plik

Wspomnienie

Stanisław Dąbrowski

tylko po to, aby Ministerstwo Spra-

wiedliwości miało większy wpływ na

zarządzanie sądami.

Strażnik niezawisłości

A zwiększania wpływu władzy wyko-

nawczej na władzę sądową Stanisław

Dąbrowski obawiał się najbardziej.

Przy każdej możliwej okazji podkre-

ślał, jak ważne jest, aby sędziowie byli

niezawiśli, a sądy niezależne.

– Sąd, w którym orzekaliby sędzio-

wie zawiśli, byłby sądem tylko z nazwy

– mówił. Zaznaczał jednocześnie, że

niezawisłość sędziów nie jest ich przy-

wilejem, a umacnianie w społeczeń-

stwie takiego przekonania jest wiel-

kim błędem.

– Niezawisłość sędziego nie jest jego

prawem. Jest to podmiotowe prawo

publiczne obywatela. To obywatel ma

prawo do niezależnego sądu i do nieza-

wisłego sędziego, czyli prawo do sądu.

Niezawisłość sędziów jest fundamentem

demokratycznego państwa prawnego

– przypominał na jednej z konferencji

zorganizowanej przez KRS.

Dlatego też przestrzegał przed roz-

szerzaniem nadzoru administracyjnego

ministra sprawiedliwości nad sądami.

Zauważał jednak także, że niebezpie-

czeństwo pochodzi nie tylko ze strony

rządzących. W jednym z wywiadów dla

DGP mocno akcentował, że sędzia musi

być niezawisły także od mediów, preze-

sa sądu, przełożonych, swoich bliskich,

Namiętne

oddawanie się

paleniu było jedną

z niewielu słabości

sędziego Stanisława

Dąbrowskiego.

Niedawno

zastanawiał się

nawet, czy na

tamtym świecie są

papierosy

iNSK

AST

EWS

Sędzia bez skazy, człowiek bez pychy

małgorzata Kryszkiewicz
malgorzata.kryszkiewicz@infor.pl

nowotworem walczył kil-

ka lat. o tym, że jest po-

ważnie chory, wiedziało

niemal całe środowisko

sędziowskie. Choroby

zresztą nie ukrywał.

– Mój duch jest dobry,

tylko ciało mdłe – przyznawał w jed-

nym z ostatnich wywiadów udzielonych

prasie. Nie widział więc powodu, aby

odchodzić ze stanowiska i prezesa Sądu

Najwyższego. Żartobliwie dodawał, że

jeszcze trochę mu brakuje do papieża

emeryta. Benedykt XVi abdykował bo-

wiem w wieku 86 lat, on w kwietniu

tego roku skończyłby dopiero 66 lat.

Pracował więc niemal do końca, czym

wzbudzał niemały podziw wśród ko-

legów.

– To był człowiek niesamowicie obo-

wiązkowy. o ile stan zdrowia mu na to

pozwalał, zawsze uczestniczył w posie-

dzeniach Krajowej Rady Sądownictwa,

której, jako i prezes SN, był członkiem

– wspomina Antoni Górski, sędzia Sądu

Najwyższego, przewodniczący KRS.

Prezes Dąbrowski walkę z rakiem

przegrał 9 stycznia. Wiadomość o jego

śmierci dla wielu była szokiem.

– Trudno jest pogodzić się ze śmiercią

tak wybitnej osobistości, człowieka, któ-

ry dla wielu z nas był niekwestionowa-

nym autorytetem i wzorem – przyznaje

Marek Celej, sędzia Sądu okręgowego

w Warszawie, wieloletni współpracow-

nik Stanisława Dąbrowskiego.

Ale ludzie cenili go nie tylko za roz-

ległą wiedzę. Stanisław Dąbrowski był

bowiem po prostu ciepłym, serdecznym

człowiekiem. Nie było w nim ani krzty

pychy, która niestety często cechuje

sędziów.

– Pamiętam nasze ostatnie spotkanie

w Krajowej Radzie Sądownictwa. To było

w pomieszczeniu przeznaczonym dla

palaczy. Prezes Dąbrowski zastanawiał

się, czy na „tamtym” świecie są papie-

rosy. W tym momencie uświadomiłem

sobie, że już niedługo może go nie być

pośród nas – wspomina z żalem sędzia

Waldemar Żurek, członek KRS.

Stanisław Dąbrowski był namiętnym

palaczem. Ale – jak podkreślają osoby,

które go znały – była to jedna z niewielu

jego słabości.

Misja życia

Stanisław Dąbrowski całe swoje ży-

cie zawodowe spędził za sędziowskim

stołem. Karierę rozpoczynał w sądach

powiatowych (obecnie sądy rejonowe).

Najpierw orzekał w SR w Siedlcach,

a później w Węgrowie oraz Sokołowie

Podlaskim. Do Sądu Wojewódzkiego

(dziś sąd okręgowy) awansował szyb-

ko, bo już po czterech latach orzekania

w „powiatówkach”. Do Sądu Najwyż-

szego trafił w 1990 r.

– Był pierwszym prezesem SN, który

całą swoją karierę zawodową był sędzią.

Dzięki temu potrafił celnie zdiagnozo-

wać problemy, z jakimi musi borykać się

wymiar sprawiedliwości – zaznacza Ma-

ciej Strączyński, prezes Stowarzyszenia

Sędziów Polskich „iustitia”. Do samego

końca orzekał w izbie Cywilnej SN.

– Był wybitnym sędzią. Poszukując

idei sprawiedliwości, nigdy nie gubił

z oczu człowieka. Zawsze starał się brać

pod uwagę, w jaki sposób decyzja, któ-

rą jako sędzia wyda, wpłynie na losy

podsądnego – wspomina kolegę Anto-

ni Górski.

Potrafił przy tym w sposób bardzo

precyzyjny, syntetyczny i zrozumiały

nawet dla nieprawników uzasadniać

swoje decyzje. Zawsze zresztą podkre-

ślał, jak ważne jest, aby sędziowie mó-

wili do podsądnych w taki sposób, aby

ci rozumieli i dzięki temu byli w stanie

zaakceptować wyrok sądu nawet wów-

czas, gdy jest on dla nich niekorzystny.

Dla Stanisława Dąbrowskiego sędzia to

nie był tylko zawód. To była misja. Często

podkreślał, że każdy, kto decyduje się za-

łożyć togę z fioletowym żabotem, musi

sobie zdawać sprawę z tego, jak wielki

ciężar na siebie przyjmuje.

Człowiek dialogu

Stanisław Dąbrowski zawsze nazywał

rzeczy po imieniu. Wielokrotnie przy-

pominał sędziom, że mają nie tylko

przywileje, ale przede wszystkim obo-

wiązki. Robił to w sposób zdecydowa-

ny, czym nieraz wywoływał niezado-

wolenie w środowisku sędziowskim.

Tak jak wówczas, gdy sprzeciwiał się

akcjom protestacyjnym sędziów, tzw.

dniom bez wokand, czy wówczas gdy

napominał ich, że mają nienormowa-

ny czas pracy i że kiedy wymaga tego

sytuacja powinni pracować nawet po

12 godzin na dobę.

– Taki już był. Miał bardzo sprecyzo-

wane poglądy i nie bał się ich prezen-

tować. Zresztą jego zdanie, nawet wów-

czas, gdy szedł pod prąd, przyjmowane

było w środowisku z dużym szacunkiem

– mówi sędzia Celej.

Mimo to wszyscy odbierali go jako

człowieka dialogu.

– on przede wszystkim potrafił słu-

chać. Pamiętam, że kiedy prowadził

obrady Krajowej Rady Sądownictwa,

zawsze dbał o to, aby każdy mógł się

wypowiedzieć – opowiada Marek Celej.

Z kolei Waldemar Żurek podkreśla, że

prezes Dąbrowski był mistrzem w pro-

wadzeniu dialogu. Gdy się z kimś spie-

rał, zawsze robił to z dużym taktem i in-

teligencją. – To wielka sztuka, zwłaszcza

gdy druga strona dyskusji nie przebiera

w słowach i nie stosuje zasad fair play

– zwraca uwagę sędzia Żurek.

Tę umiejętność Stanisława Dąbrow-

skiego cenili także ci, którzy stali po

drugiej stronie barykady. – Pamię-

tam, że były sytuacje, kiedy mieliśmy

inne zdanie. Ale nigdy nie zdarzyło

się, abyśmy doszli do takiego momen-

tu, w którym nie było już sensu dalej

rozmawiać – mówi Krzysztof Kwiat-

kowski, były minister sprawiedliwości,

dziś prezes Najwyższej izby Kontroli.

Wspomina, jak twardym negocjato-

rem był prezes Dąbrowski w trakcie

konsultacji nad projektem zmieniają-

cym prawo o ustroju sądów powszech-

nych.

– Tą nowelizacją wprowadziliśmy

oceny okresowe sędziów. i to właśnie

prezes Dąbrowski przekonał mnie, aby

odejść od pierwotnie zakładanej cenzu-

rowej formy oceniania sędziów i zde-

cydować się na ocenę opisową – mówi

były minister.

Śmieje się, że kiedy podczas spotka-

nia ze Stanisławem Dąbrowskim poin-

formował go o poczynionych zmianach

w projekcie, ten przyjął to z satysfakcją,

lecz od razu zaznaczył: no dobrze, ale

jeszcze musimy porozmawiać o tym

i o tym. Sprzeciwiał się wówczas m.in.

wprowadzeniu menedżerskiego syste-

mu zarządzania sądami, który polegał

na tym, że część władzy prezesa sądu

przejmował dyrektor finansowy. Akurat

jeżeli chodzi o tę kwestię, to nie udało

mu się przekonać Krzysztofa Kwiat-

kowskiego do swoich racji. Kiedy więc

regulacja weszła w życie, nie ukrywał

swojego niezadowolenia.

