Doktryny polityczne i prawne

1

STAROŻYTNOŚĆ

SOFIŚCI – nie określili jak forma rządów jest dobra – między dem. a aryst.; zlaicyzowali podstaw. pojęcia polit.; państwo to wytwór
ludzki, o charakterze doczesnym, nie zaś sił pozaziemskich; Protagoras – relatywizm społ., - „Człowiek jest miarą...”; ludzie żyli w
izolacji -> potem hordy -> państwa, jako wytwór cywilizacji; postać umowy społ.; państwo ma służyć człowiekowi (bo z woli ludzi) i
ma służyć większości (bo z woli większości); prawo – dualizm prawa – pr. natury i pr. ludzkie; ważniejsze przestrzegać pr. nat., bo
godzi w prawdę; pr. ludzkie są zmienne, niesprawiedliwe, służą interesom rządu, tyranizują ludzi.

DEMOKRACJA ATEŃSKA – wolność -isegoria -(„robić co się chce i mówić co się chce”) szcz. wolność słowa; równość praw –
isonomia – to = głosu i udziału we władzy- gwarancje: płatność urzędów, obsadzanie przez losowanie; praworządność – to
dobrowolne, ale konieczne podporządkowanie się prawu, prawo panem demokracji, ludzie je tworzą i dlatego go przestrzegają;

PLATON – rządy filozofów - albo rządy obejmą filozof., albo władcy zaczną filozofować; idealizm obiektywny – dwa światy: idei
(idee dobra piękna sprawiedliwości i prawdy) dostrzegalny tylko dla mędrców i jego odbicie dostrzegalne dla zwykłych ludzi;
państwo stworzył człowiek; hierarchia ustrojów: timokracja – oligarchia – demokracja – tyrania; idealna polis – 3 klasy społ.: mędrcy
– wojownicy – prostacy – na wzór duszy człowieka, odlanej z różnych kruszców; antyindywidualistyczna koncepcja – państwo
ponad jednostką, jedn. to tylko część całości; hierarchia wg wiedzy; utopijny komunizm grupy rządzącej;

ARYSTOTELES – badanie poprzez empiryzm; państwo – połączenie mniejszych wspólnot rodzinnych, wiejskich; cechuje się
samowystarczalnością; cel – zapewnienie rozwoju material. i duchow. potrzeb człowieka; typologia ustrojów – dobre i złe wg
kryterium majątkowego grupy rządzącej; podział społ na znakomitych i lud: znakomici to najbogatsi; lud to biedni; stan pośredni –
najbardziej ceniony przez A.; prawo natury- połączone z zas. nierówności w świecie i z zas. równości ale + zas. proporcji – każdy
ma oddawać to, co mu się należy wg hierarchii świata i społ.; natura stróżem ładu i harmonii świata; trzy prawa nat.: sprawiedliwość,
własność prywatna i władza – sama nat. rozstrzyga, kto jest silniejszy;

CYNIZM – anarchiści; życie własnym życiem; szczęście, polegające na cnocie (a cnota na życiu zgodnie z naturą), to najwyższa
wartość dla człowieka; natura to przyroda – tylko to jest niezbędne człowiekowi – program minimalizmu życiowego, asceza, prostota
ż

ycia; państwo jest złem, jest nienaturalnym tworem; ojczyzną jest cały świat – kosmopolityzm;

EPIKUREIZM – wewnętrzna wolność to odseparowanie się do strachu, zmartwień, trosk; droga do szczęścia – przez starannie
dobrane przyjemności; tolerancja państwa, bo chroni jednostkę, gwarantuje pokój, zapewnia min. moralności; mędrcy nie wdają się
w politykę, ani w sprawy religijne;

STOICYZM – „Świat jest rządzony przez rozum, rozum ogarnia i przenika każdą jego część”; determinizm – los i przeznaczenie
rządzą wszystkim; ścisłe związki między ludźmi a bogami – przez rozum – logos – przenika świat, rządzi nim +ludzie mają nabyty,a
bogowie naturalny +każdy człowiek ma rozum, ale nie każdy może być mędrcem; jest się albo mędrcem albo głupcem – głupiec
może jednak przejść do mędrców; mądrość czyni człowieka wolnym; mądrość to przestrzeganie prawa natury; tolerancja dla państwa
tylko jeśli jest tworem rozumnym,a prawo państwowe winno być zgodne z prawem rozumu; akceptacja prywat. własności i
nierówności społ.; stoik zawsze ma wybór – nawet przez samobójstwo;

NOWY TESTAMENT – Paweł z Tarsu; władza świecka jest sługą Bożym; chrześcijanin ma być posłuszny wł. świeckiej, ma ją
czcić, bo prawdziwym cesarzem i władcą najwyższym jest Chrystus; państwo – z woli Boga, ma tępić zło i zapewniać porządek;
wzór doskonałego chrześcijanina – spokojny, przyjazny, przygotowanie do zbawienia;

Ś

W.AUGUSTYN – „o państwie Bożym”; ludzie są źli, żądni władzy, chciwi; państwa ziemskie (civitas terrena) przemijają, jedynie

państwo boże (civitas dei) będzie wiecznie trwało – to niewidoczny kościół na czele z Chrystusem, na ziemi mieszkańcy tego państwa
są tylko pielgrzymami na ziemi, ojczyzną jest niebo; państwo ziemskie istnieje z woli Bożej, jest karą za grzechy, ale jego praw
należy przestrzegać; ludźmi rządzą dwa prawa – lex aeterna – pr. wieczne, lex naturalis – pr. natury; ludzie mają prawo do oporu, gdy
prawa ludzkie są sprzeczne z prawem boskim; ciało jest ciężarem dla duszy człowieka;

Ś

REDNIOWIECZE

PAPALIZM – Grzegorz VII – państwo z natury jest złe, władza państwowa zrodziła się za pomocą szatana, z pychy i żądzy władzy;
tylko państwo pobłogosławione przez Boga jest dobre; na jego czele stoi papież, który jest jedynym prawdziwym cesarzem, stoi na
czele wszystkich władców; jest najwyższym sędzią, odpowiada tylko przed samym Bogiem; dla umocnienia pozycji polit. papieża -
wyprawy krzyżowe; teorie wspierające papaliz:1)organiczna –państwo to organizm nie może mieć 2 głów; 2)kościół-dusza i
wł.świecka-ciało; 3)darowizna Konstantyna; 4)papież reprezentantem ludu rzymskiego; 5)dwóch mieczy-1-wł.duchowa i 2-
wł.świecka, od Boga; 5)wikariatu –po śmierci cesarza władza wraca do papieża;

MONARCHIA NARODOWA – monarcha symbolem jedności państwa; zasada cesarskości państwa i kult tradycji – rex est
imperator in regno suo; prawa króla: tworzenie i nadzór urzędów, najwyższy wymiar sprawiedl., wyłączne prawo prowadzenia
wojny, pr. tworzenia prawa, znoszenia infamii, uznawania dzieci nieślubn. itp.; wyjęcie monarchy spod władzy cesarskiej; cesarstwo
nie ma prawa uniwersalnego, jest państwem jak każde inne;

AWERROIZM – nawrót do Arystotelesa; człowiek jako jednostka umiera, nie umiera zaś cały ród ludzki; ludzkie szczęście jest
doczesne; to co zgodne z naturą jest cnotą; teoria podwójnej prawdy – punkty widzenia filozofii i wiary są odmienne; filozof może

Doktryny polityczne i prawne

2

ustalać prawdy nawet jeśli są sprzeczne z Pismem św.; niezależność państwa w stosunku do kościoła i filozofii polit. wobec teologii;
nie ma jednej prawdy;

TOMASZ Z AKWINU – „Summa teologiczna”, „S. przeciw poganom”; w państwie żyjemy z woli Bożej, człowiek musi żyć w
społeczeństwie zorganizowanym i rządzonym; odrzucenie teorii papalizmu, że państwo z natury jest złe; prymat teologii nad innymi
naukami; prymat objawienia nad empirycznym poznaniem prawd; odrzucenie boskiego pochodzenia władzy państwowej – tylko
sama zasada władzy; państwo ma prowadzić do wiecznego szczęścia, warunki to utrzymanie pokoju (pax) i porządku (ordo) ; nowy
podział na grupy społ.: optimates, populus honorabilis i populus villis; własność to posiadanie + użytkowanie; chrześcijanin
wykorzystuje własność w godnym celu, zgodnie z pr.bozym; najlepsza forma rządu to monarchia; teoria prawa – Bóg stworzyła
ś

wiat, podporządkowany lex aeterna – jego odbiciem w człowieku jest lex naturalis – daje ogólne reguły postęp. ->lex humana,

pr.stanowione, nie wolno go naruszać & lex divina, to pr.kościoła z Pisma św. i nauk Kościoła;

KONCYLIARYZM – krytyka prymatu papieża; władza kościelna powinna należeć do kolegium biskupów – sobór; sobór ma władzę
zwierzchnia i może usunąć papieża, który jest tylko administratorem Kościoła; sobór miał się zbierać co 10 lat i wtedy kontrola
papieża;

