brzydki jak ropucha, a szpetotê wy³upiastych

oczu wyszydza przys³owie Ulitowa³ siê kruk nad ¿ab¹, jak jej oczy wydzioba³

(NKPP, I: 211). Wystêpuj¹ce w bajkach ¿aby, bêd¹ce zwykle zaklêtym królewi-

czem lub królewn¹, s¹ wstrêtne i obrzydliwe (ale nie zawsze). Œwiadcz¹ o tym

okreœlenia: ogromna ¿aba, ¿abê ma brzydk¹ u siebie (KolDz, VIII: 7), paskudna

¿aba, brzydka ¿aba, ty brzydka ¿abo, to ja bede ciebie w rêke bra³ (KolDz, XIV:

Jêzykowo-kulturowy obraz ¿aby w polszczyŸnie

195

16

Pó³panek w znanej bajce Marii Konopnickiej tak siê nad¹³, ¿e pêk³.

17

Dowodem ¿ywotnoœci tego sformu³owania jest np. tytu³ gazetowy Odwrót ¿abim skokiem

o wycofywaniu siê wojsk ONZ z Boœni w 1995 roku. W tekœcie pisze siê: „¯o³nierze w niebieskich

he³mach byliby wiêc wycofywani ¿abim skokiem, krótkimi przerzutami od bazy do bazy, pod kon-

wojem i ochron¹” (Pol).

11-12). Ropucha, która porywa Calineczkê na ¿onê dla swojego syna, jest wstrêt-

na: „Ropucha by³a brzydka, du¿a i mokra, a jej syn brzydki i wstrêtny, zupe³nie jak

jego matka” (AndBaœ: 13). Czasem zwraca siê uwagê nie na szpetotê ropusz¹, lecz

na jej rozmiary: skacze du¿a, gruba ropucha (Rop 122; 123). Powszechne przeko-

nanie o obrzydliwoœci ¿aby odzwierciedla stosunkowo czêsto spotykany w ostat-

nim czasie, zw³aszcza w odniesieniu do jêzyka polityki, frazeologizm zjeœæ ¿abê

w znaczeniu ‘zaakceptowaæ nieprzyjemn¹ sytuacjê, ponieœæ konsekwencje z ni¹

zwi¹zane’. Na przyk³ad, mówi¹c o ewentualnej koalicji, jeden z polityków stwier-

dzi³: „SLD mówi³oby, ¿e chcieli spe³niæ obietnice wyborcze, ale Unia Wolnoœci im

nie pozwoli³a. Musz¹ sami zjeœæ tê ¿abê. My im nie bêdziemy pomagaæ” (GW,

265)

18

. Wydaje siê, ¿e ¿aba w jêzyku polityki jest epitetem bardzo negatywnym,

o czym œwiadcz¹ wypowiedzi polityków: „Postkomunistyczna ¿aba nie bêdzie na-

rodowi skakaæ – mówi³ wczoraj Lech Wa³êsa do popieraj¹cych go polityków pra-

wicy, naukowców i artystów” (GW, 264)

19

. ¯aby i ropuchy s¹ tak¿e zmienno-

cieplne. Z tego te¿ powodu uznawane s¹ za istoty zimne. Znalaz³o to poœwiadcze-

nie w ludowym stwierdzeniu: Tyle ciep³a, co w ¿abim pysku (NKPP, I: 329)

20

.

Nie zawsze zaklêta w ¿abê lub ropuchê postaæ w bajkach jest obrzydliwa.

Czasem podkreœla siê inn¹ cechê p³aza, odwo³uj¹c siê po prostu do cech innego

gatunku, a mianowicie rzekotki, ma³ej ¿abki o zielonym kolorze: „zielona ¿abka,

która jest tak mi³a, ¿e królewicz j¹ na d³oñ chwyta, pieœci j¹, muska, ca³uje” (Baœ:

126, 129)

21

. Kolorystyka ¿aby nie jest specjalnie w jêzyku podkreœlana, spotyka

siê tylko porównanie zielony jak ¿aba (NKPP, III: 867).

¯aba jest zwierzêciem nisko ocenianym, nie maj¹cym wartoœci gospodarczej

czy estetycznej i do tego bezbronnym: „Zda³o siê lwowi, jakoby g³os wielki za-

s³ysza³, i zastanowi³ siê z zlêknieniem co wielkiego czekaj¹c, zatym wysz³a ma-

³a ¿abeczka z wody. Widz¹c lew oœmieli³ siê, zadepta³ j¹. Czêstokroæ siê tego lê-

kamy, co nizacz nie stoi” (Baj: 17). Ma³a wartoœæ i niewa¿noœæ ¿aby sprawiaj¹,

¿e chcia³aby ona przypisaæ sobie zas³ugi innych: konia kuj¹, ¿aba nogê nadsta-

wia/ podstawia.