– Menedżerski sposób zarządzania

sądami to oszustwo. Tyle że słowo po-

chodzenia angielskiego ładnie brzmi.

oszustwem jest mówienie, że ta zmia-

na ma na celu odciążenie prezesów od

dodatkowych obowiązków – mówił bez

ogródek w jednym z wywiadów udzie-

lonych DGP. Uważał, że menedżerowie

to obca narośl w strukturze sądownic-

twa, a system ten został wprowadzony

Wygenerowano dnia 2015-02-20 dla loginu: johnprctorbob@gmail.com

2 / 8

małżonka, przyjaciół. Dlatego tak bar-

dzo zbulwersowała go historia prezesa

Sądu Okręgowego w Gdańsku Ryszar-

da Milewskiego. Wiedząc, że sprawa ta

odbije się w społeczeństwie szerokim

echem i może negatywnie wpłynąć na

wizerunek sądu, zdecydował się udzielić

wywiadu na ten temat jednemu z ta-

bloidów.

– Nie ma co bronić prezesa Milew-

skiego! To zachowanie karygodne, szko-

dliwe dla wymiaru sprawiedliwości. Sę-

dzia powinien być impregnowany na

takie naciski z zewnątrz – grzmiał na

łamach „Super Expressu”.

Stanisław Dąbrowski nigdy nie bał

się mediów. – Jeżeli chodzi o kontakt

z dziennikarzami, to był on dla mnie

guru. Doskonale rozumiał społeczną

rolę środków masowego przekazu. Wie-

dział, że za ich pośrednictwem moż-

na dotrzeć do społeczeństwa i robił to

– mówi Waldemar Żurek. To m.in. dzię-

ki otwartości I prezesa SN w mediach

zaczęła toczyć się poważna dyskusja

na temat bolączek wymiaru sprawie-

dliwości.

Broniąc sądów przed wpływami z ze-

wnątrz, Stanisław Dąbrowski jednocze-

śnie zwracał sędziom uwagę na fakt,

że to przede wszystkim od nich zależy,

czy będą niezawiśli. – Najważniejszym

ograniczeniem niezawisłości sędziego

pozostaje jego sumienie. Niedostatek

sumienia prowadzi do nadużycia nie-

zawisłości – mówił. Nie można mu było

przy tym zarzucić, że to tylko czcza ga-

danina. – Sędzia Dąbrowski wielokrot-

nie udowodnił, że ma silny kręgosłup

moralny. Świadczy o tym chociażby jego

działalność z czasów PRL – przypomina

Krzysztof Kwiatkowski.

„W 1980 r. wstąpił do NSZZ „Solidar-

ność”; pełnił funkcję przewodniczącego

Międzyzakładowej Komisji NSZZ „So-

lidarność” sądów okręgu Sądu Woje-

wódzkiego w Siedlcach, był również

członkiem Krajowej Komisji Koordy-

nacyjnej Pracowników Wymiaru Spra-

wiedliwości. Z chwilą wprowadzenia

stanu wojennego nie wystąpił z NSZZ

„Solidarność” – czytamy w komunika-

cie zamieszczonym na stronie inter-

netowej Sądu Najwyższego.

Na początku lat 80. współtworzył

w Siedlcach Klub Inteligencji Katolickiej.

W latach 1981–1985 był jego pierwszym

prezesem. – To także świadczy o tym, że

prezes Dąbrowski potrafił iść pod prąd

i nie bał się prezentować swoich po-

glądów na zewnątrz. Przyznawanie się

w tamtych czasach do wiary katolickiej

nie było przecież dobrze postrzegane

nawet w środowisku sędziowskim – za-

znacza minister Kwiatkowski.

Z drugiej jednak strony przekonania

religijne prezesa Dąbrowskiego nigdy

nie rzutowały na jego działalność pu-

bliczną.

Poselski epizod

O swoje ideały walczył nie tylko za sto-

łem sędziowskim. W latach 1989–1991

był bowiem posłem na Sejm kontrakto-

wy. To m.in. jemu zawdzięczamy kształt

obecnego sądownictwa. Z polityki jed-

nak wycofał się bardzo szybko, gdyż – jak

sam stwierdził – jej uprawianie kłóciło

się z jego charakterem. Nie potrafił zabie-

gać o poklask wśród wyborców, bo – jak

zaznaczał – nie umiał mówić tego, w co

nie wierzył. Jego doświadczenia miały

konkretne przełożenie na uregulowania

prawne. To z jego inicjatywy wprowa-

dzono zakaz sprawowania przez sędziów

mandatu poselskiego i senatorskiemu.

Po wycofaniu się z czynnej polityki

nie zrezygnował jednak z działalności

publicznej. Chcąc przysłużyć się sprawie

przyjął na siebie ciężar pełnienia dwóch

Sędzia bez skazy, człowiek bez pychy

Z polityki szybko

się wycofał, gdyż jej

uprawianie kłóciło się

z jego charakterem.

Nie potrafił zabiegać

o poklask wyborców, bo,

jak tłumaczył, nie umiał

mówić tego, w co nie wierzy

prawnik

17–19 stycznia 2014 nr 11 (3652)

gazetaprawna.pl

najważniejszych funkcji dla sądownic-

twa: najpierw był przewodniczącym

Krajowej Rady Sądownictwa, a później

został I prezesem Sądu Najwyższego.

– To, że powierzono mu obydwie te

role, także świadczy o tym, jakim auto-

rytetem cieszył się w środowisku – pod-

kreśla Maciej Strączyński.

Kierując radą i pracami SN nieraz

nadeptywał rządzącym na odcisk. Tak

jak wówczas, gdy wyraził bardzo ostry

sprzeciw po zapowiedziach rządu do-

tyczących zamrożenia płac sędziow-

skich na rok 2012. Wytykał, że władza,

szukając oszczędności, nie wszystkich

pracowników strefy budżetowej po-

traktowała tak samo. O zamrożeniu

płac np. nauczycieli nie było bowiem

nawet mowy. Podczas jednego z posie-

dzeń w Sejmie zapowiedział, że jeżeli

ta regulacja zostanie uchwalona, on za-

skarży ją do Trybunału Konstytucyjne-

go. Jak zapowiedział, tak zrobił. I choć

poniósł klęskę, to zaskarbił tym sobie

sympatię wśród szeregowych sędziów.

Błędem byłoby jednak stwierdzenie,

że prezesowi Dąbrowskiemu chodziło

wówczas tylko o poprawę warunków fi-

nansowych sędziów. On to zrobił, bo był

przekonany, że godne wynagrodzenie

jest gwarantem niezawisłości sędziow-

skiej. Mówił: „Od wieków przyjmuje się,

że aby sędziowie mogli należycie pełnić

swoją służbę, musi być im zapewniony

ponadprzeciętny standard życia”.

– Rozmawiając z nim człowiek zdawał

sobie sprawę, że on autentycznie wal-

czy o dobro wymiaru sprawiedliwości,

a nie o pieniądze dla sędziów – przy-

znaje Krzysztof Kwiatkowski.

Ciepły człowiek

A jaki prywatnie był sędzia Dąbrowski?

Udzielenie odpowiedzi na to pytanie

nie jest wcale takie proste. Niechętnie

bowiem dzielił się z mediami swoim

życiem pozazawodowym.

– Nie uważam się za celebrytę i ani

myślę kokietować czytelników swoimi

zainteresowaniami – mówił na łamach

DGP. Ci, którzy go znali bliżej, podkre-

ślają, że był to człowiek szalenie ciepły,

nie wynoszący się, bardzo empatyczny.

– Kiedy był przewodniczącym KRS, za-

wsze starał się znaleźć chwilę na roz-

mowę z pracownikami biura. Znał ich

wszystkich z imienia, wiedział, co się

dzieje w ich życiu, kto bierze ślub, komu

urodziło się dziecko, a kogo dotknęła ro-

dzinna tragedia – wspomina Marek Celej.

Był przy tym bardzo bezpośredni.

Miał dar skracania dystansu z rozmów-

cą. – Pamiętam jak pewnego razu Sta-

nisław Dąbrowski zadzwonił do mnie,

gdyż właśnie degustował jedną z nalewek

mojej roboty, którą mu sprezentowałem.

Bardzo mu smakowała, żartobliwie za-

pytał nawet, czy nie zastanawiałem się

nad zmianą zawodu – opowiada sędzia

Celej. Z kolei Antoni Górski podkreśla, jak

bardzo słownym człowiekiem był prezes

Dąbrowski. – Chciałoby się rzec, para-

frazując znane powiedzenie: na słowie

Stanisława Dąbrowskiego polegaj jak na

Zawiszy – mówi przewodniczący Górski.

Waldemar Żurek wspomina, jak wiele

razy prezes Dąbrowski podnosił go na du-

chu. – Pamiętam kilka naszych rozmów,

podczas których załamywałem ręce nad

tym, co politycy wyprawiają w stosunku

do sądów. Narzekałem, że cała nasza pra-

ca nie ma sensu, bo oni i tak będą robili

to, co będzie im się podobało. On tymcza-

sem ze stoickim spokojem przypominał

mi, że to nasze zadanie i że najgorsze, co

możemy zrobić, to właśnie poddać się

– wspomina Waldemar Żurek.