DANTE ALIGHIERI – krytyka kurii papieskiej w Rzymie za gnuśność i głupotę; idea monarchii światowej, uniwersalnej; tylko
władca światowy może zapewnić pokój, bo rządzi światem i nie ma pragnień ekspansyjnych; władca ma pochodzić z Włoch, kolebki
imperialnej; nie precyzował, czy to papież, czy cesarz; kościół nie może się mieszać do polityki państwa;

MARSYLIUSZ Z PADWY – interesy jednostek nie mogą być sprzeczne z interesem ogółu; państwo powstało z woli ludzi, strzeże
bezpieczeństwa i pokoju międzyludzkiego; podstawą państwa jest monopolityczny rząd, który dzierży w ręku wł. sądowniczą,
administracyjną i kontrolującą urzędników; inicjatywa prawodawcza należy do całego ludu, lud jest prawodawcą – zasada
suwerenności ludu; tezy tłumaczące suw. ludu: ludzie niechętnie słuchają praw, na które nie mieli wpływu; władca mógłby wydać
prawo korzystne tylko dla niego samego, nie zaś dla ogółu; lud najlepiej zna swoje potrzeby; państwo jest wspólnotą wszystkich
obywateli; pokój jest możliwy tylko w takiej sytuacji; rozdział wł.świeckiej od duchownej – ona sprawuje władzę tylko w sprawach
przyszłego zbawienia; zasady kośc. obowiązują tylko tych, którzy się mu chcą poddać; K. Musi się stać instytucją w państwie i być
mu podporządkowany;

MACHIAVELLI - bilans zła i dobra jest zawsze stały- tak samo państwa- jedne upadają, drugie powstają na ich miejsce; na
człowiek poddany jest wpływowi fortuny i virtu; fortuna to los, cos niezależnego od jednostki, virtu –cnoty, które pozwalają
człowiekowi rozumować i przewidywać; z natury ludzie są skłonni do złego niż do dobrego; są chciwi, obłudni, zmienni...; w polityce
najważniejsza jest skuteczność – cel uświęca środki – jak trzeba, wolno postępować niemoralnie, dobra i celowa polityka to taka,
która nastawiona jest na osiągnięcie wyznaczonego rezultatu, a sukces usprawiedliwia wszelkie poczynania; potrzebna jest twarda
władza absolutna monarchy, dyktatura; władca winien zawsze kierować się dobrem powszechnym, budzić miłość, a zarazem lęk u
poddanych, oszczędność, by nie wzbudzać zawiści; najlepszy ustrój – republika, bo zapewnia trwałość ustroju i chroni wolność
powszechną; gwarancją trwałości rep. miały być prawo i silna armia; jedyny ustawodawca to państwo;
BODIN – państwo – sprawiedliwy rząd, szanujący pr.boże i nat., nad wieloma rodzinami i tym co jest im wspólne z władzą
suwerenną; na czele suwerenna władza; suw. zapewnia niezależność i niezawisłość, jest niepodzielna; głównym jej przejawem –
wyłączność prawodawcza – kto posiada ją, ten decyduje o wszystkich innych dziedzinach publ. aktywn.; idea nietykalnej własności;
obowiązek bezwzględnego posłuszeństwa poddanych, wszyscy są jednakowo poddani, bez względu na stan społ.;

MORUS THOMAS - wróg reformacji; dobrzy królowie słuchają filozofów i przeprowadzają reformy; zniesienie własności pryw.-
utopijny komunizm; rzemiosło i rolnictwo – podstawa wspólnego dobrobytu; wszyscy pracują, zasada równości – skrajny komunizm,
nawet identycznie się ubierają; brak pieniędzy; hierarchiczny ustrój państwa, choć zarazem demokr. – 30 rodzin wybiera 1 filarcha -
>protofilarchowie ->na czele ksiażę, dożywotnia władza; proste i nieliczne prawa; państwo praworządne;

LUTHER – teza o upadku natury ludzkiej, do Boga może się człow. zbliżyć tylko przez wiarę; nie potrzeba do tego księży, papieża,
bo głos Boga tkwi w Biblii, ale tylko w interpretacji Lutra; Kościól jest niewidzialnym związkiem wierzących, głową jest Chrystus; w
K. wszyscy są woli i równi i pełnią funkcje kapłańskie; pełna suwerenność org. państwowej; pełna suw. władcy-księcia, gdyż jest od
faktycznym dysponentem władzy w sprawach religii – kontrola, rozstrzygnięcia sporne, regulacje liturgii, mianowanie pastorów;

KALWIN – natura ludzka jest zepsuta, człowiek umie tylko źle postępować, więc nie wypełnia prawa bożego; Bóg to suweren,
steruje rządzącymi – państwo to instrument Boga; władza nie należy do ludu czy monarchy lecz do samego Boga, więc absolutyzm
władcy jest równoznaczny boskości i dlatego należy wypełniać jego rozkazy, bo przeciwstawienie się władcy jest = z przeciwstaw.
się samemu Bogu; najlepszy ustrój to rep. arystokr., krytyka monarchii; państwo nie kieruję sprawami religii, kościół kalwiński jest
samoistny; podporządkowanie wł.świeckiej kościołowi w celu skutecznej ochrony czystości wiary;

MUENZER - krytykował Lutra za jego wyłączność interpretacji Biblii, rozum jest duchem świętym i tylko w rozumie tkwią prawdy
wiary; człowiek może osiągnąć zbawienie tylko dzięki rozumowi; komunistyczne i utopijne królestwo boże M. Miał obyć wspólnotą
wszystkich i wszyscy są równi, brak podziałów klasowych i wyodrębnionej władzy; lud sprawuje władzę;

GROCJUSZ – „Wolność mórz” „O prawie wojny i pokoju”; pr. nat.; związane z niezmiennymi cechami ludzkiej natury; bóg nie
może go zmienić; oddzielone od treści religijnych, są dobre lub złe same przez się,a nie dlatego że je takimi Bóg ogłosił; źródłem pn
jest badanie społecznej natury człowieka; bezpieczeństwo własności i handlu dla burżuazji a nie postulat władzy dla niej; Ustrój
polityczny - nie ma idealnego; akceptował ideę suwerenności ludu, wybór ustroju należy do narodu; wolność ludzi i narodów może
być przedmiotem obrotu; monarcha może zdobyć pełnię wł. przez podbój; lud może wystąpić przeciw wł. który łamie zastrzeżenia i

Doktryny polityczne i prawne

3

warunki; podstawowe pr. natury – 1)obowiązek nienaruszania cudzej własności 2)obowiązek wynagradzania szkód 3)obow.
dotrzymywania umów 4)obow. ponoszenia kary za popełnione przestepstwa; tylko w obronie pr.nat. wojna jest usprawiedliwona;

REWOLUCJA ANGIELSKA – ROYALIŚCI – poparcie dla absolutyzmu; teoria patriarchalnego charakteru monarchii – jak władza
ojca nad potomstwem; władza król. jest starsza od parlamentu, bo ma swoje podstawy w ustawach Wilhelma Zdobywcy;
PREZBITERIANIE – odrzucali absolutyzm, ale nie odrzucali monarchii umiarkowanej; skłonni byli porozumieć się z królem za
cene uznania zwierzchności parlamentu; INDEPENDENCI – monarchia najgorszą formą rządów; król jest niższy od ustawy,jak ona
od parlamentu; nie przyjęli zas. suwerenności ludu - jest nim parlament, stoi ponad ustawą, kompletowany wg cenzusu maj.; Milton
– wł. suwer. nie należy do parl., tylko do ludu, narodu;bronił republiki, jako rządu równości i sprawiedl.; parl. powinien być
rozumnym wykonawcą woli narodu; LEWELLERZY – hasło równości praw polit.i poszanowanie wrodzonych praw człowieka; lud
suwerenem; częste rotacje posłów, brak cenzusu; parlament – wł.ustaw. i kontrolna; równość prawa bez względu na wszystko;
DIGGERZY – włąsność prywatna źródłem nędzy i wyzysku, powinna zniknąc; republika – jej podst. jedn. to gmina; wspólna ziemia,
praca powszechnym obowiązkiem; władza leży w parl. – kontrola urzędn. i stanowienie prawa;

TOMASZ HOBBES - A) Stan Natury - Człowiek z nat. jest egoistą; każdy chce mieć dla siebie więcej; to popycha do konfliktów; w
okresie pierwotnym: wojna wszystkich ze wszystkimi; subiektywna wolność daje każdemu pr. do każdej rzeczy; pn rozwija się, gdy
ludzie zrezygnują z części swych pr. i wybiorą pokój nad wojnę; B) Umowa Społeczna - umowa każdego z każdym; z zawarciem
umowy znika wolność naturalna; pojawia się życie społ., pr, wł. chroniona pr.; p. tworzy wolna decyzja ludzi; nikt nie może być
zwolniony z umowy, pod pretekstem, że suweren jej nie zachował; suweren nie jest stroną umowy; C) Absolutyzm Państwa -
suweren nie podlega kontroli, władzę otrzymał w darze od ludzi; pr. suwerena są niepodzielne; nie może ich delegować, ani utracić;
p. zwierzchnictwo nad kościołem; s. jedyny reprezentant poddanych; wolności obywateli otrzymane i gwarantowane przez p.; tylko
absol. władca może skutecznie rządzić ludzmi; mądry władca nigdy nie będzie tyranem; państwo absol. miało zapewnić ład i
bezpiecz.;