¯aba w dawnych przys³owiach kojarzona by³a ze swym naturalnym wrogiem,

a mianowicie zaskroñcem, okreœlanym ogólnym mianem wê¿a i czêsto uto¿samia-

nym z innymi gatunkami wê¿y. Zwierzêciem czêsto wystêpuj¹cym razem z ¿ab¹

by³ i jest bocian, staj¹c siê jej stereotypowym wrogiem. W literaturze œwiatowej

196

Anna D¹browska

18

A oto inny przyk³ad u¿ycia tego frazeologizmu: „Pawlak to jest ¿aba, któr¹ PSL musi zjeœæ”

(GW, 263).

19

Inny przyk³ad: „Kto mówi o przywódcy bandy ³obuzów, o nokaucie [...] czerwonej komu-

nistycznej ¿abie, która podskakuje i jak dostanie, to siê nie podniesie?” (GW, 266).

20

W jêzyku niemieckim jest wierszyk, mówi¹cy o zimnej naturze p³aza i jej odzwierciedle-

niu w oczach ludzkich: „Grüne Augen – Froschnatur/ Von der Liebe keine Spur./ Braune Augen

sind gefährlich,/ Aber in der Liebe ehrlich./ Blaue Augen – Himmelssterne,/ Küssen und pussieren

gerne” [inf. ustna].

21

Prawdopodobnie o takiej w³aœnie ¿abie pisa³a M. Konopnicka w wierszu ¯abka Helusi:

„Nikt mnie o tym nie przekona/ I nikomu nie uwierzê,/ ¯e ta ¿abka, ta zielona,/ To jest szpetne,

brzydkie zwierzê” (Kon¯ab). Poetka walczy³a wiêc ze stereotypowym spojrzeniem na ¿aby.

oprócz ¿ab wystêpuj¹ te¿ myszy. Wprowadzenie wê¿y jako wrogów ¿ab œwiadczy

o dobrym zmyœle obserwacyjnym twórców istniej¹cych dawniej w jêzyku porze-

kade³: Ssie/gryzie/je jak w¹¿ ¿abê; siedzi jak gad na ¿abie; drêczy jak w¹¿ ¿abê

(NKPP, III: 296; I: 754, 851; II: 186; I: 481). Obraz taki pojawia siê w przedwo-

jennym elementarzu w tekœcie pt. ¯abka: „¯abka ¿y³a weso³o na ³¹ce. Na ³¹ce by-

³y ka³u¿e. Niedaleko ³¹ki le¿a³ du¿y w¹¿. W¹¿ po¿ar [sic!] ¿abkê” (Elem: 46)

22

.

Bocian jest czêstym bohaterem bajek literackich i bajek dla dzieci oraz przys³ów:

¯ywi siê pochlebstwami jak bocian ¿abami; Koza wrzosu, bocian ¿aby, a ¿aba b³o-

ta szuka; Na jednej ³¹ce wó³ trawy patrzy, a bocian ¿aby; Miêdzy ¿urawiami bo-

ciana, co ¿aby jada, znaæ by³o” (NKPP, II: 873; II: 175; II: 34)

23

. Znana od staro-

¿ytnoœci bajka o ¿abach narzekaj¹cych na brak w³adcy i nie umiej¹cych uszano-

waæ ³agodnego lub pochodz¹cego z w³asnych szeregów, koñczy siê ukaraniem ich

przez Jowisza, który przysy³a im wê¿a (por. wczeœniej).

5. S³ownikowe definicje ¿aby i ropuchy

Jakie cechy ¿aby uznane zosta³y przez s³owniki jêzyka polskiego za defini-

cyjne? Polskie s³owniki ogólne okreœlaj¹ j¹ jako „¿abê pospolit¹ szaraw¹, p³a-

sk¹, [która] ¿yje na ziemi i w wodzie; ¿ywi siê z robactwa, zt¹d ogrodom u¿y-

teczna” (Linde 1807-1815: 700); „zwierzê krêgowe ziemnowodne bezogonowe,

z uzêbionemi szczêkami i g³adk¹ skór¹” (S³ownik 1900-1927, VIII: 682); „Rana,

p³az z rodziny o tej samej nazwie [...], charakteryzuj¹cy siê g³adk¹ skór¹, noga-