Stanisław Dąbrowski spoczął w czwar-

tek na Powązkach Wojskowych w War-

szawie. Był trzynastym I prezesem Sądu

Najwyższego. I nikogo nie trzeba prze-

konywać, że jednym z najwybitniej-

szych.

Wygenerowano dnia 2015-02-20 dla loginu: johnprctorbob@gmail.com

3 / 8

„Prawnik” powstaje we współpracy z

Krajową Radą Sądownictwa

Naczelną Radą Adwokacką

Krajową Radą Komorniczą

Krajową Radą Notarialną

Krajową Izbą Doradców Podatkowych

Krajową Radą Radców Prawnych

biblioteka

prawnika

Publikacja prof. Ewy Łętowskiej i Krzysz-

tofa Pawłowskiego uczy oraz skłania do

myślenia o wpływie prawa i prawników

na stosunki społeczne. Warto ją przeczy-

tać ze względu na treść, jak i niespoty-

kaną formę. W skład książki wchodzą

32 eseje. Każdy z nich przedstawia w ra-

mach wprowadzenia krótki opis wybra-

nego mitu greckiego. Następnie autorzy

odkrywają jego drugie oblicze. Odnoszą

historię jego bohaterów oraz często nie-

widoczny na pierwszy rzut oka morał do

współczesnych problemów. Są to zasad-

niczo kwestie związane z funkcjonowa-

niem państwa, wymiaru sprawiedliwości

i społeczeństwa. Mity o greckich bogach

i herosach – ku zaskoczeniu czytelni-

ków – są przyczynkiem do wysnuwania

ciekawych opowieści o prawie. Pokazują

przykładowo, skąd bierze swoje źródło

manipulacja w przekazach medialnych,

czym grozi zwlekanie z wymierzaniem

sprawiedliwości czy lekceważenie pro-

blemu przemocy w rodzinie.

Autorzy szczególnie dużo uwagi po-

święcili władzy sądowniczej. Wskazują

na ciążącą na sędziach odpowiedzialność

za wydawane wyroki, jak również starają

się dać receptę na wydawanie orzeczeń

sprawiedliwych, nawet gdy prawo będą-

ce ich podstawą takie nie jest. Książka

spodoba się prawnikom (niezależnie od

rodzaju wykonywanej profesji), ale bez

wątpienia może zaciekawić także inne

osoby zainteresowane sprawami publicz-

nymi. Na żadnej stronicy nie znajdą one

bowiem nudnego, suchego wywodu, a już

na pewno prawniczej interpretacji mitu

podobnej do prawnego komentarza do

przepisu ustawy. Uwagę zwraca też lek-

kość przekazu oraz wypływająca z niego

wiedza, doświadczenie życiowe i zawo-

dowe autorów.

Mimo że książka traktuje o spawach

poważnych, nie brakuje w niej żarto-

bliwych spostrzeżeń i poczucia humo-

ru. Co ciekawe, wybrane eseje ilustru-

ją rysunki Andrzeja Mleczki. Profesor

Stanisław Waltoś, który przygotował

wprowadzenie do książki, nazwał ją „ar-

cydobrą lekturą”. Z tą oceną należy się

w pełni zgodzić.

Inne spojrzenie na

prawo i prawników

Ewa Łętowska,

Krzysztof Pawłowski,

„O prawie i o mitach”,

Warszawa 2013,

wyd. Wolters Kluwer

Polska

cytat

tygodnia

Określenie „oczywista

bezzasadność” jest

bardzo dowolne i zależy

od swobodnego uznania

jednego sędziego (...). Wnioski

[składane przez prezydenta lub

grupę posłów czy senatorów] są

niezwykle rzadko uznawane za

oczywiście bezzasadne, a skargi

konstytucyjne niemal z reguły

Marek Chmaj,
konstytucjonalista, o nadmiernym formalizmie
Trybunału Konstytucyjnego, na łamach DGP

Funkcjonowanie polskiego sądownictwa

od lat spotyka się z wieloma krytycznymi

uwagami ze strony przedstawicieli in-

nych władz, mediów oraz opinii publicz-

nej. Sami sędziowie również dostrzegają

potrzebę dokonania istotnych zmian.

Nikt bowiem lepiej niż praktycy nie wie,

co wymaga naprawy. Oczywiście najlep-

sze jest połączenie doświadczenia sę-

dziów i innych praktyków z teoretyka-

mi prawa i legislatorami, bo sędziowie

nie mają patentu na nieomylność. Nie

dostrzega się tego, że to nie sędziowie,

lecz politycy (władza wykonawcza i usta-

wodawcza) meblują nam wymiar spra-

wiedliwości, ale za skutki niewłaściwego

umeblowania obarcza się sędziów, a nie

polityków.

Sędziowie widząc tę sytuację, próbo-

wali wyjść z inicjatywą i wskazać, jakie

rozwiązania przeszkadzają w dobrym

sprawowaniu wymiaru sprawiedliwo-

ści i co można byłoby zrobić, by sądy

stały się bardziej skuteczne i przyjazne

dla obywatela. Od dawna przedstawiają

propozycje zmian w prawie. Tymczasem

głos sędziów był dotąd na ogół ignoro-

wany. Podejmowane przez Ministerstwo

Sprawiedliwości i władzę ustawodawczą

próby zmierzające do poprawy sytuacji

okazują się wyrywkowe i nieskuteczne.

Brak jest spójnej i przemyślanej wizji na

temat docelowego modelu sądownic-

twa. Kolejni politycy piastujący stano-

wisko ministra sprawiedliwości często

negują działania swoich poprzedników,

a inicjatywy innych przedstawicieli wła-

dzy wykonawczej i ustawodawczej są

cząstkowe oraz nie zawsze przemyślane

w skutkach.

Sądownictwo poddawane było wielu

„reformom”, których konsekwencją było

głównie zwiększenie obciążenia sądów

obowiązkami orzeczniczymi i wykonaw-

czymi. Wszelkie zmiany ustrojowe były

i są wycinkowe, a zmierzają raczej do

zwiększenia wpływu władzy wykonaw-

czej na sądowniczą, niż zapewnienia jej

prawdziwej, przewidzianej konstytucją

niezawisłości. Stowarzyszenie Sędziów

Polskich „Iustitia” odpowiedziało na ape-

le licznych zgromadzeń sędziowskich

i zainicjowało w II połowie 2011 r. przed-

sięwzięcie pod nazwą „Okrągły Stół dla

sądownictwa”. Właśnie porozumienie

Okrągłego Stołu z 1989 r., które dokonało

w Polsce historycznego zwrotu, będą-

cego początkiem drogi do demokracji

parlamentarnej, było dla nas wzorem

i natchnieniem. Ono właśnie wskazało

wśród zasad przyszłego systemu poli-

tycznego, niezawisłość sądów. Obrady

Okrągłego Stołu toczyły się między opo-

zycją a ówczesną władzą. Nasz Okrągły

Stół dla sądownictwa jest wymianą po-

glądów na podstawowe problemy wy-

miaru sprawiedliwości w obrębie pod-

miotów, które w nim funkcjonują. Nie

ma więc tu pozycji władza – opozycja,

a raczej partnerska wymiana myśli.

Nie we wszystkich kwestiach myślimy

podobnie. Jednak właśnie wola usłysze-

nia głosu innych oraz próba doprowadze-

nia do konsensusu w najważniejszych

sprawach i wskazanie rozwiązań, które

uczyniłyby sądy efektywnymi, ale też

niezawisłymi (tak by mogły skutecznie

realizować prawo obywatela do szybkie-

go i sprawiedliwego sądu) była głównym

celem naszego pomysłu.

9 grudnia 2011 r. członkowie za-

rządu SSP „Iustitia” w osobach Anny

Adamskiej-Gallant i mojej zainicjo-

wali publicznie projekt na spotkaniu

z przewodniczącym KRS sędzią Anto-

nim Górskim oraz z I prezesem Sądu

Najwyższego sędzią Stanisławem Dą-

browskim. Obaj sędziowie przychylnie

zaopiniowali pomysł stowarzyszenia,

a I prezes SN objął swoim patronatem

nasze przedsięwzięcie. Podstawą pro-

jektu było przygotowanie przy udziale

przedstawicieli środowisk prawniczych,

nauki, władz publicznych oraz organi-

zacji pozarządowych całościowej kon-

cepcji tego, jak powinien funkcjonować

wymiar sprawiedliwości w Polsce, ze

szczególnym uwzględnieniem jego po-

zycji ustrojowej. Zaproszenia do udziału

w Okrągłym Stole zostały skierowane do

stowarzyszeń sędziów, prokuratorów,

asystentów, referendarzy sądowych, sa-

morządów adwokackiego, radcowskiego,

notarialnego i komorniczego, związków

zawodowych, wydziałów prawa wyższych

uczelni, instytucji zajmujących się pro-

mowaniem rządów prawa, KRS oraz

przedstawicieli władz państwowych:

Sejmu, Senatu, MS.

Władze państwowe dosyć chłodno

i bez entuzjazmu potraktowały naszą

inicjatywę, ograniczając się do wysłania

swoich przedstawicieli do uczestnictwa

w panelach. W przeprowadzonych do tej

pory czterech debatach, które odbyły się

w okresie od lutego do listopada 2012 r.,

dyskusji poddaliśmy następujące zagad-

nienia: struktura sądownictwa, zasa-

dy tworzenia i znoszenia sądów, droga

dojścia do zawodu sędziego, nadzór nad

sądami, samorząd sędziowski i Krajowa

Rada Sądownictwa, kognicja sądów, sta-

tus sędziego, referendarzy, asystentów

i urzędników sądowych, udział obywateli

w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.