JOHN LOCKE – „List o tolerancji” „Dwa traktaty o rządzie”; A) Stan Natury - stan wolności i względnej pomyślności; zupełna
równość; o treści pn decyduje rozum; każdy ma pr. karać naruszycieli swego pr. pod.; ludzie ustanowili rząd, gdyz sn był niepewny;
B) Umowa Społeczna - Dwa akty umowy: umowa między jednostkami (powołuje społeczeństwo), umowa społ. z władzą (powołuje
p.); obalenie wł. nie niszczy całego porządku społ. – bo jest starszy niż p.; Liberalne Państwo - priorytet jednostki przed p.; p. jest
tworem sztucznym; wszelkie pr. nat. są zachowane, na p. przekazano tylko pr. represjonowania gwałcicieli tych pr.; Funkcje p.:
tworzenie pr. poz., egzekwowanie ich, obrona na zewnątrz; własność jako podst. pr.nat. jest święta, nietykalna, oparta na pracy; C)
Rząd - inne instytucje społ. nie są zależne od p., które też jest instytucją społ.; można normalnie zmienić rząd, ale może to
doprowadzić do anarchii; zmiana będzie zmianą umowy społ.; D) Podział Władzy - powinny istnieć 3 wł. prawodawcza, wyk.
(rządzenie, wym. sprawiedliwości) i federacyjna (pol. zagraniczna); ostatnia to prawie to samo co wyk.; nie należy łączyć wyk i ust;
ust. to wł.najw.; kto na obszarze p. korzysta z jego ochrony, daje milczącą zgodę na zasady umowy społ.;

HUMANITARYZM PRAWNICZY – Oświecenie domagało się: jasnych, przejrzystych i jednolitych praw, unifikacja i kodyfikacje
to zapora przeciw warcholstwu i arbitralności, zasada ze tylko ustawa może coś określić jako przestępstwo i określić sankcję – nie ma
przestępstwa i kary bez ustawy, wszyscy są równi przed karnym wym.sprawiedl., zas. domniemania niewinności, zniesienie kar
cielesnych;

MONTESQUIEU, (LIB. ARYST). – „O duchu praw” A) Duch praw – zycie społ. przenika duch praw; inny u róznych narodów -
normy pr. zależą od: warunków geogr., ustroju, religii, obyczajów, liczby mieszkańców, warunków ekonom., itp.; różne przyczyny
działają z różną siłą; zasady pr. muszą być zróżnicowane; B) Historycyzm, Racjonalizm - niewola (źródła w różnicy zwyczajów) -
pogarda, fanatyzm religijny, despotyzm; postęp techniczny i umysłowy uzasadnia zniesienie niewolnictwa; Pr. powinny być zgodne z
racjonalną oceną warunków życia społ.; wolność – „pr.czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają” C) Polityka Pr. -
ustawodawca powinien znaleźć środek między skrajnościami; nie konieczna zbyt duża liczba pr., można je wtedy obejść, nie należy
stosować kar, gdy nie ma takiej konieczności; D) Teoria Ustrojów Politycznych - pr. powinny tworzyć całość z naturą rządu
(określającą istotę państwa) i z zasadą (to co wprawia w ruch); 3 rodzaje rządów: republika - natura: suwerenność ludu (demokracja,
zasada: cnota) lub części (arystokr. zasada: umiarkowanie), monarchia - nat.;rządy jednostki zgodne z pr., zasada: honor, despocja -
nat.:rządy jednostki bez praw, zasada: strach; Rep. możliwa tylko na małym terytorium; W demokracji nie powinno być całkowitej
równości praw; despocja - synonizm monarchi absolutnej; monarchia to m. konstytucyjna; E) Wolność , Praworządność - wolność
polityczna tylko w rządach umiarkowanych, gdy nikt nie nadużywa wł.; jest związana z praworządnością; wolny jest kogo pr.
zabezpiecza; musi istnieć system hamulców (pr. stanów, przywileje miast, przeciwwagi); F) Podział władzy - 3 wł.: prawodawcza,
wyk, sądowa; gdy dwie skupiają się w jednym ręku - nie ma wolności; wyk dla króla, ust. dla ludu; izba wyższa - wybierana przez
wszystkich, wyższa - arystokracja; dla każdego sędzia równy stanem; wł. się na wzajem hamują i kontrolują; G) Liberalizm
arystokratyczny - teoria M. zakłada nierówność wobec pr., cenzus majątkowy, członkowie izby wyższej winni być światlejsi od ludu,
monarchia niemożliwa bez szlachty;

LIBERALIZM POLITYCZNY

WOLTER - na rozwój społeczny ma znaczący wpływ rząd i religia; historia: dzieje techniki, sztuki, myśli naukowej; rzecznik
absolutyzmu oświeconego, monarcha filozof, reformator, a.o. jedynie środkiem do celu - społeczeństwa opartego na podstawach pn:
burżuazyjne idee wolności i własności; trzeba dojść do tego bez rewolucji, przez reformy; równość ludzi tylko wobec pr.nat.; w sferze
p. - pr. równość jest nieosiągalna; tylko posiadacze mogą dzierżyć władze; własność - swoboda bogacenia się i korzystania ze swego
majątku; wolność powiązana z własnością; Burżuazyjny utylitaryzm - ideologia bogacenia się, ludzkie przywary są warunkiem
pomyślności ogólnej; Trzeba, by pr. było zgodne z uprawnieniami ludzi, rozumne; postulat jedności pr., zniesienia ceł wewnętrznych,
obalenia ciężarów feudalnych;

Doktryny polityczne i prawne

4

DIDEROT - krytyka absolutyzmu, bo nie sprzyja liberalizacji życia - despotyzm polega na samym zakresie wł. a nie na jej złym
używaniu; ideał - reprezentacja narodu kontrolująca rząd i monarchę, karząca złych władców - fundament sprawiedliwego państwa;
bogacenie się jednostek prowadzi do szczęścia ogółu; hasło kształcenia się jednostek; pr. uciskanych ludów do rewolucji;

SMITH, ADAM (liber. gosp.)- Społeczeństwo - zespół luźno powiązanych jednostek, jego analiza powinna się opierać na badaniu
natury i interesów jednostek; ustrój społ. i p. rodzż się spontanicznie za przyczyną rozwoju stos. społ; gospodarką rządzą pr.
ekonomiczne, obiektywne; praca źródłem bogactwa; najlepszą obroną pr. jednostki jest wolna konkurencja; interwencja p. jedyniena
prośbę jednostki lub gdy zakłócenie porządku;

J.J.ROUSSEAU (radykalizm mieszcz. dem.) - A) Stan Natury - stan pokoju, szczęścia bezpowrotnie utraconego przez ludzi; bez
potrzeby życia społ.; rozum i namiętność nie były jeszcze rozwinięte; człowiek ani dobry ani zły, bo brak stosunków społ.; izolacja
jednostki; wojny są możliwe tylko między społeczeństwami; B) Społecz. - opatrzność sprawiła, że jednostki zaczęły się łączyć (brak
ż

ywności, wylewy rzek...); pierwszy przewrót - powstanie rodziny; C) Państwo - powstanie własności - pierwotna epoka

nierówności; walka, zamęt, z inicjatywy bogatych powstała społeczność polityczną; podziały na bogatych/ biednych; potężnych/
słabych; panów/ niewolników; D) środki naprawy - usunąć żądze, ucisk, nierówność, nieszczęścia; prawowity rząd republikański -
wolność w granicach pr.; E) Umowa Społ. - ideał nie fakt historyczny; potępienie szkoły pn za możliwość umowy oddającej lud lub
jednostki w niewolę; treścią US jest całkowite oddanie się człowieka ze wszystkimi uprawnieniami społeczeństwu, przez wszystkich
na równych warunkach; posłuch woli powszechnej; F) Suwerenność Ludu - niezbywalna, niepodzielna; realizacja polega na częstym
zwoływaniu zgromadzeń lud.; wola powszechna w praktyce większość; Podstawowym uprawnieniem jest ustawodawstwo, bo każdy
słucha samego siebie; też kontrola nad rządem; wł. wyk. to tylko urzędnicy; G) Ekonomika - p. wyrównuje stan posiadania,
interwencjonizm państwowy; upowszechnienie wł.; ograniczenie pr. spadkowych do najbliższych krewnych; Wychowanie -
gwarancja rządów woli powszechnej; patriotyzm, religia, równość praw i obowiązków obywateli;

OŚWIECENIE W POLSCE
W RP panowała anarchia. Wzrastała ł. Magnatów – królewiąt. Polską doktr. polit. cechowało umiarkowanie i orientacja określająca
konieczność reorganizacji ustr. przy zachowaniu szlachty jako stanu dominującego.

