czarny kolor

czarny kolor

czarny kolor

© Wydawnictwo Eremis, Warszawa 2004

Wydawnictwo Eremis, 03-808 Warszawa, ul. Miñska 25
00-987 Warszawa, skr. poczt. 144
[e-mail]
www.eremis.com.pl

Edytor: Marta Stefañska-Parafiniuk
Recenzja: Iwona Wiœniewska
Redaktor prowadz¹cy: Longina Rutkowska
Redakcja: Monika Bojko
Korekta: Anna Koz³owska
Nadzór graficzny: Gra¿yna Jêdrzejec
Projekt graficzny ok³adki: Gra¿yna Jêdrzejec
Redaktor techniczny: Beata Donner-Soska
Sk³ad: Jacek Doktór

Druk i oprawa: Oficyna Wydawnicza READ ME – Drukarnia w £odzi,
Olechowska 83, (42) 649-33-91, [e-mail], http://druk.readme.pl

¯adna czêœæ tej pracy nie mo¿e byæ powielana i rozpowszechniana, w jakiejkolwiek
formie i w jakikolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny) w³¹cznie z fotokopio-
waniem, nagrywaniem na taœmy lub przy u¿yciu innych systemów, bez pisemnej
zgody wydawcy.
Wszystkie nazwy handlowe i towarów wystêpuj¹ce w niniejszej publikacji s¹ znakami
towarowymi zastrze¿onymi lub nazwami zastrze¿onymi odpowiednich firm odnoœnych
w³aœcicieli.
Wydawnictwo Eremis do³o¿y³o wszelkich starañ, aby zapewniæ najwy¿sz¹ jakoœæ tej
ksi¹¿ce. Jednak¿e nikomu nie udziela ¿adnej rêkojmi ani gwarancji.
Wydawnictwo Eremis nie jest w ¿adnym przypadku odpowiedzialne za jak¹kolwiek
szkodê bêd¹c¹ nastêpstwem korzystania z informacji zawartych w niniejszej publika-
cji, nawet jeœli Wydawnictwo Eremis zosta³o zawiadomione o mo¿liwoœci wyst¹pienia
szkód.

ISBN 83-89622-02-5
Wydanie I
10 9 8 7 6 5 4 3 2 1

4

czarny kolor

WSTÊP .............................................................................................................. 9

I

STRUKTURA EGZAMINU MATURALNEGO ........................................ 11

1. Opis egzaminu .......................................................................................................... 11

2. Ogólne wskazówki dotycz¹ce przygotowania siê do nowej matury .................... 11

3. Omówienie standardów egzaminacyjnych ............................................................ 13

WIADOMOŒCI I ROZUMIENIE .................................................................................... 13

KORZYSTANIE Z INFORMACJI .................................................................................. 18

TWORZENIE INFORMACJI .......................................................................................... 21

4. Komentarz do standardów egzaminacyjnych ....................................................... 23

5. Lista lektur ............................................................................................................... 24

II

MATURA USTNA ......................................................................................... 27

1. Czym jest prezentacja na egzaminie maturalnym? .............................................. 27

2. Plan wszystkich dzia³añ ........................................................................................... 27

3. Czym siê kierowaæ przy wyborze tematu? ............................................................ 28

4. Etapy pracy nad tematem ........................................................................................ 29

ZBIERANIE MATERIA£ÓW ........................................................................................... 29

BIBLIOTEKI I INNE ZRÓD£A INFORMACJI ............................................................ 29

BIBLIOGRAFIA I OPIS BIBLIOGRAFICZNY ............................................................. 30

NOTATKA .......................................................................................................................... 33

CYTATY I CYTOWANIE ................................................................................................ 34

WERYFIKOWANIE HIPOTEZ I TWORZENIE KONSPEKTU
PREZENTACJI .................................................................................................................. 35

5. Etapy pracy nad tematem: Motyw wêdrówki w literaturze.

Omów ró¿ne jego wersje w wybranych utworach .................................................... 35

czarny kolor

5

S

pis tresci

´

´

Analiza tematu i pierwsza próba jego ujêcia
Jak rozumieæ przyk³adowe sformu³owania zawarte w tematach? .................. 35

KONSPEKT ........................................................................................................................ 40

PLAN PREZENTACJI ...................................................................................................... 41

6. Przygotowania do wystêpu przed Komisj¹ Egzaminacyjn¹ ................................. 41

7. Kryteria oceniania odpowiedzi (opracowane przy udziale CKE) ........................ 42

8. Merytoryczne sugestie do opracowania wybranych tematów

na prezentacjê .......................................................................................................... 46

Ró¿ne kreacje narratora i ukszta³towania narracji w epice.
Analiza wybranych utworów.................................................................................. 46

Symbolika stroju. Omów, analizuj¹c wybrane dzie³a literackie
i inne (np. malarskie, rzeŸbiarskie, filmowe i teatralne) ...................................... 48

Problemy filmowej adaptacji. Porównaj film z jego literackim
pierwowzorem. Oceñ adaptacjê ............................................................................ 50

Jêzyk mówiony jako tworzywo literatury, np. w twórczoœci
Boles³awa Prusa, Juliana Tuwima, Mirona Bia³oszewskiego
i Stanis³awa Barañczaka........................................................................................ 55

Jêzyk twoich rówieœników – scharakteryzuj na podstawie
zgromadzonego materia³u jêzykowego ................................................................. 58

9. Wskazówki bibliograficzne ..................................................................................... 59

Poetyki ................................................................................................................... 59

S³owniki i encyklopedie ....................................................................................... 59

Bibliografia do poszczególnych tematów ........................................................... 60

III

MATURA PISEMNA NA POZIOMIE PODSTAWOWYM ..................... 67

Arkusz I .......................................................................................................... 67

1. Szczegó³owe omówienie czêœci egzaminu pisemnego

– czytanie ze zrozumieniem .................................................................................... 67

2. Przyk³ady zadañ sprawdzaj¹cych umiejêtnoœæ czytanie tekstu

ze zrozumieniem (z modelami odpowiedzi) ........................................................... 70

Hanna Dyl¹gowa, Kresy – pojêcie historyczne i emocjonalne ............................ 70

Jadwiga Puzynina, Czym jest s³owo? .................................................................. 77

Andrzej Werner, Obraz Polaka i cz³owieka w kinie polskim ............................. 81

Mary F. Rogers, Barbie jako ikona kultury ......................................................... 86

Gustaw Holoubek, Otworzyæ zamkniête drzwi .................................................... 91

José Ortega y Gasset, Wstêp do anatomii cz³owieka masowego ........................ 97

6

czarny kolor

3. Szczegó³owe omówienie czêœci egzaminu pisemnego

– pisanie tekstu w³asnego ...................................................................................... 102