Dyskusja podczas tych debat, jak też

pisemna wymiana poglądów pozwoliły

na ustalenie zbieżnych poglądów w pod-

stawowych sprawach przez większość

organizacji i stowarzyszeń biorących

udział w projekcie. Zaowocowało to pod-

pisaniem 14 stycznia 2014 r. dokumen-

tu końcowego, w którym postulujemy:

przestrzeganie gwarancji ustrojowych

określonych w Konstytucji RP, w tym

trybu ustawy jako właściwego aktu

prawnego do tworzenia i znoszenia

sądów, zapewnienia dalszego rozwoju

wyspecjalizowanego sądownictwa ro-

dzinnego we wszystkich instancjach,

jak i stworzenie obywatelowi dostęp-

ności do sądów, w tym z uwzględnie-

niem sądów pracy,

zwiększenie samorządności w orga-

nizacji władzy sądowniczej, by w ten

sposób, podobnie jak w samorzą-

dach zawodowych, kształtować jej

autorytet oraz odrębność i nieza-

leżność od władzy ustawodawczej

i wykonawczej, zarazem zapewnia-

jąc pieczę i dając gwarancję należy-

tego pełnienia funkcji sędziowskiej

z uwzględnieniem interesu publicz-

nego, a przez utworzony centralny

organ przedstawicielski stworzyć re-

prezentację całego środowiska,

skierowanie tak zwanego nadzoru ad-

ministracyjnego poza obszar władzy

wykonawczej ze wskazaniem, by na

wzór sądownictwa administracyjne-

go sprawował go w sądach powszech-

nych I prezes Sądu Najwyższego,

odstąpienie od założeń menedżer-

skiego zarządzania wymiarem spra-

wiedliwości jako nieprzystającego do

jego zadań, na rzecz postulowanej sa-

morządności, aby kształtować prawi-

dłowość funkcjonowania autorytetem

i odpowiedzialnością, poziomymi re-

lacjami współoddziaływania środowi-

skowego jako naturalniejszymi dla

służby sędziego i związanego z nią

etosu, a nie ograniczającymi nieza-

leżność zarządzeniami w trybie nad-

zorczych relacji pionowych, przy tym

obejmujących materię daleko wykra-

czającą poza granice dopuszczalnego

nadzoru władzy wykonawczej,

zapewnienie poprzez właściwy system

wyborczy reprezentatywności wszyst-

kich sędziów w wyborach do Krajowej

Rady Sądownictwa, a także poprzez

przywrócenie właściwej rangi sędziom

sądów rejonowych jako podstawowej

sile wymiaru sprawiedliwości,

stworzenie takiej drogi do zawodu,

która umożliwi praktyczną weryfika-

cję zdolności kandydata i potwierdze-

nie jego kompetencji jeszcze przed

powołaniem go na urząd sędziego,

stworzenie gwarancji przestrzega-

nia regulacji dotyczących statusu

sędziego jako fundamentu niezawi-

słych i niezależnych sądów, z rozwa-

żeniem wzmocnienia go o immuni-

tet cywilny,

zweryfikowanie przedmiotowej i pod-

miotowej kognicji sądów,

dookreślenie statusu referendarza

sądowego, asystenta sędziego, urzęd-

nika sądowego oraz zapewnienie

właściwych form udziału obywateli

w sprawowaniu wymiaru sprawie-

dliwości (po rozważeniu aktualnych

oczekiwań społecznych i możliwości

w tym zakresie).

Mam nikłą nadzieję, że nasze wspólne

propozycje spowodują z czasem wdroże-

nie prac legislacyjnych tak, by całościowo

dokonać zmian w wymiarze sprawiedli-

wości, przy uwzględnieniu właściwej ran-

gi władzy sądowniczej i dobra obywateli.

Celowo użyłem słowa „nikłą” albowiem

zarówno przedstawiciele władzy wyko-

nawczej (Ministerstwo Sprawiedliwości),

jak i ustawodawczej (posłowie) mało an-

gażowali się w ideę okrągłego stołu dla

sądownictwa. W przeszłości wiele razy

było widać, że sami wolą decydować

o wymiarze sprawiedliwości bez realne-

go uwzględnienia tego, co sądzą o nim

ci, którzy go sprawują i najlepiej znają.

Chciałbym się tu jednak mylić.

Okrągły Stół dla sądownictwa

Nikt lepiej

niż praktycy nie wie,

co w wymiarze

sprawiedliwości

wymaga zmian

To politycy (władza

wykonawcza

i ustawodawcza)

meblują

nam wymiar

sprawiedliwości,

ale za skutki

niewłaściwego

umeblowania

obarcza się sędziów,

a nie polityków

TERIAŁ

RASO

JAceK PrzyGucKi

sędzia Sądu Okręgowego w Suwałkach, współor-

ganizator projektu „Okrągły Stół

dla sądownictwa”

Wygenerowano dnia 2015-02-20 dla loginu: johnprctorbob@gmail.com

4 / 8

W jednej z genialnych scen z kultowe-

go „Misia” w reżyserii Stanisława Barei

dwóch mężczyzn wnosi kobietę do kio-

sku. Zaczyna się awantura. Jeden z męż-

czyzn zarzuca ekspedientce, że sprze-

dała jego żonie regeneracyjny szampon

do włosów, po zastosowaniu którego

kobieta została, krótko mówiąc… łysa.

Mężczyzna w trakcie kłótni rozrzuca

włosy żony po całym kiosku, na co eks-

pedientka wybucha: „Będzie mi tu kłaki

rozrzucał. Panie, tu nie jest salon dam-

sko-męski. To jest kiosk Ruchu, ja tu

mięso mam”.

Scena ta według mnie idealnie od-

zwierciedla obecną sytuację, w której

listy z sądów i prokuratur zamiast jak

dotychczas przez Pocztę Polską dostar-

czane są przez prywatne firmy do róż-

nych punktów handlowych.

Internet pełen jest już doniesień

o tym, jak to przesyłki sądowe trafiły do

sklepów spożywczych, zoologicznych,

rybnego albo kiosku zlokalizowanego na

terenie giełdy, na którą wstęp jest płat-

ny, czy stoiska w hali targowej, a nawet

klubu nocnego.

Konsorcjum Polskiej Grupy Pocztowej,

InPostu i Ruchu wygrywając przetarg,

swoją ofertą przebiło dotychczasowego

operatora, czyli Pocztę Polską. Oznacza

to, iż od początku roku powiadomienia

i wezwania do sądu nie odbierzemy już

z urzędu pocztowego, ale z punktów han-

dlowo-usługowych współpracujących

z operatorem. Prowadzić to będzie za-

pewne do wielu sytuacji „rodem z Barei”.

To może na początku budzić wesołość,

ale są też aspekty dalece poważniejsze,

które mogą mieć istotne, długofalo-

we skutki. Co będzie, jeżeli sprzedawca

w takim punkcie wyda sądową lub pro-

kuratorską przesyłkę, nie weryfikując

tożsamości odbiorcy, albo jeżeli wyda ją

mężowi zamiast żonie, a będzie to we-

zwanie dla żony na sprawę rozwodową?

Rodzą się poważne obawy, że z powo-

du wadliwego systemu doręczeń strony

nie będą dochowywać terminów do zło-

żenia np. odpowiedzi na pozew, apelacji.

Jaki to będzie miało wpływ na zapadające

wyroki, decyzje prokuratur, a idąc dalej,

ewentualne zaskarżenia i pozwy o sto-

sowne odszkodowania?

Lektura komentarzy adwokatów

w prasie i internecie budzi moje oba-

wy także o to, czy rzetelnie wypełniony

zostanie obowiązek dochowania tajem-

nicy korespondencji. Tak ważny w przy-

padku przesyłek sądowych i prokura-

torskich. Bez trudu można wyobrazić

sobie bowiem sytuację, w której w małym

miasteczku list polecony z sądu i pro-

kuratury odbierać się będzie ze sklepu

spożywczego, który jest centrum życia

towarzyskiego. Kto dowie się pierwszy

o nadejściu takiego listu – adresat czy

okoliczni mieszkańcy i jak szybko lawi-

na plotek, domysłów i posądzeń dotknie

adresata.

Czy listy z prokuratur i sądów mają

być przetrzymywane na półce z chemią,

czy kabanosami? Czy mamy pewność, że

dany punkt się nie zamknie na tydzień

albo dwa z powodu urlopu albo choroby

sprzedawcy? Należy przecież pamiętać,

że sądy dwa razy awizowaną przesyłkę

uznają za dostarczoną, a powiadomie-

nie takie może zawierać np. termin zło-

żenia apelacji od wyroku.

Ktoś powie, że to rewolucyjna zmia-

na, przełamanie monopolu Poczty Pol-

skiej w kolejnym segmencie rynku,

a każda zmiana wymaga przyzwycza-

jenia, z czasem nowe rozwiązania zo-

staną dopracowane, każda rewolucja na

początku wnosi drobny chaos itp. itd.

Ja też jestem zwolennikiem wolnego

rynku i uczciwej konkurencji, również

wśród operatorów pocztowych, ale uwa-

żam, że są dziedziny życia, w których

eksperymentowanie jest ostatnią rze-

czą, jaką należy robić. W tym przypad-

ku są to życiowe sprawy postronnych

obywateli, które rozstrzygają sądy i o

których czasem decydują prokuratorzy.