STANISŁAW LESZCZYŃSKI dwukrotnie wybrany królem Polski, autor „Głosu wolnego wolność ubezpieczającego”.
Rzeczpospolita szlachecka nie gwarantuje woln. polskiej, lecz opiera się na bezprawiu. Społ będzie wolne, gdy prawo będzie mądre i
spraw. Dobro jedn. musi być podporządkowane dobru ogółu, co zapewni poszanowanie pr. Głowa państwa – monarcha – król
kierujący organami państwa. Rząd ponosi odpowiedzialność przed sejmem. śaden urząd nie jest jednoosobowy i dożywotni. Sejm ma
wł. najwyższa. Liberum veto nie zrywa obrad. Armia silna, stutysięczna, unowocześniona, podporządkowana państwu. Nowy ustrój
ma prowadzić do rozumnego i efektywnego korzystania z przywilejów szlach. Wieś – podst. żywiciel kraju – była zacofana, co
przejawiało się w ucisku włościan. Pańszczyznę ma zastąpić renta. Prawna ochr. chłopa – możl. odwołania się od sądów dominalnych
do grodzkich i trybunałów. L. Utrwalał też wzorce myśli burżuazyjnej.

HUGO KOŁŁĄTAJ członek Kom. Edukacji Narod., rektor i reformator Akademii Krakowskiej, założyciel Kuźnicy, współredaktor
konstyt. 3 maja, autor prac: „Do St. Małachowskiego (...) Anonima listów kilka”, „Stan oświec. w Polsce”.
Przemiany w rolnictwie powinny zapewnić kompromis społ., tzn. pr. powinno chronić woln. rolnika i własność gruntową dziedzica. 3
gr. społ. polskiego: posesjonaci (szlachta obszarnicza i zamożne mieszczaństwo), nauczyciele, wojskowi i duchowni/ ludność. Gr.
trzecia nie jest stanem, nie uczestniczy w rządzeniu, jest wolna. Ustrój – dziedziczna monarchia konstytucyjna z umiarkowaną wł.
panującego. Sejm jest zwierzhnikiem i zapewnia równowagę władz. Parl. ma być wolny od szlachty-gołoty, co unicestwi wpływy
oligarchów. Ma panować równ. wobec pr. z jednolitym pojmowaniem woln. Powinno się ustanowić „pr. kardynalne” (rodz. konstyt.).

ST. KONARSKI autor „O skutecznym rad sposobie’. Chciał likwidacji przewagi magnaterii i eliminacji z sejmu jej klienteli., czyli
szlachty-nieposesjonatów. Najw. wł. wyk. – rada rezydentów z królem na czele i deputowani wybierani przez izbę poselską.
Zniesienie liberum vet. Uchw. Podejmowanie większością głosów przez sejm. Senat może tylko odrzucać uchw. Ważna jest edukacja
polit. i patriot (Collegium Nobilium).

ST. STASZIC przedstawiciel obozu reform w okr. Sejmu Czteroletniego, prezes Tow. Przyjaciół Nauk i założ. Hrunbieszoskiego
Tow Roln., autor „Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego”, „Przestróg dla Polski”, „Rodu ludzkiego”.
Państwo powstaje w wyniku um. społ., zawartej w wyniku zrzeszenia wolnych rodzin. Ludzie posiadają równe wrodzone pr., ale
używają ich w spos. nierówny. Państwo miało gwarantować ochr. wszystkich, ale „wyłącznictwo”, czyli uprawn. silniejszych
zniszczyłu ten cel. Popierał ideę równ. i chciał zrównania praw towarzystwa i narodu. Wprowadził ideał „farmera”, czyli chłopa-
właściciela drobnego gospodarstwa. Utopijna społeczność ma być oparta na zrzeszeniu drobnych właścicieli ziemskich, co ma
wykluczyć ucisk i poniżenie. Opowiada się za kompromisem szlachecko-mieszczańskim, Rzeczpospolita rządna ma być oparta na
więziach państwowo-organizacyjnych połączonych ze wspólnotą gospodarowania. Dzieje ludzkości to hist. walk o własn., a postęp to
łamanie przywilejów. Masy ludowe mają duże znaczenie w hist. Stadia rozwoju społ. są uzależnione od form własn. i walki
uciskanych z uciskającymi. Feudalizm jest ukł. własn. ziemi, gdzie przewagę ma towarzystwo samodzierżawcze.

FR. S. JEZIERSKI autor „Niektórych wyrazów porządkiem abecadła zebranych i stosownymi do rzeczy uwagami objaśnionych”.
Poj. narodu identyfikuje się z ludem. Oskarżał magnaterię i szlachtę o doprowadzenie RP do upadku.

JAKOBINIZM Hebertyści – lewica- zwolennicy terroru wobec kontrrewolucjinistów, radykalne środki przeciw przeciwnikom
rewolucji; Dantoniści – prawica – żądali złagodzenia terroru i chcieli jak najszybciej zak. wojny; Robespierre - potrzeba

Doktryny polityczne i prawne

5

reprezentacji oparta na powszechnym prawie wyborczym; krótki okres kadencji; wobec wojny i konfliktów - potrzeba
scentralizowanego rządu i terroru; patiotyzm, potępienie walk partyjnych; Religia, wychowanie - szkoła obywatela rewolucjonisty;
upowszechnienie własności; złagodzenie skrajnych nierówności; odrzucenie nietykalnego pr. własności; własność określona przez
ustawy;

KONTRREWOLUCJONIZM, TEOKRACI (fr.) dyktowany przez skrajny katolicyzm; społeczeństwo ma swe źródło w woli boga;
tworzy jedność o zróżnicowanym statusie; bóg stworzył nierówność i podziały stanowe; J.de Maistre - suwerenność monarchy, jako
odbicie nieomylności papieża; chciał powrotu absolutyzmu; wł. p. podporządkowana duchowemu zwierzchnictwu papieża; L.G.A. de
Bonald - absolutyzm monarchy na wzór wł. boga; analogia między p. a dogmatem Trójcy: władca, ministrowie, poddani; nie można
mówić o naturalnej pierwotnej wolności, społeczeństwo tworzy człowieka; społ. jest starsze od jednostki, bo stworzone przez boga;
absurd, by człowiek mógł kogoś kreować na władcę;

EWOLUCYJNY KONSERWATYZM Edmunt Burke - szkoła historyczna - przeciwnik rewolucji; pr. są dziedzictwem długiego
rozwoju hist.; nie można tworzyć pr. rozumem; obrońca systemu partyjnego; Naród - organiczna całość, czerpiąca swe istnienie z
długotrwałej tradycji; rewolucja to nienaturalne zerwanie ciągłości procesu dziejowego; żaden naród nie może egzystować poza swą
przeszłością;

ROMANTYZM POLITYCZNY (niem) kult germański, chrześcijaństwa, starego porządku feudalnego; stanowa struktura
społeczna; rewolucja fr. - kara boża za ateizm klas wyższych; P. stoi ponad społeczeństwem (rehabilitacja p., bo oświecenie
traktowało p. jako zło konieczne); p. wchłaniało całe życie społ. i narod.; Adam Mueller - p. obejmuje całokształt życia jednostek;
nie ma jednostki poza p.; teoria więzi społ. jako ducha narodu (zapewniał ciągłość rozwoju narodu); postawą jest podział klasowy,
szlachta kwiatem społ.; państwowa winna być cała kultura i nauka; kryzysy gospodarcze - rezultat postępu tech. - klasowe
antagonizmy; Josef Gorres - społ. dzieli się na stany: nauczycieli (kler), obrońców i żywicieli; wł. na podłożu uczuciowym,
wyłoniona przez "umowy"; p. to wspólny dom jego mieszk.;

SZKOŁA HISTORYCZNA - Gustav v. Hugo - pr. tworzy przede wszystkim historia; niezależnie od aktualnych potrzeb człowieka;
zwyczaj; jeśli różnica między zwyczajowym a ustawowym, to obowiązuje pr. stare, odzwierciedlające duch narodu; K.F. v. Savigny -
protest przeciw kodyfikacji pr. cyw. w Rzeszy; odrzucił pr. nat.; nauczycielką życia jest hist.; teraźniejszość, to organiczny wytwór
przeszłości; naród to nie suma jednostek, ale organiczna całość, złożona z grup, wiąże to duch narodu; Duch Narodu - irracjonalne
właściwości duchowe ludzi, zbliżające ich do Boga; Prawo - jeden z produktów D. Narodu rozwija się wraz z jego rozwojem;
powstaje przez zwyczaj; dwie warstwy prawa: świadomość narodu, świadomość prawników; pr. się nie tworzy, tylko się je odkrywa;
G.F. Puchta- - 3 drogi powstania prawa; zwyczaj, ustawa, nauka; pr. zwycz. powstaje bespośrednio w świadomości narodu; ustawy -
obowiązują przez ogłoszenie w sposób legalny; pr. prawnicze - char. uzupełniający; Zadaniem P. jest ochrona praworządności i
ś

wiadomości pr.; pochwała absolutyzmu, religii więzów stanowych jako podstawy społ. - konserwatyzm szkoły historycznej;