ROZWINIÊCIE TEMATU ............................................................................................. 104

KOMPOZYCJA ................................................................................................................ 104

STYL .................................................................................................................................. 105

JÊZYK ............................................................................................................................... 106

4. Przyk³ady zadañ sprawdzaj¹cych umiejêtnoœæ pisania

w³asnego tekstu (z modelami rozwiniêcia tematu) ............................................. 107

Klêska cz³owieka i klêska tyrana. Wykorzystuj¹c podane fragmenty
z „Makbeta” Szekspira, rozwa¿ konsekwencje czynu tytu³owego bohatera
i wska¿ uniwersalny sens problematyki utworu ................................................. 107

Scharakteryzuj ¿yciow¹ postawê, jak¹ proponuje Jan Kochanowski
w „Pieœni IX” z ks. I. Omów to zagadnienie w kontekœcie
znanych Ci pieœni poety ....................................................................................... 112

M³odzi bohaterowie romantycznych dramatów, ich d¹¿enia, pasje,
rozterki i klêski. W swoich rozwa¿aniach i ocenach odwo³aj siê
do przytoczonego fragmentu monologu Podchor¹¿ego – Kordiana ................ 115

Rola œwiata nadprzyrodzonego w arcydramatach polskich romantyków.
W opracowaniu tematu wykorzystaj wnioski z interpretacji podanego
fragmentu „Prologu” III czêsci „Dziadów” Adama Mickiewicza ................... 117

Warszawa i Pary¿ widziane oczami Wokulskiego. Do jakich refleksji
prowadzi bohatera obserwacja obydwu miast, uwzglêdnij kontekst
biografii bohatera, zwróæ uwagê na obecnoœæ pozytywistycznych
koncepcji spo³ecznych ......................................................................................... 121

Pu³apki w³adzy. Dlaczego Zenon ponosi klêskê jako polityk i jako cz³owiek?
Wykorzystaj podane fragmenty „Granicy” Zofii Na³kowskiej i odnieœ siê
do najwa¿niejszych w¹tków utworu .................................................................... 125

IV

MATURA PISEMNA NA POZIOMIE ROZSZERZONYM ................... 129

Arkusz II ....................................................................................................... 129

1. Kilka s³ów o interpretacji porównawczej ............................................................ 130

2. Przyk³ady zadañ sprawdzaj¹cych umiejêtnoœæ pisania

w³asnego tekstu (z modelami rozwiniêcia tematu) ............................................. 132

Jaki wizerunek cz³owieka – poety mo¿na dostrzec w „Pieœni XXIV”
z ks. II Jana Kochanowskiego i w liryku Juliusza S³owackiego
„Bo to jest wieszcza najjaœniejsza chwa³a.”? Porównaj obydwa utwory
i zwróæ uwagê na kreacjê podmiotu lirycznego, odwo³ania
do tradycji, odmiennoϾ poetyk ........................................................................... 132

czarny kolor

7

Dwa spojrzenia na naturê. Analiza i interpretacja porównawcza wiersza
Leopolda Staffa „Wysokie drzewa” i Boles³awa Leœmiana
„W chmur odbiciu” ............................................................................................. 135

Uroda i przekleñstwo pracy. Zanalizuj i porównaj fragmenty
opowiadania „Emeryt” Brunona Schulza z tomu „Sanatorium
pod klepsydr¹” oraz opowiadania „Praca” z tomu „Inny œwiat”
Gustawa Herlinga-Grudziñskiego ..................................................................... 139

Dwie sceny œmierci jako wyraz dwóch odmiennych œwiatopogl¹dów
wpisanych w utwory, z których pochodz¹. Analiza i interpretacja
fragmentów „Ch³opów” W³adys³awa St. Reymonta
i „D¿umy” Alberta Camusa ................................................................................ 142

Analiza i interpretacja wiersza Zbigniewa Herberta „Tren Fortynbrasa”........ 146

Analiza i interpretacja wiersza Wis³awy Szymborskiej „Odkrycie” ................... 149

V

POJÊCIOWNIK .......................................................................................... 153

8

czarny kolor

Drogi Czytelniku!

Ksi¹¿ka Jak zdaæ maturê. Jêzyk polski adresowana jest do uczniów szkó³ œrednich,

którzy bêd¹ zdawaæ maturê nowego typu w 2005 roku i w latach nastêpnych. Publi-
kacja ta ma u³atwiæ przygotowanie siê do egzaminu maturalnego. Nasz poradnik
zawiera opracowanie wszystkich czêœci nowej matury, tak na poziomie podstawo-
wym, jak i rozszerzonym. Stara³yœmy siê dostosowaæ sposób omówienia zagadnieñ
do potrzeb i mo¿liwoœci wszystkich uczniów ucz¹cych siê jêzyka polskiego
w szko³ach œrednich ponadgimnazjalnych.

Poradnik podzielony jest na trzy czêœci. Pierwsza omawia za³o¿enia egzaminu,

jego strukturê i standardy wymagañ egzaminacyjnych. Opracowano j¹ na podstawie
Informatora maturalnego od 2005 roku. Jêzyk polski. Do tej czêœci do³¹czamy te¿
listê lektur obowi¹zkowych.

W drugiej czêœci ksi¹¿ki przedstawiamy sposób przygotowania siê do prezentacji.

Próbujemy pokazaæ na podstawie szeœciu tematów, z trzech kategorii zaproponowa-
nych przez Centraln¹ Komisjê Egzaminacyjn¹, jak krok po kroku powinieneœ praco-
waæ nad przygotowaniem prezentacji. Uwzglêdniaj¹c ró¿nice miêdzy tematami lite-
rackimi, z wiedzy o jêzyku i tymi, które odnosz¹ siê do ró¿nych tekstów kultury,
wska¿emy: gdzie i w jaki sposób powinieneœ wyszukiwaæ informacje, jak je porz¹d-
kowaæ oraz zapisywaæ i rejestrowaæ. Poradzimy Ci, jak przygotowaæ siê do wyst¹pie-
nia przed komisj¹ egzaminacyjn¹, czyli jak skonstruowaæ plan prezentacji, przygoto-
waæ dodatkowe materia³y i przypomnieæ sobie podstawowe elementy „etykiety jêzy-
kowej”, retoryki praktycznej i kultury bycia. Zapoznamy Ciê z zasadami prawi-
d³owego zapisu bibliograficznego i zestawiania bibliografii. Zamieœcimy równie¿
wykaz najnowszych i najbardziej przydatnych dla ucznia s³owników, encyklopedii
i leksykonów. Uzupe³nienie stanowi¹ „Wskazówki bibliograficzne” do konkretnych
tematów i „Pojêciownik”.