Jedno pytanie rodzi kolejne. Odpo-

wiedzi na nie powinno dać państwo.

To aparat państwa jest bowiem zobli-

gowany do zadbania, by postępowanie

sądowe i prokuratorskie przebiegało

rzetelnie.

Prezydium Naczelnej Rady Adwokac-

kiej podjęło uchwałę, w której wnioskuje,

aby państwo zwróciło szczególną uwagę

na zasady funkcjonowania systemu do-

ręczeń tego typu przesyłek, monitoro-

wało poprawność dokonywania doręczeń

lub ich zwrotu, dbało o zabezpieczenie

tajemnicy korespondencji oraz ochro-

nę danych osobowych osób, do których

kierowana jest korespondencja.

Niezależnie od tego władze samo-

rządu adwokackiego rozpoczęły moni-

toring wszystkich sygnałów na temat

nowego systemu doręczeń przesyłek.

Pomorska Izba Adwokacka w Gdańsku

uruchomiła e-maila, na który można

przesyłać wszelkie niepokojące informa-

cje, problem monitorują władze innych

izb adwokackich.

Na końcu jednak trzeba postawić py-

tanie zasadnicze, które powinno być

przez twórców reformy postawione, za-

nim przystąpiono do wyboru nowego

operatora. Czy wymiar sprawiedliwości

będący zadaniem państwa (a doręcze-

nia pism są jego nierozerwalną częścią)

może podlegać komercjalizacji?

Układając kryteria wyboru nowego

operatora pomyślano o kosztach i moż-

liwych oszczędnościach, a zapomniano

zadbać o gwarancje właściwej obsługi

wymiaru sprawiedliwości. Szkoda. Są

bowiem rzeczy, na których odpowie-

dzialne państwo oszczędzać nie może.

prawnik

17–19 stycznia 2014 nr 11 (3652)

gazetaprawna.pl

Dominika

Bychawska-

-Siniarska

koordynatorka
projektu „Europa
Praw Człowieka”
Helsińskiej Fundacji
Praw Człowieka

Niebezpieczny

eksperyment

RIA

ły

RASO

Są obszary, w których odpowiedzialne państwo nie powinno oszczędzać.

Jednym z nich jest wymiar sprawiedliwości

prosto

ze Strasburga

Na początku stycznia 2014 r.

europejski Trybunał Praw

Człowieka uznał narusze-

nie swobody wypowiedzi

w dwóch sprawach wniesio-

nych przez wydawcę gazety

„Novy Cas” – jednego z naj-

popularniejszych tytułów na

Słowacji, zaliczanych do pra-

sy tabloidowej.

Pierwsza sprawa (skarga

nr 21666/09) dotyczyła odpo-

wiedzialności spółki (dalej:

RASS) pozwanej o ochronę

dóbr osobistych. Przyczyn-

kiem była publikacja arty-

kułu na temat wypadku sa-

mochodowego, w którym

ujawniono dane osobowe

pieszego – śmiertelnej ofia-

ry zdarzenia, oraz jego ojca,

lokalnego prokuratora. Au-

torzy tekstu zwrócili uwagę

na długotrwały areszt spraw-

cy wypadku, a przeciągające

się postępowanie (w związku

z przekazywaniem akt z jed-

nej prokuratury do drugiej)

powiązali z osobą poszko-

dowanego, sugerując, że to

ustosunkowany ojciec mści

się za śmierć syna. Proku-

rator uznał, że ujawnienie

jego danych w artykule spo-

wodowało u niego dodatko-

wą wiktymizację i cierpienie.

Słowackie sądy przyznały mu

rację, nakazując RASS wypła-

tę 2600 euro tytułem zadość-

uczynienia oraz publikację

przeprosin.

Druga skarga (nr 21666/09)

dotyczyła serii artykułów opu-

blikowanych w „Novym Casie”

na temat oskarżonego o oszu-

stwa uczestnika teleturnieju

„Postaw na milion”. Opisano

w nich spór pomiędzy organi-

zatorem show i człowiekiem

rzekomo wykorzystującym

podczas programu elektro-

niczne urządzenie, za pomo-

cą którego otrzymywał dobre

odpowiedzi. I w tym przypad-

ku RASS przegrał w słowac-

kich sądach, które nakaza-

ły przeproszenie publicznie

napiętnowanego gracza oraz

wypłacenie mu 1450 euro za-

dośćuczynienia.

Ringier Axel Springer Slo-

vakia zwrócił się do euro-

pejskiego Trybunału Praw

Człowieka, zarzucając są-

dom słowackim brak posza-

nowania dla wolności słowa

i dawanie prymatu ochronie

prywatności osób, które wy-

toczyły powództwa przeciwko

wydawcy.

W dwóch wyrokach z 7

stycznia 2014 r. eTPC podjął

rozważania na temat tego,

czy ingerencja w swobodę

wypowiedzi RASS była nie-

zbędna w demokratycznym

społeczeństwie i czy w oma-

wianych przypadkach sędzio-

wie zastosowali standardy

wynikające z orzecznictwa

wypracowanego w oparciu

o art. 10 europejskiej Kon-

wencji Praw Człowieka (wol-

ność słowa). W obu sprawach

trybunał zwrócił uwagę, że

sądy błędnie skoncentrowa-

ły się wyłącznie na dowodze-

niu prawdziwości artykułów.

Uznając, że doszło do naru-

szenia dóbr osobistych pro-

kuratora i uczestnika konkur-

su, sądy nie uwzględniły ich

pozycji w debacie publicznej.

Nie rozważyły również, czy

teksty opublikowane zostały

w dobrej wierze, w interesie

publicznym oraz czy wydaw-

ca działał zgodnie z obowiąz-

kami wynikającymi z art. 10

konwencji.

W pierwszej sprawie sę-

dziowie jednogłośnie uznali

naruszenie swobody wypo-

wiedzi wydawcy, przyznając

RASS 6191,76 euro odszko-

dowania i 5850 euro zadość-

uczynienia. W drugiej, do-

tyczącej programu „Postaw

na milion”, eTPC przyznał

medialnej spółce 4431 euro

odszkodowania i 9750 euro

zadośćuczynienia. Dwóch sę-

dziów złożyło jednak zdanie

odrębne do wyroku, wskazu-

jąc, że przyznana suma jest

zbyt wygórowana w porów-

naniu z dotychczasowym

orzecznictwem oraz w zesta-

wieniu z kompensatą przy-

znaną w pierwszym orzecze-

niu ze skargi RASS.

Wyroki w sprawach Ringier

Axel Springer Slovakia można

uznać za precedensowe i od-

chodzące od dotychczasowe-

go orzecznictwa eTPC, który

w odpowiedzi na fenomen ga-

zet bulwarowych nie przyzna-

wał ochrony artykułom ma-

jącym dostarczać odbiorcom

sensację i zabawę (por. spra-

wy Stoll przeciwko Szwajcarii

oraz Kania i Kittel przeciwko

Polsce). Takie podejście trybu-

nału było często oceniane jako

nadmiernie rygorystyczne.

Jak wskazuje prof. Ireneusz

C. Kamiński, tabloidy również

mogą bowiem spełniać funk-

cję kontrolną, informując spo-

łeczeństwo o sprawach waż-

kich, nawet jeżeli nie realizują

jej w sposób znany z prasy ja-

kościowej. Nierzadko to wła-

śnie one alarmują opinię pu-

bliczną, zwracając uwagę na

pewne zdarzenia.

Dwa przytoczone rozstrzy-

gnięcia eTPC są też dobrą

wiadomością dla dzienni-

karzy i wydawców w Polsce.

Okazuje się bowiem, że trybu-

nał skłonny jest uznać naru-

szenie swobody wypowiedzi

przez sam fakt nieuwzględ-

nienia przez sądy narodowe

standardów wynikających

z orzecznictwa w sprawach

z art. 10 konwencji. O ile

grubsza skóra polityka jako

standard strasburski zako-

rzeniła się głęboko w głowach

polskich sędziów, o tyle nie

zawsze pamiętają oni o dzia-

łaniu w interesie publicznym,

szerszej ochronie debaty

o charakterze politycznym

czy też rozróżnieniu faktów

od opinii. W świetle orzeczeń

w sprawach RASS uzasadnio-

na jest konkluzja, że amnezja

sędziów może prowadzić Pol-

skę do naruszeń konwencji

w sprawach z zakresu wolno-

ści słowa.

Tabloidy też korzystają z wolności słowa

Prenumerata:

Cena prenumeraty DZIENNIKA GAZETA PRAWNA: Wersja Standard: miesięczna (styczeń 2014 r.): 100,80 zł, styczeń–grudzień 2014 r.: 1095,00 zł. Wersja Premium: miesięczna
(styczeń 2014 r.): 117,60 zł, styczeń–grudzień 2014 r.: 1296,00 zł. Wszystkie ceny brutto (zawierają 8 % VAT). Więcej informacji na stronie www.gazetaprawna.pl/prenumerata

JACEK TRElA

adwokat, wiceprezes Naczelnej Rady Adwokackiej

Wygenerowano dnia 2015-02-20 dla loginu: johnprctorbob@gmail.com

5 / 8

KodeKs Karny

Sporu o zapisy antyaborcyjne cd.

stronie Ministerstwa Sprawiedliwości

(komunikat z 17 grudnia).