IDEALIZM NIEM. - przeciwstawienie się materializmowi; zachowanie ludzi kierowane jest przez czynnik nadrzędny; KANT -
dobro - następstwo pr. moralnego; nie wywodzi się z uznania istoty boskiej; Imperatyw Kategoryczny - postępuje wedle takiej
maksymy, którą chcesz uznać za powszechne pr. (nakaz czystego rozumu); Imperatyw Praktyczny - postępuj tak, by człowieczeństwa
używać jako celu, nigdy tylko jako środka; Doktryna Wolności - dwie sfery człowieka: fizyczna i moralna; wolność istnieje poza
przyrodą, nie da się jej poznać doświadczeniem nie da się ustalić faktu, na podstawie którego orzec by można, że czł. jest wolny;
moralność nie wynika z nakazów państwa ani z religii; źródło pr. - dobra wola; pr. wewnętrzne - pr. moralne; zewnętrzne -
stanowione; działanie zgodne z pr. - pogodzenie wolnej woli z wolnością wszystkich; dla pr. obojętne są motywy, jakimi się kieruje
czł.; można stosować przymus jako gwarancje pr., musi być zgodny z wolnością; wojna tylko jako przywrócenie pokoju; Państwo - w
wyniku umowy społ. by uniknąć samowoli; należy do metafizyki; źródłem pr. własności jest stosunek moralny; własność - charakter
zewnętrzny; Pr.karne - co jest sprzeczne z wymogami rozumu stanowi przekroczenie pe. zasługuje na karę; oddzielenie moralności od
pr.; HEGEL - „Fenomenologia ducha”, „Nauka logiki”, „Zas. filozofii pr.”.„Idea absolutu” jest podst. dialektycznego rozwoju przyr.,
jest źr. dynamiki przemian, a świat materialny jest wynikiem jej rozwoju. Idea absolutna zmienia się w nicość. Byt jako istnienie i
nicość przenikają się i przechodzą z jednego bieguna na drugi w procesie „stawania się” – triada: teza, antyteza i synteza. „Stawanie
się i zanikanie” są elementami rozwoju przyr. Przemiany ilośc.-jakośc. Wyznaczają dynamikę otaczajacego świata. Jakość –
swoistość każedego bytu względem innych. Jakość bytu pozwala na spojrzenie ilośc., wskazując rozmiar danego zjawiska. Ilość
przechodzi w jakość, a ta z kolei w nową jakość. Badania hist..: Dotychczasowa nauka hist. miała charakter opisowy. 3 stanowiska w
poszukiwaniach hist.: dziejopisarstwo pierwotne (opis wydarzeń), historiografia refleksyjna (uogólnienia), h. Filozoficzna (reguły
wcielania się rozumu z bieg wypadków hist.). Idea absolutna jest treścią poznania i uświadamiania sobie prawideł rozwoju czł., społ.,
przyrody. Jest celem ostatecznym. Bóg istnieje i można go poznać poprzez poszukiwanie w hist. zas. konieczności jej racjonalnego
rozwoju. Hist. jest ujmowaniem faktów w świetle ogólniejszych prawidłowości – podst. prawem jest dążenie do urzeczywistnienia
wolności przez jedn. i ogół. Idea wolności: Hist. ludzkości to kombinacja idei woln. i konieczności. Woln. to uświadomiona
konieczność. Dobrowolne podporządkowanie się jedn. wymogom państwa prowadzi do pogodzenia woln. i konieczn., dzięki czemu
rozwija się duch obiektywnej woln. Dzieje ludzkie: przedstawiają obraz rozwoju ducha woln.: starożytne narody wschodu (woln.
jedn. - despotyzm), Grecja (woln. elitarna – demokracja), narody germańskie (woln. jedn. – arystokr. i monarchia). 2 tezy: 1) dzieje to
postęp w uświadamianiu sobie woln., 2) istnieje różnica między zas. woln. a jej zastosowaniem. Państwo jest wart. etyczną.
Podporządkowanie się jedn. ustawom jest przyłączeniem się do celów powszechnych. Rodzina jest fundamentem państwa. 3 klasy
społ.: rolnicy, robotnicy i przemysłowcy. Jest też kl. Rządzących. 3 sf. działalności państwa: stos. do obywateli, do in. państw i
przejście do hist. Filozofia pr..: zajmuje się badaniem idei pr., która jest praźródłem powstania pr. Pr. stanowione jest rezultatem
dedukcji wyprowadzonej z wzorców idealnych, a jego fundamentem jest idea woln. Wola jest źr. powstania i poszanowania pr. Jedn.,

Doktryny polityczne i prawne

6

stosując pr., uzgadnia swą wolę z wolą obiektywna, przez co jest wolna. Zbyt duża ingerencja ustawodawcy w życie jedn., tłumi
swobodę i poniża obywatela. Pr. moralne opiera się na woli czł., a moralność społ. odnosi się do rodziny, społ. i państwa. Pr.
pozytywne jest niematerialną abstrakcją, pr. mor. antytezą a moralność społ. syntezą. Norma pr. i mor. są przeciwstawne, ale postawa
mor. powinna prowadzić do przestrzegania pr. Ważnym kryterium org. społ. jest pr. własn., będące wynikiem talentów jedn., jej
aktywności i użyteczności. Teoria kary – zaprzeczenie zaprzeczenia, dokonanego przez przestępcę, naruszającego pr. – skutek to
naprawienie powstałej szkody. Przestępca, który zrozumie ogólną konieczność, uświadomi sobie, że przestępstwem sprzeciwił się
woli ogółu, dlatego kara jest wyrazem tej woli. On z ogółem winien się solidaryzować. To integruje przestępcę ze społ. – sądy mają
stwarzać warunki do tego.

LIBERALIZM POLITYCZNY - Liberalizm ukształtował się w wyniku zwycięstwa rewolucji burżuazyjnej. Dał wyraz dążeniom
burżuazji do woln. gosp. i polit., uzasadniał racjonalność kapitalist. spos. prod. Idea woln. opierała się na rozwoju wolnego czł.
Państwo miało nie ingerować w życie społ. i gosp., wyzwalać maks. aktywność czł. Beniamin Constant - własność - podstawowe pr.
człow.; ochrona własn. to podstawowe zadanie p.; udział we wł. przez własność i wykształcenie; wolność - wyzwolenie od przymusu
i bezprawia (ściśle sprecyzowane pr. pod., przysługujące jednostce - obywatelowi p.); większość ma pr. zmusić mniejszość do
poszanowania porządku; to co nie zakłuca porządku nie podlega wł.; jednostka jest suwerenem; granicę wł. wyznacza sprawiedliwość
i pr. jednostek; odrzucił ideę suwerenności ludu; 6 władz: 1. reprezentacyjna trwała, 2. wł. rep. opinii, 3. wł. królewska, 4. wł. wyk., 5.
wł. sądowa, 6. wł. municypalna (gdzie dotyczy coś części, tam decyduje część); król panuje nie rządzi; Jeremy Bentham - odrzucił
kompromis z tradycją feudalną; Utylitaryzm - człowiek aprobuje to co jest dla niego pożyteczne (co sprawia mu przyjemność);
system moralny na podstawie 3 pojęć: interes, przykrość, przyjemność; potrzebne są pr, bo nie wszyscy kalkulują poprawnie;
równość wszystkich ludzi i podobieństwo ich natury; Społeczeństwo - luźny agregat jednostek (skupisko atomów); Postępowanie
moralne, gdy prowadzi w danych okolicznościach do największego szczęścia największej ilości ludzi (to powinna być też zasada p. ze
ś

rodkiem - socjalnego ustawodawstwa); Prawo - racjonalne, gdy użyteczne, gdy potrafi zapewnić bezpieczeństwo, posiadanie,

równość; tylko w demokracji interes rządzących i rządzonych jest identyczny; pełna wolna konkurencja; bogactwo przedsiębiorstwa -
droga do dobrobytu powszechnego; John Stuart Mill - (lib. scept.); dopuszczał odejście od nieingerencji p.; przyjemności nie są
równe; wolność - indywidualna odrębność jednostki; konflikt między interesem jednostki i ogółu; pr. tkwiące w naturze człow. -
wolność sumienia, głoszenia poglądów; nie należy ich pozbawiać, chyba, że przez działalność naruszają przekonania innych; społ.
kapitalistyczne; pracujący, żyjący z owocu pracy; człowiek ogranicza swą wolność tylko w takim stopniu, w jakim ona przeszkadza
innym; obrona interesów ekonomicznych warstw posiadających; powszechne pr. wyb.; równouprawnienie kobiet; Tocqueville -
prorok społ. masowego; demokracja - nie tylko forma rządów, wpływa też na idee, uczucia; d. musi istnieć w świadomości
politycznej i pr. społecz.; p. musi stworzyć organizację scentralizowaną, równolegle do demokracji; demokracja - formalna równość
wobec pr., wpływ mas na rządzenie; ingerencja p. jest procesem nieuchronnym; te same instytucje pr. mogą służyć równym celom i
różnym klasom społ.; Ochrona przed tyranią: decentralizacja administracji na rzecz samorządu; nowa elita zawodowa i intelektualna
w miejsce arystokr.; podniesienie wartości moralnych ponad politykę; Religia spaja społ. i stabilizuje p.;