mi tylnymi d³u¿szymi ni¿ przednie; ¿yje w wodzie i na l¹dzie” (S³ownik 1958-

1969, X: 1387); „Rana, p³az bezogonowy z rodziny o tej samej nazwie, charak-

teryzuj¹cy siê g³adk¹ skór¹, nogami tylnymi d³u¿szymi ni¿ przednie, skocznymi,

od¿ywia siê g³ównie owadami, stawonogami i miêczakami” (S³ownik 1978-1981,

III: 1082). Definicja encyklopedyczna dodaje: „cia³o krêpe, koñczyny tylne d³u-

gie, silnie umiêœnione, umo¿liwiaj¹ce dalekie skoki (np. zwinka do 2 m d³.) oraz

sprawne p³ywanie [...] samce maj¹ dobrze rozwiniête narz¹dy rezonacyjne, dla-

tego ich g³os jest bardzo silny” (Wielka encyklopedia 1964-1970, XII: 835).

Ropucha natomiast definiowana jest jako „parchata ¿aba [...] daleko wiêksza

od pospolitej ¿aby, ciemnoszarawa, ma na sobie brodawki obrzydliwe” (Linde

1807-1815, V: 65); „zwierzê ziemnowodne bezogonowe, z palcami na wierzcho³-

kach szczup³emi, bezzêbnemi szczêkami, skór¹ brodawkowat¹” (S³ownik 1900-

1927, V: 563); „Bufo, p³az bezogonowy z rodziny o tej samej nazwie [...] o krê-

pym, doœæ niezgrabnym ciele, pokrytym brodawkowat¹ skór¹ i o grubych koñ-

czynach mniej wiêcej jednakowej d³ugoœci, ¿yj¹cy przewa¿nie na l¹dzie i ¿ywi¹-

cy siê owadami, œlimakami” (S³ownik 1958-1969, VII: 1045).

Jêzykowo-kulturowy obraz ¿aby w polszczyŸnie

197

22

Nietrudno siê domyœliæ, ¿e autorowi chodzi³o o pisowniê wyrazów z ¿, st¹d tego typu tekst.

Jest te¿ mo¿liwe, ¿e i inne teksty elementarzowe z wyrazem ¿aba pojawiaj¹ siê ze wzglêdu na od-

powiedni¹ postaæ ortograficzn¹.

23

Podobnie jest i w innych jêzykach, np. niem. Frösche müssen Störche haben (WanDeu: 1230).

6. Wyraz ¿aba jako podstawa s³owotwórcza

Wyraz ¿aba by³ w historii jêzyka polskiego jednym z tych, które sta³y siê pod-

staw¹ doœæ licznej rodziny wyrazów. Wyrazy pochodne to przede wszystkim nazwy

roœlin i zwierz¹t, antroponimy i toponimy. Okreœlenia roœlin to np.: ¿abiœciek, ¿abio-

roœl, ¿abieniec, ¿abienica, ¿abiczka, ¿abik. Równie¿ zestawienia ¿abie gronka, ¿abie

oczka

24

. Nazwy zwierz¹t nie s¹ tak liczne – ¿abnica. Antroponimy to przede wszy-

stkim nazwiska, jak np.: ¯abski, ¯abczyc, ¯abczyñski, ¯aba, ¯abiñski. Do antropo-

nimów nale¿y te¿ okreœlenie cz³owiek-¿aba, czyli ‘p³etwonurek zajmuj¹cy siê bada-

niem dna zbiorników wodnych” (S³ownik 1958-1969, X: 1387), zaliczyæ te¿ by tu

mo¿na ¿abkê jako formê adresatywn¹ (zob. wczeœniej). Nazwy miejscowoœci i inne

toponimy to kolejna grupa wyrazów pochodnych od ¿aby, np.: ¯abnica, ¯abikowo,

¯abin, ¯abinek, ¯abno, ¯abi Szczyt Wy¿ni, ¯abie Stawy Bia³czañskie.

Istnieje grupa okreœleñ, w których jednym z elementów jest przymiotnik

¿abi. Niektóre z nich podano ju¿ wczeœniej, do innych nale¿¹ np.: ¿abi kamieñ,

¿abia trawa, ¿abia babka, ¿y³y ¿abie, skrzynka ¿abia (¿abioskrzynka).

Wyraz ¿aba czy te¿ ropucha jest te¿ podstaw¹ s³owotwórcz¹ ró¿nych zdrob-

nieñ i zgrubieñ, np.: ¿abka, ¿abi¹tko, ¿abiê, ¿abeczka, ¿abuchna, ¿abunia, ¿abin-

ka, ¿absko; ropuszka, ropuszysko.