A oto przyczyny. Nie wiedząc, jaki jest

status konferencji (naukowa czy prezen-

tacja stanowiska komisji jako organu

pomocniczego MS i jaki charakter ma

to stanowisko: definitywny czy wstęp-

ny) – wprost zapytałam. Odpowiedział

Pan, że to prezentacja poglądów komisji,

w postaci „wstępnych założeń”. Do mnie

(i w ogóle do opinii publicznej) dotarł

jednak dokument w postaci artykuło-

wanego, gotowego projektu. To suge-

ruje, że komisja przestawiła MS – tak

jak to zresztą wynika z jej regulaminu

– po prostu gotowy projekt legislacyjny

zmian k.k. Komisja kodyfikacyjna zgod-

nie bowiem z jej statusem przygotowu-

je projekty dla resortu i rządu. I takim

właśnie projektem jest dokument, o któ-

ry chodzi, który sobie wydrukowałam

i oczywiście przeczytałam. Nawet jeśli

wedle komisji to są wstępne założenia,

to forma ich prezentacji wprawia w kon-

fuzję. Sugeruje bowiem co innego niż

to, co wynika z pana informacji.

W ramach swych prac komisja (tak to

wynika z jej regulaminu) może przepro-

wadzać konsultacje. Należałoby ocze-

kiwać, że te konsultacje będą tym bar-

dziej reprezentatywne i wszechstronne,

z im bardziej radykalnymi propozycjami

komisja występuje. Komisja wystąpiła

z projektami bardzo radykalnego za-

ostrzenia przepisów antyaborcyjnych,

dokonanego przy okazji wielu różnych

zmian kodeksu karnego.

Istota zmian w zakresie prawa anty-

aborcyjnego dotyczy zaostrzenia ochro-

ny płodu/dziecka nienarodzonego (bo

określenie „dziecko poczęte” jest lap-

susem językowym i logicznym). Kodeks

karny w pierwotnej wersji w ogóle nie

przewidywał karania kobiety. Chronił jej

wolność przed niechcianą aborcją, a se-

mantycznie nie używał terminologii su-

gerującej utożsamienie spędzenia płodu

i zabójstwa, co występuje w projekcie

idącym nota bene dalej niż Kodeks Ka-

noniczny (kanony 1397 i 1398, gdzie się

rozróżnia między zabójstwem i spędze-

niem płodu wyraźnie tak nazwanym).

Terminologia użyta w projekcie k.k. jest

zabiegiem erystyczno-semantycznym,

oswajającym prawników i społeczeń-

stwo z akceptacją karania kobiet (skoro

ma dochodzić do zabójstwa).

Zmiany były tu stopniowe i dokony-

wały się na drodze semantycznej (w

1999 r. utożsamienie płodu i dziecka

poprzez wprowadzenie postaci zabój-

stwa w art. 157a, który jednak wyłączał

karalność matki). Projekt już wprowa-

dza karalność kobiety ciężarnej za za-

bójstwo dziecka, i to także w wypadku

poronienia będącego skutkiem działań

ryzykownych samej kobiety, o ile chodzi

o dziecko zdolne do życia poza organi-

zmem matki i gdy matce można przypi-

sać winę umyślną (zamiar ewentualny

jest tu granicą – tak wywiad z Andrze-

jem Zollem w „Gazecie Wyborczej” z 17

grudnia 2013 r.).

Historia królowej Bony, która w 1527

r. wybrała się na tragicznie zakończo-

ne (także dla trwałości dynastii, ponie-

waż urodzone przedwcześnie i zmarłe

dziecko było płci męskiej) łowy konne,

jest przykładem sytuacji, gdy prokurator

musiałby zastanawiać się nad kwalifi-

kacją winy kobiety: już dolus eventualis

czy jeszcze lekkomyślność. W każdym

razie postępowanie karne z pewnością

musiałoby być wdrożone.

Projekt zmian w k.k. przynosi zmia-

nę radykalną karalności kobiet, które

w ten sposób obarcza się penalnym ry-

zykiem utrzymania ciąży. Oczywiście

nie każde tragicznie zakończone póź-

ne poronienie czy przedwczesny poród

spowoduje ukaranie kobiety. Z pewno-

ścią należy się spodziewać efektu mro-

żącego i konieczności tłumaczenia się

kobiety, niezbędnego do oceny stopnia

winy przy podejmowaniu działań uzna-

wanych za ryzykowne. Na przykład Ma-

ria Skłodowska-Curie urodziła córkę, na

szczęście żywą, przedwcześnie, w wy-

niku wycieczki rowerowej. Prokuratura

jest konformistyczna i niektórych rze-

czy nie chce widzieć, a niekiedy stosuje

excés du zéle, zależy, skąd wiatr wieje.

Wprowadzenie takiej zmiany wyraźnie

wskazuje kierunek wiatru.

Na tym nie koniec w zarządzaniu

strachem wobec kobiet. Postęp medy-

cyny coraz dalej „wstecz” przesuwa gra-

nice zdolności utrzymania dziecka przy

życiu poza organizmem matki. Kobieta

staje się zatem także zakładniczką tego

postępu medycyny, wpływającego na

poszerzanie granicy jej odpowiedzialno-

ści karnej i grożącego ryzyka odpowie-

dzialności. To bardzo drastyczna zmiana

prawa przewidziana w projekcie i do-

tyczy – z natury rzeczy – tylko kobiet.

Mam podejrzenia

że organizowana

przez Komisję

Kodyfikacyjną Prawa

Karnego konferencja

służy spóźnionej

legitymizacji

nieudanego

przedsięwzięcia.

A w tym nie

chciałabym

uczestniczyć

fOT

SZT

elf

List do prof. Piotra Hofmańskiego

zanowny Panie profeso-

rze, dziękuję za zaprosze-

nie na spotkanie w dniu

21 stycznia, na którym – jak

Pan pisze w liście do mnie

z 3 stycznia – „Komisja mia-

łaby szanse przedstawienia

wstępnych założeń nowelizacji przepi-

sów o przestępstwach przeciwko życiu

i zdrowiu przygotowanych przez komi-

sję poprzedniej kadencji (kierował nią

prof. A. Zoll). Żadnych konsultacji dotąd

nie było, albowiem nie powstał jeszcze

nawet projekt. Mamy tylko stanowi-

sko komisji, które może (ale wcale nie

musi) być podstawą projektu rządowe-

go. Mamy też głosy świętego oburze-

nia z różnych stron, które wyrażane są

– najwyraźniej – bez lektury założeń.

uznaliśmy przeto za stosowne przed-

stawienie szerszemu kręgowi odbior-

ców istoty propozycji i umożliwienie

dyskusji na ich temat. Nie jest to konfe-

rencja karnistyczna. Przeciwnie: karni-

ków będzie niewielu (przede wszystkim

feministycznie nastawione panie kar-

niczki), za to spodziewamy się dyskusji

z lekarzami, bioetykami, genetykami,

przedstawicielami środowisk femini-

stycznych itd”.

Z udziału w tej konferencji posta-

nowiłam ostatecznie zrezygnować.

Zrobiłam to po lekturze projektu i po

obserwacji tego, jak konferencja jest

organizowana, oraz po lekturze poglą-

dów upublicznionych w mediach i na

PROf. Ewa

ŁętOwSka

rzecznik praw

obywatelskich

w latach 1987–1992,

sędzia Naczelnego

Sądu administra-

cyjnego w latach

1999–2002 i trybunału

konstytucyjnego

w latach 2002–2011

Historia królowej Bony, która w 1527 r.

wybrała się na zakończone poronieniem

łowy konne, jest przykładem sytuacji,

gdy prokurator musiałby zastanawiać

się nad kwalifikacją winy kobiety

Wygenerowano dnia 2015-02-20 dla loginu: johnprctorbob@gmail.com

6 / 8

Nie rozumiem, jak można w takiej

sytuacji, bez stosownych konsultacji

jeszcze na etapie wstępnym – prezen-

tować publicznie stanowisko w posta-

ci artykułowanego projektu „pakieto-

wego”, przygotowanego przez komisję,

która musiała chyba zdawać sobie spra-

wę z własnej niereprezentatywności

z uwagi na płeć. Jest to w tym wypadku

szczególnie rażące, skoro zaostrzenie

karania ma dotyczyć wyłącznie kobiet.

W liście do mnie z 6 stycznia pisze pan:

„Komisja nie prowadzi prac za zamknię-

tymi drzwiami. Umożliwiamy każdemu

wypowiedzenie się w analizowanych

przez nas kwestiach na stronie komisji,

a ponadto zapraszamy na obrady gości

z różnych środowisk (np. rozmawiali-

śmy z profesorem genetyki na temat

tzw. przestępstw aborcyjnych). Zorga-

nizowaliśmy także konferencję karni-

styczną, na której dyskutowane były (lub

mogły być) wszystkie aspekty pracy nad

wstępnym projektem”. Wynika stąd, że:

■

żadnych szerzej zakrojonych konsul-

tacji dotychczas nie było;

■

w szczególności – mimo że regu-

lamin komisji na to zezwala i to

przewiduje – nie było analizy, czy

istniejące instrumenty wpływu na

orzecznictwo nie mogłyby usunąć

części błędów praktyki orzeczniczej,

skoro one miały być przyczyną zmian;

■

skład komisji jest niereprezenta-

tywny ;

■

szczególnym zgrzytem „gendero-

wym” (używam tego terminu celo-

wo) jest okoliczność, że przewidując

obecnie udział karników, oddzielnie

wymienia Pan „feministycznie nasta-

wione panie karniczki”. Obawiam się,

że – niezależnie od feministycznego

lub niefeministycznego nastawienia

List do prof. Piotra Hofmańskiego

Uważam, że sposób

przygotowania

i przedstawienia projektu

jest arogancki. Być

może sama komisja nie

dostrzega tego faktu

wynikającego z jej

niereprezentatywności

i braku konsultacji

przy jednoczesnym

radykalizmie postulatów

prawnik

17–19 stycznia 2014 nr 11 (3652)

gazetaprawna.pl

Kontakt: 22 212 08 27, prenumeratadgp@infor.pl

Więcej na: www.gazetaprawna.pl/oferta2014

prenumeratorów

Specjalnie dla

Dziennika Gazety Prawnej

Dostęp do elektronicznego archiwum

dziennika z lat 2002 – 2013

Szczegóły na

www.gazetaprawna.pl/archiwumdgp

Elektroniczne archiwum, czyli zbiór wszystkich tekstów, które

ukazały się w gazecie i jej dodatkach w latach 2002-2013.