Czêœæ trzecia ksi¹¿ki poœwiêcona jest maturze pisemnej, zarówno na poziomie

podstawowym, jak i rozszerzonym. Analizujemy konkretne przyk³ady æwiczeñ czy-
tania ze zrozumieniem i wypracowania z poziomu podstawowego – zosta³y one
zawarte w Arkuszu I. Do obu tych typów zadañ do³¹czamy modele odpowiedzi.
Tworzenie tekstu w³asnego opatrzone jest wprowadzeniem dotycz¹cym formy roz-
prawki i eseju. Omawiamy zasady i sposoby analizowania i interpretowania tekstów
literackich. Na poziomie rozszerzonym jako jedno z mo¿liwych zadañ pojawia siê

czarny kolor

9

W

stêp

interpretacja porównawcza. Zamieszczamy przyk³ady takich wypowiedzi pisem-
nych, opatruj¹c je wskazówkami dotycz¹cymi ogólnych zasad interpretacji porów-
nawczej. Podajemy równie¿ kryteria oceniania prezentacji i rozmowy oraz prac
pisemnych.

Mamy nadziejê, ¿e ta ksi¹¿ka bêdzie prawdziwym przewodnikiem dla ucznia

przygotowuj¹cego siê do nowej matury.

Autorki

10

czarny kolor

Opis egzaminu

1.

Jêzyk polski jest jedynym przedmiotem, który bêd¹ zdawaæ wszyscy przystê-

puj¹cy do egzaminu maturalnego abiturienci szkó³ œrednich koñcz¹cych siê matur¹.
Egzamin sk³ada siê z dwóch czêœci: ustnej i pisemnej.

Czêœæ ustna nosi nazwê matury wewnêtrznej i bêdziesz j¹ zdawa³ przed nauczy

-

cielami z Twojej szko³y. W Informatorze maturalnym od 2005 roku. Jêzyk polski na-
zywa siê j¹ tak¿e prezentacj¹, poniewa¿ najpierw przedstawiasz (prezentujesz) opra-
cowany samodzielnie w ci¹gu roku szkolnego temat z listy przygotowanej wczeœniej
przez szkolny zespó³ polonistów. PóŸniej czeka Ciê jeszcze krótka rozmowa z egza-
minatorem, który zada Ci pytania zwi¹zane z Twoj¹ prezentacj¹. Oceniane bêd¹ obie
czêœci egzaminu. Ten egzamin mo¿na zdawaæ tylko na jednym poziomie.

Czêœæ pisemna nosi nazwê matury zewnêtrznej i mo¿esz j¹ zdawaæ na wybranym

przez siebie poziomie. Egzamin na poziomie podstawowym (obowi¹zkowy dla
wszystkich zdaj¹cych) sk³ada siê z dwóch czêœci. Pierwsza sprawdza rozumienie
czytanego tekstu nieliterackiego (test zawieraj¹cy pytania otwarte i zamkniête), dru-
ga – umiejêtnoœæ tworzenia tekstu w³asnego w zwi¹zku z tekstem literackim. Je¿eli
zechcesz zdawaæ egzamin na poziomie rozszerzonym, to bêdziesz musia³ napisaæ
wypracowanie (esej, szkic interpretacyjny), w którym wyka¿esz siê wiedz¹ o kultu-
rze (literaturze, jêzyku, sztuce, filozofii itp.), oraz umiejêtnoœci¹ twórczego myœlenia
i sprawnego pisania.

Czas trwania egzaminu: ustna czêœæ matury trwa oko³o 25 minut. Masz oko³o

15 minut na zaprezentowanie wybranego przez siebie zagadnienia (mówisz tylko
Ty). PóŸniej egzaminator zadaje pytania dotycz¹ce tematu prezentacji. Wed³ug zale-
ceñ zawartych w Informatorze rozmowa powinna trwaæ oko³o 10 minut. Pisemna
czêœæ matury na poziomie podstawowym (zob. Arkusz I) trwa 170 minut. W tym cza-
sie musisz rozwi¹zaæ test i napisaæ wypracowanie. Egzamin na poziomie rozszerzo-
nym (zob. Arkusz II) trwa 130 minut (kolejne wypracowanie).

Ogólne wskazówki dotycz¹ce przygotowania siê do nowej matury

2.

Do obu czêœci egzaminu musisz przygotowywaæ siê jednoczeœnie, pamiêtaj¹c, ¿e

umiejêtnoœci, które zdobywasz w czasie lekcji, przydadz¹ siê na maturze. Prace
domowe: æwiczenia dotycz¹ce tekstów w podrêczniku, wypracowania itp., pozwa-

11

czarny kolor

I. S

truktura egzaminu maturalnego

laj¹ nabraæ sprawnoœci w czytaniu ze zrozumieniem i pisaniu. Pamiêtaj jednak, ¿e
ka¿da z czêœci egzaminu wymaga trochê innego sposobu przygotowania.

W zwi¹zku z egzaminem ustnym na pocz¹tku nauki w klasie maturalnej bêdziesz

musia³ wybraæ ze szkolnej listy tematów przedstawionej przez nauczyciela jedno
zagadnienie, które zaprezentujesz na maturze wewnêtrznej. Je¿eli masz ju¿ sprecy-
zowane zainteresowania i pomys³ na w³asny temat prezentacji, mo¿esz przedstawiæ
go nauczycielowi jêzyka polskiego i poprosiæ o umieszczenie na szkolnej liœcie tem-
atów. Nauczyciel ma prawo nie zaakceptowaæ sformu³owanego przez Ciebie tematu,
a jeœli zostanie on przyjêty i zatwierdzony przez Okrêgow¹ Komisjê Egzaminacyjn¹
(OKE), mog¹ go wybieraæ równie¿ inni uczniowie. Interesuj¹ce zagadnienie musisz
podaæ wczeœniej, czyli przed zg³oszeniem przez szko³ê tematów do OKE. Tematy
zatwierdzane s¹ przez OKE na rok przed matur¹.

Pamiêtaj, ¿e przygotowanie do matury ustnej wymaga od Ciebie du¿o samodziel-

noœci, nauczyciel nie ma obowi¹zku kontrolowania Twojej pracy, powinien jednak
najpóŸniej miesi¹c przed egzaminem otrzymaæ od Ciebie bibliografiê i materia³y po-
mocnicze (jeœli je przygotujesz). Tydzieñ przed egzaminem musisz dostarczyæ ramo-
wy plan prezentacji.