¯abiæ siê to (o ¿abie ‘wydzielaæ z siebie nasienie’ – S³ownik 1900-1927, VIII:

683). Mo¿na te¿ coœ robiæ ¿abio lub po ¿abiemu. Inny obecnie ju¿ nieu¿ywany wy-

raz podaje Zygmunt Gloger: ¿abiniec ‘bagno pe³ne skrzecz¹cych ¿ab’ (Gloger

1978, IV: 510). Pod wzglêdem s³owotwórczym jest to wyraz nie maj¹cy bardzo bo-

gatej rodziny, której nie wszystkie elementy s¹ dziœ znane i u¿ywane. Spora liczba

wyrazów powsta³ych od podstawy s³owotwórczej ¿aba (brak tego w odniesieniu do

ropuchy) œwiadczyæ mo¿e o popularnoœci (pospolitoœci) ¿ab w dawnych czasach

i ³atwo daj¹cych siê zauwa¿yæ cechach charakterystycznych. Ich wystêpowanie

i „s³yszalnoœæ” sk³ania³y do tworzenia neologizmów, bêd¹cych nazwami odpowie-

dnich miejsc lub osób. Nie mo¿na tu pomin¹æ jeszcze jednej formacji s³owotwór-

czej: ¿abojad. To ¿artobliwo-pogardliwe okreœlenie Francuza, metonimicznie na-

wi¹zuj¹ce do jednego z przysmaków kuchni francuskiej

25

. O tym, ¿e Polacy do ja-

daj¹cych tego typu potrawy, a nie „porz¹dne miêso”, odnosili siê raczej z pogard¹,

œwiadczy zdanie Daniela Naborowskiego: „dobra W³ochowi ¿aba, a do niej sa³a-

ta,/Lecz Polakowi sztuka miêsa zawsze grata” (Ksiêg 313, 5).

7. Cechy ¿aby i ropuchy utrwalone w jêzyku

Wyraz ¿aba ³¹czy siê z pewnymi okreœleniami i czasownikami. Do okreœleñ

nale¿¹: zielony, parszywy, obrzydliwy, obleœny, brzydki, paskudny, g³upi, ohydny.

198

Anna D¹browska

24

Por. np. wiersz Bronis³awy Ostrowskiej Niezapominajki: „Niezapominajki/ To s¹ kwiatki

z bajki!/ Rosn¹ nad potoczkiem,/ Patrz¹ ¿abim oczkiem...” (AntP: 99).

25

Jest to okreœlenie ¿ywe, por. np. tytu³ felietonu Czy ¿abojady wiêdn¹? (Wprost).

Do czasowników zaœ – nadymaæ siê, skakaæ, skrzeczeæ, rzegotaæ, rechotaæ/racho-

taæ/rechtaæ, gadaæ, (za)grzegotaæ, graæ

26

, wrzeszczeæ, p³ywaæ. W wiêkszoœci s¹

to cechy negatywne, jedynym odstêpstwem jest zielony bêd¹cy okreœleniem neu-

tralnym. Bior¹c pod uwagê to i fakt, ¿e ¿aba jest tym zwierzêciem, które zrobi³o

doœæ du¿¹ karierê literack¹ i ikonograficzn¹, nale¿a³oby wyci¹gn¹æ wniosek, ¿e

istnieje zasadnicza ró¿nica miêdzy epitetami, jakimi zwykle obdarzana jest ¿aba

i jej ogólnym wyobra¿eniem kulturowym. Byæ mo¿e, w³aœnie to wykorzystuje

bajka o zamianie ¿aby w królewnê/królewicza – zwierzê uznawane za obrzydli-

we przemienia siê w piêkn¹ (i dobr¹) postaæ; kontrast dwóch wcieleñ jest wiêc

wiêkszy.

7.1. Zgodne z faktami biologicznymi
¯ab by³o du¿o, przebywa³y w wodzie albo na terenach wilgotnych

27

, czasem

w b³ocie; wrogiem ich jest przede wszystkim bocian, ale tak¿e zaskroniec (w¹¿);

niektóre z nich maj¹ donoœny g³os, który wydaj¹, nadymaj¹c siê; na ziemi poru-

szaj¹ siê skokami, a w wodzie bardzo dobrze p³ywaj¹; maj¹ wy³upiaste oczy

i szerok¹ gêbê; s¹ niedu¿e; niektóre ¿aby s¹ zielone; skóra ¿ab jest g³adka, a ro-

puch chropawa; s¹ zimne; nie maj¹ ogona. Ropuchy nie rechocz¹.