SOCJALIZM UTOPIJNY Saint - Simon - ostra krytyka kapitalizmu; pogarda dla filozofów i prawników; zwolennik historycyzmu
- przemiany społ. wykazują sprawdzalną prawidłowość; nauka i technika może uporządkować sprawy społ.; prawo 3 stadiów rozwoju
ludzkiego; Industrializm - ustrój w którym nastąpi likwidacja przywilejów feudalnych; praca - podstawą bytu; wtedy prawdziwa
wolność; cała polityka podporządkowana produkcji; zasada równości hamuje postęp; wprowadzenie hierrarchi pracy, zdolności i
wiedzy; rewolucja szkodliwa dla rozwoju produkcji; wprowadzenie systemu industrialn. przez przekonanie warstw oświeconych i
posiadających; Saint- simonizm - nowa hierarchia społ., centalistyczna organizacja pracy, społ. wł. środków produkcji, każdemu
równe szanse rozwoju; Charles Fourier - zło - rozdrobnienie wności i pasożytnictwo w handlu; uspołecznienie środków produkcji
ratuje przezd anarchią kapitalizmu; sprzeczność między hasi burżuazji (równość, wolność, sprawiedliwość) a rzaczywistością (nędza
mas); Ustrój - idealny oparty na falandze (podstawowa komurka zrzeszenia się - asocjacji); rodzaj zrzeszenia wytwórców i
organizacja konsumentów; organizacja państwowa i jej przymus niepotrzebne; genialna jednostka może budować system; Robert
Owen - człowiek jest wytworem środowiska, można go zmienić zmieniając otoczenie; ustrój winien popełnianiu przestępstw;
ś

rodowisko społ. powoduje, że walka o szczęście odbywa się kosztem innych; trzeba wpoić, że szczęście każdego wzrasta, jeśli

wzrasta szczęście innych; spol. własność środków produkcji; wychowanie i kształcenie w ręku p.; Bazy sprawiedliwej wymiany -
jednostki społ.; środkiem do celu - dobry przykład, przekonywanie;

MARKSIZM
Marks & Engels - idea jest przeniesiona do głowy człow.; świat stanowi jedną całość; Materializm - metoda badania dialektyczna
(czyli antymetafizyczna); filozofia poza objaśnianiem świata powinna go zmieniać; wszechzwiązek zjawisk i zdarzeń – zjawiska i
zdarzenia zyją tylko w związku z innymi zj. i zd.; jednak świat jest w ciągłym ruchu; Pr. mówiące o rozwoju - przechodzenie zmian
ilościowych w jakościowe, z jakościowych w b.rozwinięte jakościowe; pierwotność materii, wtórność świadomości; pr. świata w
całości poznawalne; nie potrzeba żadnego ducha świata do rozwoju świata, wystarczy rozwój wg praw materii; Materializm
Historyczny - społ. jest takie jaki sposób produkcji; zmiana produkcji w zmianie w siłach wytwórczych, co powoduje zmianę narzędzi
pracy, rozwój sił wytwórczych powoduje zmianę w stosunkach produkcji; Ekonomiczne podłoże rewolucji społ. - konflikt między
starymi stosunkami produkcji i nowymi siłami wytwórczymi; świadomość ludzi zmienia się wraz z ze zmianą ustroju ekonom. i
formami produkcji; 3 sfery życia społ.: baza, nadbudowa, świadomość społ.; walka klas prowadzi do dyktatury proletariatu, jako
przejście do zniesienia klas; walka klas - siła napędowa społ.; Państwo i Prawo - instrument panowania jednych klas nad innymi;
cechą p. opartego na wyzysku jest istnienie wł. pub. Pr. bez aparatu przymusu jest niczym; odzwierciedla wolę rządzącej klasy;
Rewolucja – walki klasowe -> o władzę, bo nikt nie ustąpi dobrowolnie; każda walka klas prowadzi do rewolucji; rola jednostki -
prowadzenie mas, ale bez kultu jednostki;

POZYTYWIZM PRAWNY pod presją rozwoju nauk przyrodniczych; musiał odrzucić pr.nat., bo stało na drodze do kapitalizmu
(pr. wrodzone, idee dem. burż.); negacja szkoły historycznej w prawoznawstwie; Cechy: Dogmatyzm (programowa apolityczność,

Doktryny polityczne i prawne

7

metafizyczny ahistorycyzm), Formalizm (idealistyczne traktowanie pojęć pr. i systemu pr.); Prawo – tylko system norm
ustanowionych przez suwerenną wł,;

ZMIERZCH LIBERALIZMU - bardziej demokratyczny liberalizm, większa współpraca z państwem; Emil Faguet - odrzucił teorię
przyrodzonych pr. jednostki; pr. zawsze wynikiem konwencji, umowy; pr. posiada tylko społ.; P. obrońcą tego pr.; jest złem
koniecznym, powinno ingerować w wolność prasy;

SOCJOLOGIA
August Comte - nieodzowna przebudowa społ., najpierw trzeba stworzyć system idei; jedyną rzeczą dostępną poznaniu są fakty;
najważniejszą metodą w socjologii jest m. historyczna; przeciw rewolucji i tendencjom skrajnie zachowawczym; Herbert Spencer -
determinizm i teoria ewolucjonizmu; Det.: społ. to część przyrody, działają tam prawa i zależności typu przyrodniczego; Czego p. nie
powinno robić: 1. interweniować w ekonomikę (naruszenie wolności jednostki); 2. zakładać kościoła p.; 3. pomagać ubogim; 4.
kierować oświatą; 5. posiadać kolonie;

DARWINIZM - Ludwik Gumplowicz - wynik walk w społ. nie zależy od biologicznych cech jednostek, ale od organizacji
walczących grup; Rasa - historyczna zbiorowość etniczna, walka ras - walka między p.;

Ś

WIAD. ZBIOR. - Emil Durkheim - społ. to coś więcej niż zbiór jednostek; solidarność społ. wyrażona w jednolitości myśli i

działań i podział pracy;

T. NIELOGICZNEGO DZIAŁANIA. - Vilfred Pareto - człowiek postępuje tak nie inaczej, bo żywi przekonania wyrażające
uczucia (popędy); rozkład popędów - podział społ. na elitę i nie elitę; jeśli elita otacza się barierami uniemożliwiającymi nie-elicie się
do niej dostać, to rośnie nowa elita w klasach niższych; Obalenie starej elity przy pomocy haseł potem nie respektowanych -
rządzenie po staremu; Rządy rezygnujące z polityki siły i terroru skazane są na zagładę;

KIERUNEK RASOWO – ANTOPOLOGICZNY - istnieją rasy wyższe, różnice między rasowe - wrodzone, szkodliwe jet
krzyżowanie się ras; Artur hr. Gobineau czystość rasy - czynnik tłumaczący rozwój i dekadencję społ. kulturową; 3 podstawowe
rasy: biała (panów), żółta (męska) praktyczność, średni wzrost; czarna (kobieca) fantazja, mało twórczy, słabi wolą; Historia -
mieszanie się ras; ze zmieszania się aryjczyków z innymi - burżuazja; H. S. Chamberlain - rasa - upostaciowione człowieczeństwo;
większość nie ma rasy, żyją w chaosie, bez świadomości więzów; żydzi - główny wróg, odpowiedzialni za wszelkie klęski i
katastrofy; działają destruktywnie, choć uzdolnieni; Fredrich Nietzsche - życie jest celem ludzkiej egzystencji; wszelka działalność -
uwarunkowana potrzebami życia; prawda - subiektywna i względna; wolność silnych, nierówność między ludźmi; przeciwstawienie
się złu przez nadczłowieka; wiara w wodza; każdej dekadencji towarzyszy wzrost kulturowy; SRA-Lapouge - Kazda rasa ma
określone wym. Ciała, w tym szkieletu, i wskaźnik gł., czyli stos. dług. do szer. czaszki. 3 R. GŁÓWNE: 1) HOMO EUROPAEUS
(aryjska): wys. Wzrost, długogłowość, jasny kolor włosów, energia, aktywność, wytrwałość, zimna krew, wojowniczość, instynkt
władania, wys. Intelig., logiczne myślenie, talent organiz., religia – protestantyzm, r. władców, wynalazców, organizatorów i
pionierów nowoczesności, 2) HOMO ALPINUS (alpejska): śr. wzrost, czarne włosy i krótkogłowość, wytrwałość, utylitaryzm,
poniżanie siebie innych, 3) H. MEOLITERRANEUS (śródziemnomorska): niski wzrost, średniogłowość, ciemne włosy,
uczuciowość, pobudliwość zmysłowa, wyobraźnia artyst., rasa bezwart.

Postęp cywiliz. zależy od rasy nordyckiej, więc trzeba walczyć o jej czystość. R. ta podlega wyniszczeniu. Rodz. selekcji rasowej: 1)
militarna – A są najb. waleczni i biorą udział w wielu wojnach 2) polit. – A najb. pożądają wł. i często są od niej sztucznie odsuwani
3) relig. – A. mają mist. Skłonności do kultów relig., więc często pozostają w celibacie; giną też w wojnach relig. 4) moralna – akcje
filantrop. przyczyniają się do wzrostu liczby niearyjczyków 5) ekonomiczna – A. są szlachetni i niezdolni do kłamstwa i
nieuczciwości, dlatego często są biedni.