Przywilej korzystania z archiwum przysługuje

tylko aktualnym prenumeratorom DGP.

P I S Z E M Y O D P O W I E D Z I A L N I E

P A T R Z Y M Y O B I E K T Y W N I E

aUtOPROMOCJa

wszystkie panie-karniczki mogą czuć

się co najmniej nieswojo;

■

atmosfera dyskusji – której otwarcia

komisja, wedle słów swego dawnego

przewodniczacego, „się nie obawia”

(cytowany wywiad a. Zolla), jest bar-

dzo zła. I szkoda, skoro komisja chcia-

ła otwarcia dyskusji, że jej po prostu

nie przygotowano. Przecież projekt

nie miał uzasadnienia (dopiero teraz

ten brak się nadrabia). Zwłaszcza cie-

kawe byłoby poznać dane dotyczące

orzecznictwa, warunków i możliwo-

ści jego ukształtowania oraz statysty-

ki sytuacji spowodowania uszkodze-

nia czy śmierci płodu przez lekarzy

na skutek (dotychczas niekaranych)

interwencji medycznych w ostatnich

stadiach ciąży, co obecnie zamierza

się karalnością jednak objąć. Bo taki

jest główny motyw wprowadzenia

zmian, więc chyba to badano.

Uważam, że sposób przygotowania

i przedstawienia projektu jest aroganc-

ki. Być może sama komisja nie dostrze-

ga tego faktu wynikającego z jej niere-

prezentatywności i braku konsultacji,

przy jednoczesnym radykalizmie po-

stulatów. to jednak uzasadnia podej-

rzenie, że komisja reprezentuje przed-

stawicieli jednego światopoglądu, i to

w wersji radykalnej (vide terminologia

i systematyka Kodeksu Kanonicznego).

Być może tak nie jest, ale takie wraże-

nie powstaje, sądząc po treści projektu

i sposobie jego prezentacji.

We wszelkich pracach ciał pomocni-

czych afiliowanych przy organach pań-

stwowych istnieje niebezpieczeństwo

zdominowania prac zewnętrznych, kole-

gialnych ciał eksperckich przez element

urzedniczo obsługowy, który w rzeczy-

wistości steruje tymi pracami. Ostat-

nie publikacje wypowiedzi wiceministra

sprawiedliwości odpowiedzialnego za

prace nad projektem i uczestniczącego

w pracach KK, a zwłaszcza jego wypowie-

dzi na temat jego interpretacji aksjologii

konstytucyjnej (wnioskuję z cytatów po-

dawanych przez media, nie z opisu po-

glądów), nie pozostają w zgodzie z zasa-

dą neutralności światopoglądowej służby

publicznej. to przekonuje mnie, że rację

miał Lech Gardocki, twierdząc, że pro-

jekt radykalnego zaostrzenia odpowie-

dzialności kobiet za aborcje, idący dalej,

niż Kodeks Kanoniczny, był przemyśla-

ną próbą strategii „zajętego pola” przez

jedną opcję ideową.

Wreszcie ostatnia kwestia. Projekt

bardzo mocno angażuje się (poprzez za-

ostrzenie odpowiedzialności karnej cię-

żarnej kobiety i lekarza) w ochronę płodu

w ostatnich dwóch trymestrach ciąży.

Groźba karnej odpowiedzialności musi

wywołać kolejny efekt mrożący, hamu-

jąc nie tylko prenatalistykę, ale i leczenie

kobiet w ciąży w ogóle, jeżeli miałoby to

się wiązać ze wzrostem ryzyka odpowie-

dzialności, choćby w postaci tłumaczenia

się przed prokuratorem. Projekt (nawet

dostępne obecnie, ex post, uzasadnienie)

nie przekonuje, jakoby kwestia ta była

jakoś analizowana (za pomocą jakich na-

rzędzi) w toku prac komisji. Efekt mrożą-

cy jest realny, wobec notoryjnie znanego

oportunizmu społecznego, nieomijające-

go środowisk lekarskich i prawniczych.

Krytycznie zaś nadto należy ocenić sta-

nowisko prawników, którzy proponując

jakieś rozwiązania, nawet konstrukcyjnie

dające się tłumaczyć, sądzą, że prakty-

ka ukształtuje się zgodnie z założenia-

mi, jakie sami przyjmują w przepisach,

w związku z czym lekceważą możliwość

wystąpienia negatywnych, niepożada-

nych skutków ubocznych. Jest to jedno-

stronność w operowaniu prawem, gdzie

dostrzega się tylko tekst, konstrukcję

powinnościową, bez refleksji nad uwa-

runkowaniami społecznie efektywnego

oddziaływania prawa, i to także w nie-

pożądanym kierunku.

Biorąc to wszystko pod uwagę, docho-

dzę do wniosku, że moja obecność na

konferencji 21 stycznia byłaby jedynie

legitymizowaniem dokumentu, który

wobec wycofania zainteresowania rzą-

du – po prostu nie istnieje. Jeżeli zaś

miałaby to być konferencja naukowa,

to nie rozumiem, dlaczego organizu-

je ją komisja. Mam podejrzenia (jeśli

niesłuszne, to trudno, ale okoliczności

do tego skłaniają), że konferencja służy

spóźnionej legitymizacji nieudanego

przedsięwzięcia. a w tym nie chciała-

bym uczestniczyć.

Wygenerowano dnia 2015-02-20 dla loginu: johnprctorbob@gmail.com

7 / 8

SzkolniCtwo wyżSze

Tytuły naukowe

■

Redakcja: ul. Okopowa 58/72; 01-042 Warszawa, tel. 22 530 40 40, faks: 22 530 40 39; e-mail: gp@infor.pl

■

Redaktor naczelna: Jadwiga Sztabińska

■

Zastępcy redaktor naczelnej: Andrzej Andrysiak, Łukasz Korycki, Dominika Sikora, Paweł Nowacki

■

Sekretarze: Rafał Drzewiecki, Marcin Hadaj, Anna Godlewska, Leszek Majkut,

Mirosław Mazanec, Mira Suchodolska

■

Redaguje: Ewa Szadkowska

■

Szef działu foto: Krzysztof Cieślewicz

■

Biuro reklamy (tel. 22 530 44 44):

Dyrektor: Monika Szulc-Wąsikowska, tel. 22 530 40 17

■

Szef studia DTP: Jacek Obrusiewicz

■

Produkcja: Elżbieta Stamler, tel. 22 530 42 24

Gdybym mógł zmienić jeden przepis...

dr hab. Piotr

korzeniowski

prof. nadzw. UŁ,

kierownik Zakładu

Prawa Ochrony

Środowiska, Katedra

Prawa Administra-

cyjnego i Nauki

Administracji,

Wydział Prawa

i Administracji,

Uniwersytet Łódzki

dybym mógł

zmienić jeden

przepis, to

w pierwszej

kolejności zacząłbym od

kompleksowego uporządko-

wania systemu prawa

ochrony środowiska

w formie kodeksu. Pojedyn-

cze zmiany jednego przepisu

lub jednego aktu prawnego

stały się niestety dominują-

cą metodą błędnego

„poprawiania ” prawa

ochrony środowiska.

W zdecydowanej większości

systemów prawa państw

członkowskich UE można

obserwować proces

integracji i uproszczenia

przepisów prawa ochrony

środowiska z akcentem na

procesy konsolidacji

i kodyfikacji.

Rosnąca ilość regulacji

prawnych rodzi pilną

potrzebę zmniejszenia ich

liczby, poprawienia jakości,

uchylenia pewnych

przepisów oraz ogólnego

usprawnienia procesu

legislacyjnego w obszarze

prawa ochrony środowiska.

Równolegle coraz bardziej

widoczny jest problem

nieskuteczności lub słabej

skuteczności norm praw-

nych chroniących środowi-

sko. Lekarstwem na ten stan

stało się chaotyczne

wprowadzanie kolejnych

nowelizacji. W procesie

legislacyjnym praktyką

niestety dominującą jest też

mechaniczne wprowadzenie

jakiegoś przepisu lub aktu

prawnego z pominięciem

skutków, jakie jego działanie

spowoduje w całym

systemie prawa ochrony

środowiska. Zgadzam się, że

konieczność częstych

nowelizacji aktów norma-

tywnych dotyczących

ochrony środowiska wynika

z ciągłej zmiany stosunków

społecznych, gospodarczych

i politycznych. Jest to

sytuacja niezależna od

prawodawcy. Dodatkowo

niektóre akty prawne

chroniące środowisko

szybciej dezaktualizują się,

niż to ma miejsce w innych

dziedzinach prawa.