Na egzaminie pisemnym na poziomie podstawowym oprócz rozwi¹zania testu bê-

dziesz musia³ napisaæ d³u¿sze wypracowanie (minimum 2 strony – ok. 250 s³ów) na
jeden z dwóch zaproponowanych tematów. Prace krótsze ni¿ 2 strony tak¿e bêd¹ oce-
niane, jednak egzaminatorzy wezm¹ pod uwagê jedynie ich wartoœæ merytoryczn¹,
nie przyznaj¹c punktów za jêzyk, styl i kompozycjê. Podstaw¹ do napisania tekstu
w³asnego bêdzie zacytowany ca³y utwór (np. liryk) lub fragment d³u¿szego dzie³a
(epika, dramat). Bêd¹ to znane Ci teksty, omawiane w szkole i zawarte w kanonie
lektur dla poziomu podstawowego (zob. czeœæ I rozdz. 5). Wynika z tego, ¿e nale¿y
uwa¿nie czytaæ lektury, gdy¿ same streszczenia nie wystarcz¹! W kolejnych roz-
dzia³ach przedstawimy szczegó³owo formê, jak¹ mog¹ mieæ tematy, wyt³umaczymy
jak je nale¿y „czytaæ” oraz jak pisaæ wypracowanie na tym poziomie.

Je¿eli decydujesz siê na zdawanie egzaminu na poziomie rozszerzonym, to powi-

nieneœ wiedzieæ, ¿e stawia on du¿o wy¿sze wymagania. Po napisaniu egzaminu na
poziomie podstawowym musisz – tego samego dnia – opracowaæ kolejny temat egza-
minacyjny (drugie wypracowanie). Tym razem wymaga siê od Ciebie nie tylko zna-
jomoœci tekstów podstawowych i tych z poziomu rozszerzonego, ale równie¿ innych,
spoza listy przedstawionej w Informatorze maturalnym od 2005 roku.

Podczas egzaminu bêdziesz móg³ korzystaæ ze s³owników ortograficznego

i poprawnej polszczyzny.

Ostateczny wynik egzaminu bêdzie wyliczony w procentach. Zdasz maturê z jêzy-

ka polskiego na poziomie podstawowym, je¿eli uzyskasz co najmniej 30% punktów
z ka¿dego egzaminu.

12

czarny kolor

Omówienie standardów egzaminacyjnych

3.

Egzamin maturalny sprawdza tylko te wiadomoœci i umiejêtnoœci, które s¹ opisane

w standardach wymagañ egzaminacyjnych. Jedynym aktualnym Ÿród³em standar-
dów jest Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 kwietnia
2003 r. (DzU z 2003 r. nr 90, poz. 846), którego fragmenty zacytowano w Informato-
rze maturalnym od 2005 roku.

Standardy wymagañ uporz¹dkowane s¹ w trzech obszarach:

I.

Wiadomoœci i rozumienie

II.

Korzystanie z informacji

III.

Tworzenie informacji

Do wymienionych obszarów odnosz¹ siê okreœlone zakresy wiadomoœci i rodzaj

sprawdzanych umiejêtnoœci. Spróbujemy wyjaœniæ, co to znaczy.

Najpierw powiemy, co to s¹ standardy wymagañ egzaminacyjnych. Otó¿ standar-

dami wymagañ egzaminacyjnych nazywamy jasno sformu³owane i og³oszone przez
ministra edukacji poziomy osi¹gniêæ uczniów, czyli to, co powinieneœ wiedzieæ
i umieæ zrobiæ, ¿eby zdaæ egzamin maturalny.

Obszar pierwszy standardów to wiadomoœci i rozumienie, czyli wiedza o jêzyku,

literaturze i kulturze. Omawiamy na podstawie Informatora maturalnego od 2005
roku treœæ standardów w nim zawartych, opatruj¹c je komentarzem i ³¹cz¹c szczegó³owe
zagadnienia w grupy tematyczne.

WIADOMOŒCI I ROZUMIENIE

Wiedza o jêzyku – poziom podstawowy

Jêzyk jako system znaków

Powinieneœ znaæ i rozumieæ pojêcia: znak, system znaków, odró¿niaæ znaki jêzy-

kowe od innych znaków (znaæ ró¿ne rodzaje znaków), jak choæby ikonograficznych
(np. znaki obrazkowe, m.in. znaki drogowe). Musisz mieæ œwiadomoœæ, ¿e znaki jê-
zykowe s¹ konwencjonalne (umowne) i mo¿na je ³¹czyæ wed³ug okreœlonych regu³
(gramatyka) w bardziej skomplikowane struktury (g³oski, sylaby, litery w wyrazy,
zdania, teksty).

13

czarny kolor

Podsystemy jêzyka

Podsystem jêzyka to czêœæ systemu jêzykowego. W strukturze jêzyka mo¿emy

wyodrêbniæ podsystemy: fonetyczny, leksykalny i gramatyczny. Powinieneœ znaæ
podstawowe pojêcia z gramatyki jêzyka polskiego, np. g³oska, fonem, formant, for-
ma wyrazowa, podmiot, tryb przypuszczaj¹cy, przyimek, spójnik.

Bogactwo s³ownikowe i frazeologiczne jêzyka

Musisz znaæ pojêcia: synonim (wyraz bliskoznaczny), antonim (wyraz znaczenio-

wo przeciwstawny), polisemia (wieloznacznoϾ), homonimy (w uproszczeniu: wyra-
zy o takim samym brzmieniu a ró¿nych znaczeniach). Musisz wiedzieæ, jak popraw-
nie tworzymy wyrazy w jêzyku polskim. Do tego bêd¹ Ci potrzebne takie pojêcia jak:
przyrostek, przedrostek, wrostek, rodzina wyrazowa, podstawa s³owotwórcza, rdzeñ
wyrazowy, zestawienie, zrost, z³o¿enie. Powinieneœ znaæ równie¿ pojêcie zwi¹zku
frazeologicznego, rozró¿niaæ typy zwi¹zków frazeologicznych. Istotne jest tak¿e zja-
wisko neosemantyzacji (nadawanie nowych znaczeñ wyrazom ju¿ istniej¹cym).

Kultura jêzyka

Powinieneœ znaæ pojêcie normy jêzykowej, b³êdu jêzykowego i rozró¿niaæ podsta-

wowe typy b³êdów jêzykowych (b³êdy wymowy, odmiany, sk³adniowe, leksykalne,
znaczeniowe, frazeologiczne, stylistyczne, ortograficzne, interpunkcyjne).

Odmiany polszczyzny

Musisz wiedzieæ, w jakich odmianach wystêpuje wspó³czesna polszczyzna i jakie

s¹ cechy tych odmian (polszczyzna mówiona i pisana; odmiany regionalne, np. gwa-
ry ludowej; spo³eczne, np. gwary œrodowiskowe, zawodowe, slang, ¿argon).

Style wspó³czesnej polszczyzny

Musisz znaæ pojêcie stylu jêzykowego, stylu artystycznego i stylów u¿ytkowych

(publicystyczny, naukowy, urzêdowy), a w konsekwencji równie¿ pojêcie stylizacji
jêzykowej. Powinieneœ te¿ rozró¿niaæ odmiany stylizacji: dialektyzacjê, archaizacjê
i kolokwializacjê.