KATOLICKA DOKTRYNA SPOŁECZNA

d. wroga kapitalizmowi i ustrojowi lib. burż.; "Quanta cura" - odrzucenie zasady wolności sumienia i prasy; zasady rozdziału kościoła
od p.; zaczęli się łamać; Aggioramento - Leon XIII (neotomizm) - teoretyczna podstawa tez chrześć. demokr.; u podstaw doktr.społ. -
nauka o własności; Naturalny char. własności; uznanie pr. nabytych do wł. w p. (legitymizm); nierówność i hierarchia zgodna z
naturą; niemożliwa likwidacja klas; prymat celów nadprzyrodzonych nad ziemskimi; upowszechnienie własności w masach; P. winno
być silne, aby pomóc kościołowi; ma strzec elementarnych zasad porządku; pr. p. do ograniczenia pr. właścicieli w przypadkach
koniecznych;

REFORMISTYCZNE NURTY SOCJALOGICZNE

Ferdinand Lassalle p. ponad klasowa organizacja całego społ.; służy dobru powszechnemu; klasa robotnicza ma wymóc na p.
reformy socjalne i powszechne pr. wyb.; należy zorganizować robotnicze zrzeszenia wytwórcze; Lujo Brentano - (socjalizm z
katedry) - poprawa sytuacji ekonomicznej proletariatu może zachamować wzrost napięcia między masami robotniczymi i burżuazją;
nie stosować siły wobec ruchów rob.; Fabianie - zwolennicy stopniowych i pokojowych reform społ.; Proudhoniści - przeciw walce
proletariatu; sprawiedliwość i wolność siłą napędową dziejów; zło - istnienie pieniądza i p. autokratycznego; socjalizm - ustrój

Doktryny polityczne i prawne

8

drobnej własności należącej do bespośrednich wytwórców; Blankiści - wprowadzenie komunizmu; zdobycie władzy; ugruntowanie
przemian rewolucji przez terror, dyktaturę, centralną wł.;

REWIZJONIZM
Eduard Bernstein - rewizja marksizmu: krytyka teorii rewolucji; przeciw idei dyktatury proletariatu; działalność reformistyczna;
Możliwość likwidacji wyzysku w ustroju kapitalistycznym; wzrost standardu życia i demokratyzacja sys. burżuazyjnego - łagodzą
walkę klas; wysokość dochodu - jedyny wyróżnik warstw (nie stosunek do środków produkcji); podział dóbr mat. proporcjonalny do
nakładów pracy; przekształcenie kap. w soc. bez przewrotów; odrzucenie strajku jako metodę politycznego działania;

ANARCHIZM
ź

ródłem wyzysku społ. jest istnienie p.; najlepszy jest ustrój bezpaństwowy, bez przymusu, oparty na związkach producentów i

konsumentów; P.J. Proudhon (anarchizm indywidualistyczny) - istniejące współcześnie stosunki własności nie dają się pogodzić z
zasadami sprawiedliwości i wolności; własność - jako funkcja pracy; system przewidujący wzajemne świadczenia usług na zasadzie
wolnej umowy; Bank wymiany - towar zastąpi pieniądz; przymus p. zastąpią stosunki umowne równych obywateli; Michaił Bakunin
- (anarchizm kolektywistyczny) - odrzucenie własności pr.; uspołecznienie środków produkcji; zniesienie praw dziedziczenia;
zniesienie p. i aparatu przemocy; Rewolucja i terror; Piotr Kropotkin - (anarchokomunizm) - wspólna własność środków produkcji i
dóbr konsumpcyjnych; społeczeństwo - związek wolnych stowarzyszeń produkcyjnych; rewolucja przygotowana agitacjom wśród
mas, bez terroru;

Max Webber - 3 typy legitymacji wł. politycznej: tradycyjny (historyczny); charyzmatyczny; na mocy legalności; Leonard
Hobhouse - (lib. socjalny) - wolność ma wymiar społ.; oznacza pr. do wolności takiej jaką mają inni ludzie; nie ma wolności, bez
ograniczenia jej przez pr.; warunkiem wolności w pr. jest równość wobec pr.; Własność - nadawana przez naturę, nikt nie mógłby
zostać właścicielem, gdyby nie instytucje społ.; społ. utrzymuje i gwarantuje majątki; to tłumaczy aktywną politykę p. (podatki);
Wilson - należy likwidować monopole; Keynes - bezrobocie nie jest związane z istnieniem pryw. własn. środków produkcji; p. przez
inwestycje pobudza wzrost gospodarczy – 1)roboty publ; lub 2) pobudzanie inwestycji prywatn.;

KOMUNIZM
Lenin - walka z rewizjonizmem; Idealizm - filozofia burżuazji, Materializm - proletariatu; partia - trwała, zachowująca ciągłość
organizacja ludzi zajmujących się zawodowo rewolucją; członek partii - włączony w struktury; przyłączenie chłopów, żądanie
samostanowienia narodów; państwo - instytucja klasy panującej; komunizm oznacza zniesienie p.; sądzić może każdy; Stalin -
totalitarny sys. rządzenia; p. wraz z parią (jedyną) chciało kontrolować całe życie umysłowe; Teza o możliwości zbudowania
socjalizmu w jednym kraju;

FASZYZM
organizacje nie reprezentujące żadnej grupy, tylko powszechny interes; hierarchiczne, uznanie charyzmatycznego wodza;
nacjonalizm, rasizm, darwin. społ.; ANTY: pacyfistyczny, liberalny, marksistowski, komunistyczny, demokratyczny,
racjonalistyczny, indywidualistyczny; pochwała elit; wojna jedyny obiektywny sprawdzian racji; zniesienie podziałów klasowych;
jedyny miernik - praca; państwo wszechobecne, totalne, wł. - uważający się za specjalnych; likwidowanie partii szkodliwych; sędzia
nie rozumiejący pr. nie może pełnić swej funkcji;

KOŚCIÓŁ
Ruch modernistyczny - podważa niezmienność dogmatów; powstały one w toku historycznego rozwoju; kwestionowanie monopolu
kościoła na interpretację zasad wiary; Pius X - zakaz działalności katolików w partiach; "Quadragesimo Anno" - p. org.
sprawiedliwego porządku społ.; zasada subsydiarnej roli p.; naturalnymi formami organizacji społ. jest korporacja, stany zawodowe;

KRYTYKA TOTALITARYZMU - Hannah Arendt - totalitaryzm odmienny od tyranii, despotyzmu, dyktatury; źródłem
totalitaryzmu jest: antysemityzm, ideologia imperializmu, społ. i ruchy masowe; Karl Popper - przekonanie o nieuchronności
określonego biegu historii prowadzi do totalnej inżynierii społ. w imię celu; Społ. Otwarte - uznające różnice między faktami a
wartościami, uznające możliwość błędu w każdej teorii; Powinno podejmować decyzje demokratycznie pod wpływem chwili z
zastosowaniem dostępnych środków; Raymond Aron - arksizm - utopia; krytyka inżynierii społ. w imię utopijnych ideałów; wiara w
przejście od kapitalizmu do społ. industrialnego (konsumpcyjnego); wtedy zakończenie konfliktów ideowych;

POWOJENNY KOMUNIZM - Realny Socjalizm - tolerował zjawiska oburzające w marksiź.-leniniź. (korupcja, prostytucja,
alkoholizm); nie zezwalano na dyskusję o interpretacji doktryny; nie zezwalano na krytykę doktryną rzeczywistości; Eurokomunizm -
możliwość wejścia komun. zachodnich na scenę polityczną; każda partia ma pr. do samodzielności; odżucenie marsiz -leniniz jako
podstawy działania partii; odrzucenie dyktatury proletariatu; zaakceptowanie demokracji; praw i wolności obywatelskich; rozdział
kościoła od p.; p. radzieckie nie jest naturalym przywódcą świata komunistycznego; Mao Tse Tung - przekonanie, że w krajach
zacofanych najbardziej rewolucyjne jest chłopstwo; konieczność ciągłej walki o komunizm, kult siły;

MARKSIZM- INTELEKTUALIŚCI - Baudoin - szk. frankfurcka - rozerwanie teorii marksizmu i komunizmu; M. Horkheimer -
Teoria krytyczna - charakter społ. jest kształtowany przez sposób życia danego społ.; dominujące cechy char. same stają się siłami
wytwórczymi kształtującymi proces społ.; każda teoria jest krytyką istniejącego świata i służy jego przeobrażeniu; H.Marcuse - być

Doktryny polityczne i prawne

9

człowiekiem znaczy być wolnym; wzywał do rewolucji Nowej Lewicy - młodzież, intelektualiści; pociągną za sobą proletariat;
krytyka p. dobrobytu i komunizmu; J.Habermas - niewystarczający charakter kategorii pojęciowej Marksa do opisania
współczesnego środowiska; Marksizm - utopią rewolucyjną, gdy formułuje recepty na rozwiązanie problemu dominacji; Demokracja
to polityczny dialog; można wyznaczyć warunki powodzenia takiego dialogu; równość, wolność dokonywania wyborów;