7.2. Bêd¹ce wynikiem konotacji kulturowych
Ropucha jest po¿yteczna, ale ¿aba nie

28

; ¿aby tworz¹ g³upi¹ spo³ecznoœæ, ³a-

two wpadaj¹ w szpony wroga; s¹ zarozumia³e, pró¿ne, pyszne; s¹ brzydkie, a cza-

sem wrêcz obrzydliwe (g³ównie ropuchy); w œwiecie baœniowym maj¹ zdolnoœæ

przybierania postaci cz³owieka. Istnieje zwi¹zek miêdzy czarownicami, diab³em

(w zwi¹zku z tym tak¿e i grzechem) a ¿abami/ropuchami. Zielone ¿abki s¹ sympa-

tyczne, co stale wykorzystuje reklama, literatura dla dzieci i elementarze (por. np.

Bech¯ab; Elem; LorElem; MetCzyt). Hipokorystyczny zwrot do drugiej osoby jest

wyrazem uczuæ pozytywnych. Tak wiêc w ocenach ¿ab i ropuch zaznacza siê am-

biwalencja, z tym ¿e ocena negatywna (tak¿e jako cz³on porównañ) przewa¿a.

Utrwalony w jêzyku polskim obraz ¿aby i ropuchy nie jest jednakowy dla

wszystkich stylów jêzyka. Spojrzenie przekazywane przez przys³owia jest w du-

¿ej mierze uwarunkowane obserwacjami z natury. W 92 przys³owiach zanotowa-

nych przez Now¹ ksiêgê przys³ów polskich przewa¿a obraz ¿aby przebywaj¹cej

nad wod¹, rechocz¹cej w odpowiedniej porze roku, po³ykanej przez wê¿a, ewen-

Jêzykowo-kulturowy obraz ¿aby w polszczyŸnie

199

26

Tu nale¿a³oby te¿ przywo³aæ Mickiewiczowskie: „I harmonij¹ cudn¹ orkiestry podwodnej./

Owych chórów, co brzmia³y jak arfy eolskie/ ¯adne ¿aby nie graj¹ tak piêknie, jak polskie”

(MicPan, ks. VIII, w. 579-581).

27

Wiedza ta jest tak silnie zakorzeniona, ¿e mog³a byæ wykorzystana w znanym wierszu Ja-

na Brzechwy o ¿abie, która unika³a wody i suszy³a siê, a¿ „zosta³a z niej garstka proszku” (BrzeDz).

28

Jedyne pozytywne przys³owie o ropusze: Szanuj ropuchê w sadzie, a mêdrca w gromadzie

(NKPP, III: 867).

tualnie zjadanej przez bociana, skacz¹cej, ma³ej i g³adkiej, sk³adaj¹cej skrzek.

Uznawana jest za zwierzê o ma³ej wartoœci, któremu nie nale¿y siê szacunek.

W bajkach pod ich postaci¹ kryj¹ siê piêkne i dobre królewny (królewicze), co

jest pewn¹ symbolik¹ erotyczn¹. W literaturze wysokiej ¿aby s¹ alegoriami g³u-

poty, pychy i niepohamowanych ambicji. WyraŸna dwubiegunowoœæ ocen zazna-

cza siê w mowie potocznej, w której z jednej strony ¿abka jest zwrotem dodat-

nim, a z drugiej (ju¿ w formie niezdrobnia³ej), wraz z wyra¿eniami, w sk³ad

których wchodzi przymiotnik ¿abi – obraŸliwym epitetem.

Na koniec mo¿na pokusiæ siê o sformu³owanie definicji ¿aby, przedstawia-

j¹cej to zwierzê w sposób naiwno-zdroworozs¹dkowy, a nie encyklopedyczny

29

.

¯aba w takim ujêciu to:

ma³e zwierzê ¿yj¹ce w du¿ej liczbie nad wod¹ lub w b³ocie, wydaj¹ce cha-

rakterystyczny g³os, przy której to czynnoœci zwykle siê nadyma; dobrze p³y-

wa i skacze, jest po¿ywieniem wê¿y i bocianów; charakteryzuje siê te¿ g³ad-

k¹ skór¹ i brakiem ogona. Cechy jej przypisywane to: g³upota, pró¿noœæ,

nadmierna ambicja, ma³a wartoœæ. Zwi¹zana jest z ni¹ bogata symbolika. Jest

postaci¹ czêsto spotykan¹ w literaturze, gdzie bywa uosobieniem brzydoty

lub, odwrotnie, traktowana jest jako zwierzê sympatyczne i doœæ ³adne.
Ropucha zaœ to:
ma³e zwierzê ¿yj¹ce w wilgotnych miejscach, niekoniecznie nad wod¹; d³ugo-

wieczne, o chropawej skórze i wolnym sposobie poruszania siê. Jest dla cz³o-

wieka po¿yteczna. Przypisuje siê jej cechy: obrzydliwoœci i bycia ohydnym; jest

demoniczna ze wzglêdu na powi¹zania ze œwiatem czarownic i z³ych duchów.