Akt mowy

Powinieneœ rozumieæ, czym jest akt mowy, umieæ wyodrêbniæ jego sk³adniki,

rozró¿niæ rodzaje aktów mowy. Musisz równie¿ umieæ oddzieliæ warstwê informa-
cyjn¹ (sens dos³owny) od warstwy intencyjnej (sens ukryty).

14

czarny kolor

Funkcje tekstów jêzykowych

Wymaga siê od Ciebie umiejêtnoœci rozpoznawania funkcji tekstów jêzykowych

(komunikacyjnej, impresywnej, ekspresywnej i poetyckiej).

Sztuka przekonywania

Oczekuje siê od Ciebie rozpoznawania jêzykowych œrodków perswazji i manipu-

lacji, powinieneœ wiêc znaæ pojêcie etyki jêzykowej.

Retoryka

Powinieneœ odró¿niæ oficjaln¹ i nieoficjaln¹ sytuacjê komunikacyjn¹ i dostosowaæ

do niej sposób mówienia, uwzglêdniaj¹c zasadê stosownoœci wypowiedzi, jêzykowy
savoir-vivre. Musisz wiedzieæ, na czym polega umiejêtnoœæ publicznego zabierania
g³osu i znaæ podstawowe figury retoryczne takie jak: pytanie retoryczne, metafora,
elipsa.

Historia jêzyka

Powinieneœ znaæ podstawowe procesy fonetyczne i leksykalne, które zasz³y w jê-

zyku polskim dawnych epok i pozostawi³y po sobie wyraŸne œlady (np. przeg³os pol-
ski, wzd³u¿enie zastêpcze, zmiany jakoœciowe w dziedzinie treœci wyrazów).

Zapo¿yczenia

Powinieneœ znaæ pojêcie zapo¿yczenia jêzykowego i kalki jêzykowej (znaczenio-

wej i strukturalnej), daæ przyk³ady historycznych i wspó³czesnych zapo¿yczeñ, znaæ
Ÿród³a zapo¿yczeñ i historyczne uwarunkowania.

Wartoœci w jêzyku

Musisz odró¿niæ jêzyk jako wartoœæ sam¹ w sobie (autoteliczn¹) i jêzyk jako na-

rzêdzie (wartoœæ u¿ytkowa jêzyka).

Wiedza o jêzyku – poziom rozszerzony

Obowi¹zuje Ciê znajomoœæ wszystkich zagadnieñ z poziomu podstawowego,

a poza tym musisz wiedzieæ:

l

Co to jest stylizacja biblijna;

l

Na czym polega funkcja kreatywna (zwi¹zana z mo¿liwoœci¹ tworzenia nieograni-
czonej iloœci tekstów) i fatyczna wypowiedzi (sygna³y s³u¿¹ce nawi¹zaniu i pod-
trzymywaniu kontaktu nadawcy z odbiorc¹ wypowiedzi);

15

czarny kolor

l

Na czym polega retoryczna organizacja wypowiedzi, okres retoryczny;

l

Jakie s¹ podstawowe cechy jêzyka poszczególnych epok literackich.

Wiedza o literaturze i kulturze – poziom podstawowy

Zestaw lektur i innych tekstów kultury wskazuj¹ podstawa programowa i Infor

-

mator maturalny od 2005 roku. Obowi¹zuje Ciê znajomoœæ wszystkich podanych
w Informatorze tekstów z zakresu podstawowego (zob. „Lista lektur”). Na egzaminie,
pisemnym otrzymasz do analizy fragment któregoœ z nich. Krótszy tekst, np. liryczny,
mo¿e pojawiæ siê w ca³oœci. Byæ mo¿e bêdziesz musia³ z pamiêci przywo³aæ najwa¿niej-
sze zdarzenia, postaci, motywy przedstawione w tekœcie. Powinieneœ równie¿ mieæ œwia-
domoœæ znaczenia tych tekstów zarówno dla kultury i poczucia narodowej to¿samoœci
Polaków, jak i dla dziedzictwa europejskiego i œwiatowego, a tak¿e rozumieæ takie pojê-
cia jak: patriotyzm, ojczyzna, ma³a ojczyzna, naród i spo³eczeñstwo, cywilizacja œródzi-
emnomorska.

Podstawowe tematy, w¹tki, motywy w literaturze i innych tekstach kultury

Musisz rozumieæ pojêcia: temat, w¹tek, motyw, i mieæ œwiadomoœæ, ¿e mo¿esz siê

nimi pos³u¿yæ tak w odniesieniu do literatury, jak i do sztuk plastycznych (malar-
stwo, rzeŸba), muzyki czy teatru. Do wa¿nych motywów mo¿na zaliczyæ np. motyw
podró¿y, motyw vanitas (marnoœci ¿ycia i dóbr doczesnych), motyw walki o niepod-
leg³oœæ.

Wiedza potrzebna do analizy tekstu literackiego

Powinieneœ posiadaæ podstawow¹ wiedzê z zakresu poetyki opisowej, która umo¿-

liwi Ci poprawne zanalizowanie utworu. Musisz wyraŸnie rozró¿niaæ rodzaje (liryka,
epika i dramat) i gatunki literackie (np. epos, poemat, powieϾ poetycka, tren, sie-
lanka, pieœñ, hymn, ballada, komedia, tragedia) i umieæ je scharakteryzowaæ. Powi-
nieneœ rozumieæ, ¿e tekst powstaje w zwi¹zku z okreœlon¹ tradycj¹ literack¹ i w pew-
nej konwencji stylistycznej, np. wiersze Jana Andrzeja Morsztyna zwykle ³¹czy siê
z tradycj¹ baroku i stylistyczn¹ konwencj¹ marinizmu. Obowi¹zuje Ciê znajomoœæ
podstawowych wyznaczników (cech charakterystycznych) ró¿nych tradycji literac-
kich (staropolskiej, oœwieceniowej, romantycznej, pozytywistycznej, m³odopolskiej
i awangardowej). Wi¹¿e siê z tym tak¿e znajomoœæ takich pojêæ jak konwencja lite-
racka, pr¹d artystyczny. Powinieneœ znaæ podstawowe rodzaje wersyfikacji (np.
wiersz sylabiczny, wiersz toniczny, wiersz sylabotoniczny, wiersz wolny), œrodki
stylistyczne i poetyckie (np. metafora, epitet, porównanie, onomatopeja, personifika-
cja). Oczekuje siê od Ciebie, ¿e bêdziesz zna³ podstawowe etapy analizy utworu lite-
rackiego, a wiêc okreœlisz kompozycjê tekstu (wska¿esz dominantê kompozycyjn¹),
rozpoznasz rodzaj literacki, gatunek, konwencjê stylistyczn¹, estetyczn¹, okreœlisz
nadawcê i odbiorcê tekstu, w³aœciwie odczytasz ideowe przes³anie dzie³a. Musisz te¿

16

czarny kolor

wskazaæ podstawowe konteksty interpretacyjne poznanych utworów (np. kontekst
historyczny, kontekst biograficzny).