W takich okolicznościach

powstaje konieczność

szybkiej zmiany dopiero co

wprowadzonych w życie

aktów normatywnych.

Przykładem mogą być

nieustające nowelizacje

ustawy z 13 września 1996 r.

o utrzymaniu czystości

i porządku w gminach

i eksperymentowanie nad

kształtem modelu prawnego

systemu gospodarki

odpadami komunalnymi.

Nie powinniśmy akcepto-

wać braku systemowego

podejścia do zmian prawa

ochrony środowiska. W

obecnej sytuacji należy

podjąć działania formalno

– organizacyjne mające na

celu uporządkowanie prawa

ochrony środowiska

zmierzające w kierunku jego

kodyfikacji.

Not. PB

kronika

bubli prawnych

Skąd się bierze się to cudowne roz-

mnożenie? Po pierwsze, z ostatnich

zmian w przepisach ustawy – Pra-

wo o szkolnictwie wyższym i usta-

wy o stopniach naukowych i tytule

naukowym oraz o stopniach i tytule

w zakresie sztuki. Wprowadzają one

bowiem nową procedurę uzyskania

tytułu profesora, co powoduje, że Cen-

tralna Komisja ds. Stopni i Tytułów

Naukowych zalana jest dokumentami,

które należało złożyć przed 1 paździer-

nika 2013 r., aby postępowanie prze-

biegło według starych reguł. Mamy

więc wysyp wniosków, które po po-

zytywnym rozstrzygnięciu zaowocują

nowymi tytułami profesorów.

Problem dotyczy jednak czegoś in-

nego niż gorączka habilitacyjno-pro-

fesorska, z którą mamy do czynienia

w ostatnich 2 latach. Chodzi o rze-

czywisty stan rzeczy. Cytowana wy-

żej ustawa wyraźnie rozdziela (i w tym

zakresie nic się nie zmieni) dwie spra-

wy: stopnie naukowe i tytuł naukowy.

Stopnie naukowe są dwa: doktor i dok-

tor habilitowany. I właśnie kłopot jest

z tymi ostatnimi.

Bo po zdobyciu stopnia doktora

habilitowanego, który jest dopiero

podstawą do tego, aby w przyszłości

uzyskać tytuł profesora, zaczynają się

czuć profesorami tytularnymi, często

wprowadzając w błąd otoczenie.

Profesor plasuje się oczko wyżej

niż doktor habilitowany. Co prawda

w szkołach wyższych, po uzyskaniu

stopnia doktora habilitowanego, nie-

jednokrotnie obejmuje się stanowi-

sko profesora nadzwyczajnego (mimo

pięknej nazwy jest on „gorszy” niż

zwyczajny), ale jest to jedynie stano-

wisko, a nie tytuł. Zresztą na wielu

uczelniach na stanowisko profesora

nadzwyczajnego należy trochę po-

czekać, a znam takie, które godzą się

na powierzenie stanowiska profesora

„uczelnianego” dopiero po uzyskaniu

tytułu profesora.

Można bez wątpliwości stwier-

dzić, że doktor habilitowany, który

jest mianowany na stanowisko pro-

fesora uczelnianego, nie jest jeszcze

profesorem prawa. Stąd przywołane

na początku felietonu sformułowa-

nie „ja jako profesor prawa” jest nie-

prawdziwe.

Dlaczego w ogóle poruszam ten te-

mat? Z powodów etycznych i praw-

nych, o czym w dalszej części. Nie

może wszakże być tak, że również

w dziedzinie „oznaczania rangi”

w środowisku akademickim będzie-

my nadal chodzili na skróty. W woj-

sku albo się jest pułkownikiem, albo

generałem, a w nauce nie ma to zna-

czenia. Skoro przyjęty został system

odrębnego od stopni naukowych ty-

tułu profesora, który wymaga spełnie-

nia szczególnych wymogów, to prawo

jest prawem. Nawet nie powiem dura

lex sed lex, bo to wcale nie dura, ale

normalne wymogi na poszczególnych

etapach rozwoju naukowego. Dlate-

go też nadużyciem jest i dziwi mnie,

dlaczego środowisko naukowe nie

reaguje na używanie skrótu „prof.”

przed nazwiskiem w sytuacji, gdy dana

osoba profesorem nie jest. Gdy ktoś

uzyskał stanowisko profesora uczel-

nianego, to w środowisku tej uczelni

może być określany jej profesorem, ale

poza nią należy informować o tym,

tylko uczelnianym, statusie. Utarł się

też pewien dobry zwyczaj używania

przez doktorów habilitowanych skró-

tu „prof.” z określeniem uczelni, ale

po nazwisku.

Przepisy ustawy z 14 marca 2003 r.

o stopniach naukowych i tytule na-

ukowym oraz o stopniach i tytule

w zakresie sztuki nie tylko wyraźnie

oddzielają stopnie (doktor, doktor ha-

bilitowany) od tytułu naukowego, ale

formułują konkretne zasady uzyskania

tychże stopni i tytułów. W przypad-

ku habilitacji rozprawa habilitacyjna

powinna stanowić znaczny wkład au-

tora w rozwój określonej dyscypliny

naukowej (pomijam w tym miejscu

to, że rozprawę habilitacyjną może

zastąpić jednotematyczny cykl publi-

kacji). Obok rozprawy habilitacyjnej

ocenie podlega również dorobek na-

ukowy habilitanta. Po spełnieniu jesz-

cze innych, dodatkowych wymogów

można uzyskać stopień doktora ha-

bilitowanego. Ale nie profesora, gdyż

ten ostatni tytuł może być nadany co

do zasady tylko osobie, która uzyska-

ła stopień naukowy doktora habili-

towanego i ma osiągnięcia naukowe

znacznie przekraczające wymagania

stawiane w postępowaniu habilita-

cyjnym. Ponadto kandydat powinien

posiadać poważne osiągnięcia dydak-

tyczne (kształcenie kadr, kierowanie

zespołami badawczymi) oraz, zgodnie

z obowiązującymi przepisami, cze-

go nie było wcześniej, posiadać do-

świadczenie w kierowaniu zespołami

badawczymi realizującymi projekty

finansowane w drodze kontraktów

krajowych i zagranicznych oraz od-

być staże naukowe i prowadzić prace

naukowe w instytucjach naukowych,

w tym zagranicznych.

Bez względu na to, czy starania o ty-

tułu profesora odpowiadają starej czy

nowej procedurze, jest oczywiste, że

dorobek naukowy zainteresowanego

musi w stopniu znacznym przekraczać

wymogi stawiane przy habilitacji. Czy-

li należy ponieść dużo większy wysiłek

niż ten, z którym należało się zmie-

rzyć przy postępowaniu habilitacyj-

nym. A jaka jest rzeczywistość? Wła-

śnie taka, jak napisałem na początku

felietonu, że profesorem się jest, choć

się nim nie jest. Delikatność mate-

rii powoduje, że sprawa nie zostaje

nazwana z imienia i nazwiska. O ile

uczelnie próbują walczyć ze zjawi-

skiem popełniania plagiatów czy ne-

potyzmem, to takie nieetyczne dzia-

łania pozostają nietknięte. Są wręcz

akceptowane, chyba z grzeczności.

A przecież takie działania narusza-

ją zwyczaje akademickie, a pewnych

przypadkach należałoby je wręcz trak-

tować jako czyn nieuczciwej konku-

rencji, ze wszystkimi tego skutkami.

Dotyczy to w szczególności osób nie-

mających tytułu profesora, a posłu-

gujących się nim w czasie prowadze-

nia działalności gospodarczej. Są oni

przedsiębiorcami w rozumieniu art. 2

ustawy o zwalczaniu nieuczciwej kon-

kurencji, a skoro tak, to przez wprowa-

dzanie w błąd oznaczeniem (np. „Prof.

X i wspólnicy”) nieuczciwie reklamują

swoje usługi.

A więc szanowni nieprofesorowie

– do pracy, aby stać się profesorami

zgodnie z przepisami prawa.

Do napisania tego felietonu skłoniły

mnie słowa pewnego wiceministra,

który w przeprowadzanej z nim roz-

mowie użył sformułowania „ja jako

profesor prawa”. To już kolejna inspi-

racja publiczną wypowiedzią, bowiem

jeden z moich poprzednich tekstów

(Prawnik z 17 kwietnia 2013 r. nr 75)

był sprowokowany przez innego mi-

nistra, notabene na drugi dzień po fe-

lietonie odwołanego, choć tych faktów

nie należy łączyć.

Powracając do wspomnianego wice-

ministra – z pewnością kiedyś rzeczy-

wistym profesorem prawa będzie, ale

póki co z tego co wiem jeszcze nim nie

jest. Wielokrotnie słyszę „profesor ten,

profesor tamten” wiedząc, że chodzi

o osoby bez owego tytułu. W dziedzi-

nie, którą reprezentuję, profesorów

jest kilkunastu, a ma się wrażenie, że

idą oni w setki.

Cudowne rozmnożenie

profesorów prawa

Używanie tytułu naukowego,

którego się jeszcze nie uzyskało,

jest nieetyczne, a czasem może

wręcz zostać uznane za czyn

nieuczciwej konkurencji

FOT

SZAB

SKI

PROf. ZW. DR HAB.

ANDRZEJ KiDyBA

kierownik Katedry Prawa Gospodarczego

i Handlowego na UMCS w Lublinie

Wygenerowano dnia 2015-02-20 dla loginu: johnprctorbob@gmail.com

8 / 8