Wykaz Ÿróde³

AndBaœ – J. Ch. Andersen, Baœnie, prze³. S. Beylin, J. Iwaszkiewicz, Poznañ 1982.

AntB

– Antologia bajki polskiej, oprac. i wstêp J. Ejsmond, Warszawa [b.r.w.].

AntP

– Antologia poezji dzieciêcej, wyb. i oprac. J. Cieœlikowski, Wroc³aw 1980.

Baj

– Bajka polska od Kad³ubka do Herberta, wyb. i oprac. W. WoŸnowski, Wroc³aw 1992.

Baœ

– Baœnie polskie, wyb. i oprac. T. Jode³ka-Burzecki, wyd. IV, Toruñ 1971.

Bech¯ab– H. Bechlerowa, O ¿abkach w czerwonych czapkach, Warszawa 1959.

BrzeDz – J. Brzechwa, Brzechwa dzieciom, Warszawa 1980.

Elem

– Elementarz œl¹ski, Katowice 1930.

GraOcz – K. Graham, O czym szumi¹ wierzby, prze³. M. Godlewska, wyd. V, Warszawa 1982.

GW

– „Gazeta Wyborcza” 1995, nr 263-266.

Hand

– Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens, herausgegeben unter besoderer Mitwir-

kung von E. Hoffmann-Krayer, Bd. III, Berlin – Leipzig 1930-1931.

KolDz

– O. Kolberg, Dzie³a wybrane, t. I-LVII, Warszawa 1961-1979.

200

Anna D¹browska

29

Jak wiadomo, nie jest to pomys³ nowy. Postulowa³ to Jurij Apresjan, pisz¹c: „Zadaniem le-

ksykografa [...] jest ujawnianie tego naiwnego obrazu œwiata w leksykalnych znaczeniach wyrazów

i odzwierciedlanie go w systemie definicji” (1980: 81). W Polsce pionierem takiego spojrzenia na

definicjê wyrazów by³ J. Bartmiñski (1984).

KonKra – M. Konopnicka, O krasnoludkach i o sierotce Marysi, Warszawa 1974.

Kon¯ab– M. Konopnicka, ¯abka Helusi, pocztówka.

KopS³o – M. Kopaliñski, S³ownik symboli, Warszawa 1990.

KorWal – E. Kor-Walczak, Baœnie i legendy kaliskie, Poznañ 1986.

KraBaj – I. Krasicki, Bajki, Warszawa 1975.

Kraj

– W kraju Baj-Baju – Najpiêkniejsze wiersze polskich poetów, Warszawa 1993.

Ksiêg

– Ksiêga cytatów z polskiej literatury piêknej od XIV do XX w., u³o¿ona przez P. Hertza,

W. Kopaliñskiego, Warszawa 1975.

KsHum – Ksiêgi humoru polskiego. Od Reja do Niemcewicza, wyb. i przypisy S. Czernik, J. Hu-

szcza, J. Saloni, £ódŸ 1958.

Lang

– Langenscheidts enzyklopädisches Wörterbuch der englischen und deutschen Sprachen,

hrsg. von O. Springer, völlige Neubearbeitung, [b.m.w.] 1974.

LinS³o – S. B. Linde, S³ownik jêzyka polskiego, Warszawa 1807-1815.

LorElem – M. Lorek, Elementarz z pierwszej klasy, Warszawa 1993.

MenFra – Th. Menzel, Franz, der Frosch. Eine abenteuerliche Reise durch die bedrohte Welt, Otto

Mayer, Ravensburg [b.r.w.].

MetCzyt – H. Metera, Czytam po polsku. Podrêcznik do pocz¹tkowej nauki czytania dla dzieci pol-

skich na obczyŸnie, Lublin 1990.

MicDz – A. Mickiewicz, Dzie³a, t. I, Warszawa 1955.

MicPan – A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, [w:] ten¿e, Dzie³a, t. I, Warszawa 1955.