Podstawowe kategorie estetyczne

Powinieneœ rozró¿niaæ podstawowe kategorie estetyczne (pojêcia), takie jak tra-

gizm, komizm, patos, ironia, a tak¿e wskazaæ funkcje, jakie pe³ni¹ one w tekstach li-
terackich i innych dzie³ach sztuki.

Kultura dawnych epok i kultura wspó³czesna

Oczekuje siê od Ciebie, ¿e bêdziesz zna³ najwa¿niejsze style w sztuce dawnej i po-

trafi³ je powi¹zaæ z innymi zjawiskami typowymi dla epoki, rozró¿nia³ jêzyk, jakim
pos³uguj¹ siê inne sztuki (np. teatr, film, malarstwo). Powinieneœ mieæ œwiadomoœæ
zmian, jakie nastêpuj¹ we wspó³czesnej kulturze kszta³towanej przez œrodki maso-
wego przekazu (prasa, radio, telewizja, Internet), i rozumieæ zwi¹zane z tym pojêcia:
np. kultura wysoka, masowa, elitarna, kultura pop, arcydzie³o.

Wiedza o literaturze i kulturze – poziom rozszerzony

Zestaw lektur i innych tekstów kultury wskazuj¹ podstawa programowa i Infor-

mator maturalny od 2005 roku. Obowi¹zkowa jest dla Ciebie znajomoœæ wszystkich
lektur z poziomu podstawowego i rozszerzonego. Ta lista nie jest jednak zamkniêta,
oczekuje siê, ¿e uzupe³nisz j¹ w³asnymi lekturami.

Wiedza potrzebna do analizy tekstu literackiego

Obowi¹zuje Ciê znajomoœæ wszystkich zjawisk i pojêæ wskazanych w wymaga-

niach dla poziomu podstawowego, a ponadto toposów i motywów wa¿nych dla kul-
tury œródziemnomorskiej (np. toposu Arkadii). Twoja œwiadomoœæ teoretycznolite-
racka i historycznoliteracka powinna byæ poszerzona o znajomoœæ przemian, jakie
zachodzi³y w obrêbie gatunków literackich (np. dramatu jako gatunku, eposu, powieœ-
ci, sonetu, pieœni, hymnu, trenu). Musisz na przyk³ad wskazaæ ró¿nice pomiêdzy dra-
matem antycznym, szekspirowskim, klasycznym, romantycznym, wspó³czesnym
i odnieœæ je do tradycji literackiej, pr¹dów artystycznych. Natomiast analizuj¹c posz-
czególne teksty, powinieneœ nie tylko zauwa¿yæ obecnoœæ takich kategorii estetycz-
nych jak patos, tragizm, komizm, ironia, groteska, ale równie¿ objaœniæ, jakie cechy
utworu, np. jêzyk, kompozycja, konstrukcja postaci, fabu³y, dygresje, je wspó³tworz¹.
Powinieneœ dostrzegaæ tak¿e zwi¹zki zachodz¹ce miêdzy ró¿nymi warstwami utworu
literackiego, np. znaczenie warstwy brzmieniowej jêzyka dla konstruowania nastroju
w utworze, formy narracji dla wizji œwiata przedstawionego w dziele. Podobny
zwi¹zek istnieje tak¿e miêdzy dominuj¹c¹ funkcj¹ jêzykow¹ tekstu i jego form¹ oraz
gatunkiem.

17

czarny kolor

Wartoœci wpisane w dziedzictwo kulturowe i ich recepcja
w kulturze wspó³czesnej

Musisz znaæ pojêcie dziedzictwa kulturowego, rozpoznawaæ wartoœci zwi¹zane

z ró¿nymi tradycjami literackimi i kierunkami filozoficznymi (np. idealizm, utylita-
ryzm, egzystencjalizm). W odniesieniu do kultury wspó³czesnej konieczna jest zna-
jomoœæ pojêcia postmodernizm.

Wiedza w zakresie redagowania tekstów – poziom podstawowy

Powinieneœ znaæ zasady:

l

Kompozycji d³u¿szych wypowiedzi pisemnych i ustnych;

l

Przekszta³cania tekstu pisanego (streszczanie, skracanie i rozwijanie tekstu);

l

Cytowania;

l

Tworzenia takich tekstów jak: interpretacja

utworu literackiego, rozprawka,

recenzja, referat;

l

Pracy redakcyjnej nad tekstem (kolejnoϾ podawania informacji, adiustacja tekstu,
tworzenie tytu³ów, wyró¿nienia techniczne).

Powinieneœ wiedzieæ, jakimi cechami odznaczaj¹ siê teksty popularnonaukowe
i wymienione gatunki piœmiennictwa.

Wiedza w zakresie redagowania tekstów – poziom rozszerzony

Oczekuje siê od Ciebie poza opanowaniem zasad redagowania tekstów na pozio-

mie podstawowym znajomoœci najwa¿niejszych cech jêzykowych i formalnych ese-
ju i tekstu naukowego.

KORZYSTANIE Z INFORMACJI

Odbiór tekstów kultury – poziom podstawowy

Stosujesz w praktyce wiedzê, o której by³a mowa w przedstawionych standardach

dotycz¹cych wiedzy i rozumienia. Wiêkszoœæ umiejêtnoœci dotyczy rozpoznawania
charakterystycznych cech konkretnych tekstów kultury oraz utworów literackich.
W Informatorze maturalnym od 2005 roku zawarte s¹ nastêpuj¹ce wymagania, które
przytaczamy w dos³ownym brzmieniu.