PAŃSTWO DOBROBYTU - zauważono, że interwencjonizm nie jest zagrożeniem demokracji; Państwo - organizuje życie społ. i
gosp. i zmierza do realizacji sprawiedliwości społ.; jest to długotrwała i nieodwracalna tendencja w kierunku rozszerzenia funkcji p.;
1. podejmowanie inicjatywy gospodarczej; 2. rozbudowanie funkcji socjalnej p. (ubezpieczenia); 3. zasada równych szans i
sprawiedliwości społ.; demokratyzm polityczny; P. - korporacja socjalna zmierzająca do zaspokojenia potrzeb swych pracowników;

SOCJALDEMOKRACJA - Międzynarodówka socjalistyczna - rozgraniczenie socjalizmu i komunizmu; przeciw wyzyskowi, za
decydowaniem przez społ. o życiu gospodarczym; wolność realizuje demokracja (rządy większości przy poszanowaniu mniejszości);
CELE: pełne zatrudnienie, zabezpieczenie społ., sprawiedliwy podział dochodów i majątków, stałe podnoszenie dobrobytu;
uspołecznienie w kluczowych gałęziach przemysłu; dla wszystkich niezadowolonych z wolnej konkurencji;

LIB. DEMOKRACJA - renesans koncepcji umowy społ.; dwie tendencje 1. zdeterminowanie życia społ. przez czynniki obiektywne
(ekonomika); 2. demokracja jest stałą formą organizacji życia politycznego; Umowa: dotyczy przyjęcia reguł sprawiedliwości, wedle
których będzie dalej się toczyła gra w społ.; John Rawls - Teoria Sprawiedliwości - trzeba znaleść zasadę sprawiedliwości, która
godziła by ludzkie dążenie do wolności i równości; trzeba wyjść od równości i wolności uczestników ustalenia tej zasady; zasłona
niewiedzy - nikt nie zna swej przyszłej sytuacji majątkowej, społ. ani swych możliwości intelekt.; rozum nakazuje stosowanie max.
równości i wolności; nierówności społ. jeśli są korzystne dla naj mniej uprzywilejowanych;

ODRODZENIE IDEI LIBERALNYCH - Neoliberalizm - reakcja na rozwijający się interwencjonizm p.; krytykowano ograniczenie
wolności jednostek; pomoc zabija inicjatywę; Walter Lippmann - nie może być tak, że wolność jednostek zależy od woli
większości;

SOCJALNE PAŃSTWO PRAWNE - obowiązkiem p. jest zapewnienie jednostce wolności; p. tworzy ramy pr. dla działalności
jednostek; socjalne (przywileje dla biednych) w niezgodzie z prawne (traktowanie wszystkich równo);
Fredrich v. Hayek - odrzucił "neo", powrót do klasyki; rynek nie może być sprawiedliwy, tylko jednostka; nonsensem jest
sprawiedliwa płaca (rynek daje); p. - tworzy ramy pr. niezależne od większości: wolność, własność, podział wł., zasada rządów pr.;
wolność prowadzi do rozwoju ludzkości; Milton Friedman - (lib. ekonom) - całkowita swoboda umów, o ile transakcja jest
dobrowolna i strony są dobrze poinformowane; człowiek ma pr. do błędu, zapobieganie jest ograniczeniem wolności; wolny rynek
może organizować całość życia społ.; Robert Nozick - (radykalny lib) - jednostki mają pr.; p. powstało, bo była niewystarczająca
ochrona; coś na kształt agencji ubezpieczeniowej; jedna zdobyła monopol na użycie siły - p. minimum; Jedynym zadaniem p. jest
ochrona praw; dobro społ. nonsens, jest tylko dobro jednostek;

KOŚCIÓŁ PO II SOBORZE WATYKAŃKIM - protest przeciw totalitaryzmowi; krytyka wolnej konkurencji; nadrzędność osoby
ludzkiej; Własność - naturalne pr. człowieka; przeciw komunistom; czasem trzeba przenieść własność na p. ale za odszkodowaniem;
każdy ma pr. wziąć z własności drugiego rzeczy niezbędne do życia; Praca - powołanie człowieka; pracodawca pośredni (p.)
powinien zapewnić pracę wszystkim chętnym; uznanie strajków, o ile nie są polityczne; płaca rodzinna; System - zniesienie
nierówności spolł.; życie godne; interwencje p. mają zwiększać wolność działania osób; nie wszystkie potrzeby ludzkie mogą być
zaspokojone przez rynek; Jan XXIII - odrzucił zasadę suwerenności ludu (lud nie jest źródłem władzy); wł. pochodzi od Boga; ludzie
określają ustrój p.; za demokracją, odział wł., p. prawne; Chrześcijanin nie jest zmuszony do posłuszeństwa pr. sprzecznego z pr.
bożym;

TEORIA I FILOZOFIA PR. XX W

POZYTYWIZM
unikanie założeń metafizycznych; opisanie cech pr. dających się stwierdzić empirycznie; zbliżenie do nauk przyrodniczych; unikanie
ocen i wartościowania; co jest prawem, a nie jakie pr. powinno być; John Austin (gb) pr. poz.- rozkaz suwerena poparty sankcją; jeśli
jest zwyczaj słuchania X i X nie ma zwyczaju słuchania nikogo, to X jest suwerenem; racjonalizm ustawodawcy; opinia publiczna
ogranicza ustawodawcę; (niem) gdy 3 cechy empiryczne to ppr. poz.: pr. jest tworem ludzkim; normy pochodzące od autorytetu społ.,
który wymusił posłuch; dlatego są inne od norm moralnych; nie ma filozofii prawa; Prawo - rozkaz poparty przymusem; jedynym
ź

ródłem pr. jest ustawa; wszystko co zostało poprawnie uchwalone jest pr.; pewność pr. poz.; Rudolf von Ihering - praca prawnika =

praca chemika; analiza pojęć dokonywana metodami logiki; krytyka formalizmu pr.; pojęcia pr. nie mają waloru ponadczasowego i
ahistorycznego; dla rozumienia pr. pytanie o cel normy, który zmienia się wraz z sytuacją społ.; Prawo - reguły stworzone przez
przymus p. w celu zabezpieczenia warunków życiowych społ.; kierunek socjologiczny (nie sprowadzanie norm do treści ustaw);
Georg Jelinek - należy uznać normatywną siłę faktów, że pr. pochodzi od p.;
P. Prawne - p. i jego organa działają na podstawie prawa;

Doktryny polityczne i prawne

10

NORMATYWIZM
Hans Kelsen - próba oddzielenia pr. od innych nauk; czysta nauka - przedmiotem są normy pr., system norm pr.; jest teorią pr. poz.;
Jeśli w warunkach W trzeba czynić C, to związek WC ma char. normatywny; normy są normami pr. jeśli wchodzą do systemu pr.
(jeśli została uchwalona na podstawie upoważnienia zawartego w normie wyższej); podstawową normą pr. międzynarodowego jest
uznanie porządków pr. poszczególnych państw; KRYTYKA: jeśli norma podstawowa nie ma sankcji, to jak może obowiązywać?
teza, że p. jest pr. z def podważało tezę o p. pr.;

PSYCHOLOGIZM
Leon Petrażycki - emocje prawne - związane z wyobrażeniem osoby mogącej się domagać od nas określonego postępowania; Prawo
- takie przeżycia etyczne, mające char. atrybutywny; wł p. (jakakolwiek wł.) nie jest siłą, jest projekcją emocjonalną, oznacza
specjalny rodzaj praw przypisanym pewnym osobom w obawie o dobro ogólne; odrzucał tezę, że źródłem pr. jest wola p., czy też
przymus;

REALIZM FUNKCJONALIZM (USA) - Funkcjonalizm - realistyczno empiryczne myślenie o pr.; Oliver Holmes - Prawo to
twierdzenie co do tego, kiedy siła pub. będzie użyta poprzez instrument jakim są sądy; trzeba patrzeć na pr. oczyma złego człowieka;
Realizm - badanie metodami empirycznymi procesu powstawania pr.; Karl Llewellyn - każda część pr. winna być badana ze względu
na cele i skutki społ.; ciągłe badanie, bo społ. zmienia się szybciej niż pr.; definiowanie pr. jako przepisów jest absurdem; Roscoe
Pound - badanie pr. to także badania nad funkcjonowaniem i społ. skutków pr.; pr. się rozwija i zmienia nawet bez zmiany
przepisów; prawo - instrument inżynierii społ.; ważne są cele pr.;

SOLIDARNOŚĆ SPOŁ. - Leon Duguit - krytyka abstrakcyjnych pojęć pr.; organizacja społ. opiera się na solidarności jednostek;
każda jednostka spełnia jakąś funkcję w społ.; człowiek ani zbiorowość nie ma pr.; każdy ma obowiązek możliwie najpełniejszego
rozwijania swej osobowości fizycznej i innych, aby swą funkcję wypełnić możliwie najlepiej; nikt nie może drugiemu uniemożliwiać;
Prawo - obowiązek sprecyzowany w normach prawnych przez rządzących; treść może się zmieniać;