MosDer – E. Moser, Der einsame Frosch. Fabelhafte Geschichten, Bletz & Gelber [b.m. i r.w.].

MusDzie– M. Musierowicz, Dziecko pi¹tku, Kraków 1993.

MroMa³ – S. Mro¿ek, Ma³e prozy, Kraków 1990.

NieRaz – Z. Nienacki, Raz w roku w Skiro³awkach, t. I-II, wyd. II, Olsztyn 1984.

NizSpo – E. Niziurski, Sposób na Alcybiadesa, wyd. XI, Warszawa 1987.

NKPP – Nowa ksiêga przys³ów i wyra¿eñ przys³owiowych polskich, w oparciu o dzie³o S. Adal-

berga, oprac. pod red. J. Krzy¿anowskiego, t. I-IV, Warszawa 1969-1978.

O¿o¯uk – H. O¿ogowska, ¯uk i ¿abki, [w:] J. Wójcik, Jêzyk polski 4. Gramatyka i ortografia, wyd.

XI, Warszawa 1994.

PŒ

– Pismo œwiête Starego i Nowego Testamentu, oprac. zespó³ biblistów polskich, wyd. III

popr., Poznañ – Warszawa 1980.

Pol

– „Polityka” 1995, nr 30.

Pøí

– Pøíruèní slovník jazyka èeského, Praha 1955-1957.

RöhLex – L. Röhrich, Lexikon der sprichwörtlichen Redensarten, Bd. I, 3. Aufl., Freiburg – Ba-

sel – Wien 1973.

Rop.

– Ropucha, [w:] Œpiewaj¹ca lipka. Bajki S³owian Zachodnich, pod red. V. Gaspaøikovej,

przek³. i oprac. L. Janoszowa, pos³owie i przypisy H. Kape³uœ, wyd. II, Katowice 1976,

s. 122-124.

SJPDor – S³ownik jêzyka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. I-XI, Warszawa 1958-1969.

SW

– S³ownik jêzyka polskiego [tzw. warszawski], pod red. J. Kar³owicza, A. Kryñskiego,

W. NiedŸwiedzkiego, t. I-VIII, Warszawa 1900-1927.

TryPan – T. Tryzna, Panna Nikt, wyd. III, Warszawa 1995.

VriDic – Al de Vries, Dictionary of Symbols and Imagery, 2nd. reviwed edition, Amsterdam

– London 1976.

WanDeu – K. F. W. Wander, Deutsches Sprichwörterlexicon. Ein Hausschatz für das deutsche Volk

in 5 Bänden, Bd. I, Neudruck der Ausgabe [1867], Leipzig 1963.

Wprost – „Wprost” 1994, nr 22.

Jêzykowo-kulturowy obraz ¿aby w polszczyŸnie

201

Bibliografia

Anusiewicz Janusz (1990), Jêzykowo-kulturowy obraz kota w polszczyŸnie, Etnolingwistyka, nr 3,

pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Lublin, s. 95-138.

– (1992), Koñ – jaki jest – w jêzyku polskim?, Prace Filologiczne XXVII, s. 201-212.

Apresjan Jurij (1980), Semantyka leksykalna. Synonimiczne œrodki jêzyka, prze³. Zofia Koz³owska,

Andrzej Markowski, Wroc³aw.

Bartmiñski Jerzy (1980), Definicja leksykograficzna a opis jêzyka, [w:] S³ownictwo w opisie jêzy-

ka, pod red. Kazimierza Polañskiego, Katowice.

– (1988), S³ownik ludowych stereotypów jêzykowych. Za³o¿enia ogólne, Etnolingwistyka, nr 1, Lu-

blin.

– (1990), Punkt widzenia, perspektywa, jêzykowy obraz œwiata, [w:] Jêzykowy obraz œwiata, pod

red. Jerzego Bartmiñskiego, Lublin, s. 109-128.

– (1993), O profilowaniu i profilach raz jeszcze, [w:] O definicjach i definiowaniu, pod red. Jerzego

Bartmiñskiego, Ryszarda Tokarskiego, Lublin, s. 269-275.

Bornemann E. (1984), Lexikon der Liebe. Materialien zur Sexualwissenschaft, A-Z, Wien.

Brückner Aleksander (1927), S³ownik etymologiczny jêzyka polskiego, Kraków.

Dietrich Janina (1993), W ogrodzie œwiata. Jêzyk polski VIII. Podrêcznik do kszta³cenia literackie-

go i kulturalnego, Warszawa.

Duden (1976), Das große Wörterbuch der deutschen Sprache in 6 Bänden, Bd. II, Mannheim –

Wien – Zürich.