Zdaj¹cy potrafi:

l

Rozpoznaæ ró¿ne rodzaje znaków w prezentowanych wytworach kultury; rozpoz-
naæ, co jest, a co nie jest systemem znaków; wskazaæ w przedstawionym materiale
(na obrazie, rycinie, w tekœcie, fragmencie filmu) znaki ró¿nego rodzaju;

18

czarny kolor

l

Wskazaæ w tekœcie okreœlone formy fleksyjne i po³¹czenia wyrazowe: rozpoznaæ
formy fleksyjne ró¿nych czêœci mowy, rozpoznawaæ i nazywaæ podstawowe
zwi¹zki sk³adniowe;

l

Rozpoznawaæ wieloznacznoœæ s³owa i odró¿niæ j¹ od homonimicznoœci form; po-
kazaæ poprawne i manipulacyjne pos³ugiwanie siê wyrazami wieloznacznymi;

l

Wyró¿niæ w tekœcie zwi¹zki frazeologiczne i odczytaæ ich znaczenia;

l

Odczytaæ dos³owne i metaforyczne znaczenia wyrazów;

l

Odró¿niæ tekst jêzykowo poprawny od niepoprawnego;

l

Wskazaæ istotne cechy jêzyka mówionego i pisanego oraz rozpoznaæ (na podsta-
wie okreœlonych cech), czy dany tekst jest mówiony, czy pisany;

l

Wskazaæ i rozpoznaæ w tekœcie elementy gwar terytorialnych, zawodowych i œro-
dowiskowych;

l

Wskazaæ podstawowe cechy jêzykowe poszczególnych stylów, rozpoznaæ (na
podstawie okreœlonych cech), w jakim stylu pisany jest wskazany fragment tekstu;

l

Wskazaæ w tekœcie stylizacjê; rozpoznaæ jej typ ;

l

Odró¿niæ intencje aktu mowy, np. rozkaz od proœby, pytanie od stwierdzenia; wy-
dobyæ ukryte cechy aktu mowy; dostrzec ironiê, sarkazm, prowokacjê w tekœcie
wypowiedzi;

l

Rozpoznaæ funkcje okreœlonych tekstów i wskazaæ œrodki jêzykowe s³u¿¹ce tym
funkcjom;

l

Rozpoznaæ w tekœcie jêzykowe œrodki perswazji i manipulacji: odró¿niæ œrodki
etyczne od nieetycznych, szczeroœæ od nieszczeroœci wypowiedzi, pokazaæ okreœ-
lone œrodki perswazji jêzykowej, wskazaæ tekst zawieraj¹cy manipulacjê jêzy-
kow¹, odró¿niæ zdania o faktach od zdañ bêd¹cych interpretacj¹ faktów;

l

We wspó³czesnej polszczyŸnie wskazaæ œlady procesów dawnych; wskazaæ typy
zmian znaczeniowych w wyrazach, np. uabstrakcyjnienie, uogólnienie, zmiana
nacechowania;

l

Rozpoznaæ w tekœcie wyrazy zapo¿yczone i podaæ ich polskie odpowiedniki;

l

Wskazaæ konsekwencje nadmiernego zapo¿yczania do wspó³czesnej polszczyzny
elementów angloamerykañskich.

W tekstach publicystycznych i popularnonaukowych:

l

Odczytaæ sens fragmentów (zdañ, grupy zdañ, akapitu);

l

Wyodrêbniæ tezê (g³ówn¹ myœl) ca³ego tekstu, wykorzystane w nim argumenty
i sformu³owane wnioski;

l

Rozpoznaæ zasadê kompozycyjn¹ tekstu i jej funkcjê;

19

czarny kolor

l

Rozpoznaæ i okreœliæ typ nadawcy i adresata tekstu;

l

Nazwaæ funkcjê tekstu;

l

Rozpoznaæ charakterystyczne cechy stylu i jêzyka tekstu, nazwaæ œrodki jêzykowe
i ich funkcjê w tekœcie;

l

Rozpoznaæ cechy gatunkowe tekstu;

l

Odtworzyæ informacje sformu³owane wprost, przetworzyæ je, np. porz¹dkowaæ
i hierarchizowaæ, stosowaæ do rozwi¹zania problemu, wskazaæ przyczyny i skutki,
oddzieliæ informacje od opinii.

W tekstach literackich:

l

Rozpoznaæ tematy, w¹tki, motywy;

l

Rozpoznaæ nadawcê i odbiorcê oraz bohatera i sposoby jego kreowania w utwo-
rze;

l

Okreœliæ podstawowe wyznaczniki poetyki utworu (z zakresu wersyfikacji, stylis-
tyki, kompozycji, wiedzy o gatunkach literackich);

l

Odczytaæ treœci dos³owne i ukryte utworu;

l

Wykorzystaæ w odczytaniu sensu utworu miejsca znacz¹ce (tytu³, puentê, kompo-
zycjê, s³owa-klucze);

l

Rozpoznaæ w tekœcie jêzykowe œrodki artystycznego wyrazu;

l

Dostrzegaæ najistotniejsze zagadnienia utworu, stawiaæ hipotezy, problematyzo-
waæ odczytanie tekstu;

l

Wskazaæ ró¿nice miêdzy fikcj¹ literack¹ i prawd¹ historyczn¹;

l

Rozpoznaæ aluzje literackie, znaki i symbole kulturowe, np. biblijne, antyczne, ro-
mantyczne;

l

Wskazaæ podstawowe konteksty utworu i wykorzystaæ je w interpretacji;

l

Rozpoznaæ przybli¿ony czas powstania utworu;

l

Rozpoznaæ konwencjê literack¹ utworu;

l

Rozpoznaæ styl utworu, np. wiersza renesansowego, barokowego, klasycystyczne-
go, romantycznego;

l

Rozpoznaæ cechy gatunkowe analizowanego utworu;

l

Rozpoznaæ parafrazê, parodiê, trawestacjê;

l

Dostrzec cechy wspólne i ró¿ne wskazanych utworów;

l

Dostrzec zwi¹zki miêdzy utworem literackim i innymi dzie³ami sztuki;

l

Dostrzec w utworze wartoœci charakterystyczne dla epoki;

l

Rozpoznaæ powi¹zania utworów z histori¹ Polski i Europy (tradycj¹ narodow¹
i europejsk¹);

l

Dostrzec etyczne i estetyczne wartoœci utworu literackiego;

20

czarny kolor

l

Dostrzec wartoœci uniwersalne i narodowe;

l

Rozpoznaæ funkcjê utworu, np. dydaktyczn¹, kompensacyjn¹, formacyjn¹;

l

Odró¿niæ osobiste s¹dy zwi¹zane z odbiorem utworu od s¹dów utrwalonych w tra-
dycji.