Einsichten (1990), Einsichten über die Heilige Schrift, Bd. I, Watch Tower Bible and Tract Socie-

ty of Pennsylvania, Taunus.

Encyclopaedia (1974), Encyclopaedia of Magic & Superstition, London.

Enzyklopädie (1987), Enzyklopädie des Märchens. Handwörterbuch zur historischen und verglei-

chenden Erzählforschung, Bd. V, begründet von Kurt Ranke, Berlin – New York.

Etimologièeskij slovnik (1985), Etimologièeskij slovnik ukrainskoj movi, t. II, Kiev.

Fasmer M. (1986), Etimologièeskij slovar’ russkogo jazyka, izd. 2, t. II, Moskva.

Gloger Zygmunt (1978), Encyklopedia staropolska, wstêp Julian Krzy¿anowski, t. I-IV, Warszawa.

Havers W. (1946), Neuere Literatur zum Sprachtabu, [w:] Akademie der Wissenschaft, Bd. 223,

Wien.

Holub J., Kopeèny F. (1952), Etymologický slovník jazyka èeského, Praha.

Jêzykowy obraz œwiata (1990), Jêzykowy obraz œwiata, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Lublin.

Kopaliñski W³adys³aw (1990), S³ownik symboli, Warszawa.

Ksiêga cytatów (1975), Ksiêga cytatów z polskiej literatury piêknej od XIV do XX w. u³o¿ona przez

Paw³a Hertza i W³adys³awa Kopaliñskiego, Warszawa.

Langenscheidts (1974), Langenscheidts enzyklopädisches Wörterbuch der englischen und deut-

schen Sprachen, hrsg. von. O. Springer, völlige Neubearbeitung, Berlin – München – Wien –

Zürich – New York.

Linde Samuel B. (1807-1815), S³ownik jêzyka polskiego, t. I-VI, Warszawa.

M¹czyñski J. ([1564] 1974), Lexicon latino-polonicum. Nunc iterum edidit R. Olesch, Böhlau Ver-

lag, Köln – Wien.

Niebrzegowska Stanis³awa (1990), Gwiazdy w ludowym jêzykowym obrazie œwiata, [w:] Jêzykowy

obraz œwiata, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Lublin, s. 147-166.

Nowa ksiêga (1969-1978), Nowa ksiêga przys³ów i wyra¿eñ przys³owiowych polskich, w oparciu

o dzie³o S. Adalberga opracowa³ zespó³ pod kierunkiem Juliana Krzy¿anowskiego, t. I-IV,

Warszawa.

Peisert Maria (1991), Jêzykowy i kulturowy obraz wê¿a w jêzyku polskim, „Rozprawy Komisji Jê-

zykowej WTN”, XVII, s. 259-270.

Pøíruèní slovník (1955-1957), Pøíruèní slovník jazyka èeského, Praha.

202

Anna D¹browska

Röhrich L. (1973), Lexikon der sprichwörtlichen Redensarten, Bd. I, 3. Auflage, Freiburg – Basel

– Wien.

Skok Peter (1973), Etimologijski rjeènik hrvatskoga ili srpskoga jezika, t. III, Zagreb.

S³ownik (1900-1927), S³ownik jêzyka polskiego [tzw. warszawski], pod red. Jana Kar³owicza,

Adama Kryñskiego, W³adys³awa NiedŸwiedzkiego, t. I-VIII, Warszawa.

S³ownik (1958-1969), S³ownik jêzyka polskiego, pod red. Witolda Doroszewskiego, t. I-XI, War-

szawa.

S³ownik (1978-1981), S³ownik jêzyka polskiego, pod red. Mieczys³awa Szymczaka, t. I-III, War-

szawa.

Oxford English Dictionary (1989), The Oxford English Dictionary, 2nd Ed., prepared by J. A. Sim-

pson, E. S. C., Weiner, Vol. VI, Oxford.

Vries A. de (1976), Dictionary of Symbols and Imagery, 2nd reviewed edition, Amsterdam – Lon-

don.

Wahrig (1991), Deutsches Wörterbuch mit einem „Lexikon der deutschen Sprachlehre”, Gütersloh

– München.

Wander K. F. W. ([1867] 1963), Deutsches Sprichwörterlexikon. Ein Hausschatz für das deutsche

Volk in 5 Bänden, Bd. I, Neudruck der Ausgabe, Leipzig.

Wielka encyklopedia (1964-1970), Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. I-XIII, Warszawa.

Jêzykowo-kulturowy obraz ¿aby w polszczyŸnie

203