Odbiór tekstów kultury – poziom rozszerzony

Obowi¹zuje wszystko to, co na poziomie podstawowym. Dodatkowo oprócz tek-

stów publicystycznych i popularnonaukowych potrzebna jest umiejêtnoœæ czytania
ze zrozumieniem tekstów naukowych (np. filozoficznych, teoretycznoliterackich
i jêzykoznawczych). W tekstach literackich dodatkowo nale¿y:

l

Rozpoznaæ funkcjê wystêpuj¹cych w utworze tematów, toposów, motywów;

l

Wskazaæ funkcjê (ideow¹ i kompozycyjn¹) aluzji literackiej, znaku kulturowego,
np. biblijnego, antycznego;

l

Wskazaæ zwi¹zki miêdzy ró¿nymi warstwami utworu;

l

Podporz¹dkowaæ odczytanie utworu wybranej metodologii;

l

Dostrzec zwi¹zki utworu literackiego z kultur¹ i filozofi¹ epoki;

l

Rozpoznaæ znaki tradycji, np. judaistycznej, antycznej, chrzeœcijañskiej, staropol-
skiej;

l

Wskazaæ tradycjê literack¹;

l

Dostrzec przemiany gatunku literackiego;

l

Wskazaæ œrodki jêzykowe decyduj¹ce o swoistoœci wypowiedzi indywidualnej;

l

Rozpoznaæ charakterystyczne dla danej epoki cechy jêzyka oraz stylu czytanych
utworów;

l

Dostrzec strukturê artystyczn¹ utworu;

l

Rozpoznaæ podstawowe wyró¿niki kodu innych ni¿ literackie dziedzin sztuki –
w zakresie niezbêdnym do odbioru dzie³, np. plastycznych, teatralnych, filmo-
wych.

TWORZENIE INFORMACJI

Tworzenie tekstu w³asnego – poziom podstawowy

Kultura jêzyka

Wymaga siê od Ciebie, ¿e bêdziesz mówiæ i pisaæ poprawnie, znaj¹c i umiejêtnie

stosuj¹c zasady poprawnoœci jêzykowej. Tworz¹c wypowiedzi ustne i pisemne, po-
winieneœ mieæ œwiadomoœæ intencji swojej wypowiedzi i w zwi¹zku z tym musisz do-

21

czarny kolor

braæ odpowiedni styl, u¿ywaæ odpowiedniego s³ownictwa, stosowaæ synonimy, anto-
nimy, frazeologizmy. Oczekuje siê od Ciebie zachowania zgodnego z zasadami jêzy-
kowego savoir-vivre’u, stosowania formu³ grzecznoœciowych, unikania agresywno-
œci wypowiedzi, szczególnie w sytuacji dialogu, dyskusji, obrony swojego stanowi-
ska. Wymaga siê od Ciebie znajomoœci zasad retoryki, które pozwol¹ Ci w³aœciwie
skonstruowaæ wyst¹pienie i publicznie zabraæ g³os. Musisz wiedzieæ, ¿e inaczej two-
rzy siê tekst o charakterze informacyjnym, a inaczej tekst o funkcji perswazyjnej
(maj¹cy na celu przekonanie kogoœ do czegoœ). Wymaga siê równie¿ od Ciebie
dba³oœci o estetykê zarówno wypowiedzi ustnych (poprawna dykcja), jak i pisem-
nych (strona graficzna pracy, czytelne pismo). Oczekuje siê równie¿, ¿e na wybra-
nych przyk³adach poka¿esz, jak jêzyk ulega przemianom, i przekonasz odbiorcê, ¿e
jêzyk jest wartoœci¹.

Tworzenie ró¿nych rodzajów wypowiedzi pisemnych

Powinieneœ umiejêtnie skonstruowaæ tekst w okreœlonej formie: rozprawki, recen-

zji, referatu, uwzglêdniaj¹c podstawowe zasady ich kompozycji, dostosowuj¹c for-
mê do tematu wypowiedzi. W tym celu musisz umiejêtnie gromadziæ i selekcjono-
waæ materia³, hierarchizowaæ argumenty, formu³owaæ hipotezy i wnioski, uzasad-
niaæ opinie. Powinieneœ umieæ streszczaæ, parafrazowaæ, cytowaæ, komentowaæ
i wnioskowaæ. Wymaga siê te¿ od Ciebie umiejêtnoœci interpretacji utworu literac-
kiego lub jego fragmentu na podstawie analizy tekstu i zapisania jej we w³aœciwej
formie. Musisz wówczas odnosiæ stwierdzenia do analizowanego tekstu, stosowaæ
podstawowe pojêcia z zakresu historii literatury, poetyki, teorii literatury i nauki o jê-
zyku, a tak¿e terminy i pojêcia z zakresu sztuk piêknych, przywo³ywaæ w razie po-
trzeby w³aœciwe konteksty, np. odnieœæ utwór do biografii autora, filozofii, religii,
¿ycia cz³owieka. Wymaga siê od Ciebie równie¿ porównywania ró¿nych utworów li-
terackich i prezentowania w³asnych prze¿yæ wynikaj¹cych z kontaktów ze sztuk¹.

Tworzenie tekstu w³asnego – poziom rozszerzony

Obowi¹zuj¹ Ciê wszystkie wymagania z poziomu podstawowego, a ponadto:

l

Redagowanie eseju, interpretacji porównawczej;

l

Formu³owanie ocen wed³ug wskazanych przez siebie kryteriów;

l

Unikanie stylu afektowanego, pretensjonalnego, przesadnie kwiecistego;

l

£¹czenie wiedzy z zakresu historii literatury, teorii literatury, jêzykoznawstwa
i nauki o kulturze.

22

czarny kolor

Samokszta³cenie – poziom podstawowy

Oczekuje siê od Ciebie, ¿e bêdziesz umia³ korzystaæ z podstawowych Ÿróde³ infor-

macji: s³owników (np. ortograficznego, poprawnej polszczyzny, jêzyka polskiego,
terminów literackich), encyklopedii, a tak¿e z Internetu i innych elektronicznych
Ÿróde³ informacji. Wymaga siê od Ciebie wykonania poprawnego opisu bibliogra-
ficznego, wyszukania literatury przedmiotu i wykorzystania jej do opracowania te-
matu po uprzedniej selekcji wed³ug okreœlonych kryteriów. Powinieneœ umieæ scalaæ
zdobyte informacje w ró¿ne formy wypowiedzi: notowaæ, sporz¹dzaæ plan i kon-
spekt, a przy tym analizowaæ i korygowaæ b³êdy jêzykowe pope³nione przez siebie
i dostrze¿one w czytanych tekstach. Do egzaminu wewnêtrznego potrzebne Ci bêd¹
materia³y ilustracyjne, st¹d autorzy standardów wymagaj¹ gromadzenia tekstów lite-
rackich i innych tekstów kultury (np. reprodukcja, plakat, p³yty CD i DVD), stano-
wi¹cych odniesienie do lektur poznanych w szkole.

Samokszta³cenie – poziom rozszerzony

Musisz posiadaæ te same umiejêtnoœci jak na poziomie podstawowym, a oprócz

nich:

l

Tworzyæ zestawy bibliograficzne na okreœlony temat;

l

Sporz¹dzaæ przypisy;

l

Tworzyæ bazy danych;

l

Sporz¹dzaæ zapis komputerowy, audio i wideo.

Komentarz do standardów egzaminacyjnych

4.

Jak zauwa¿y³eœ, wymagania okreœlone w standardach odnosz¹ siê zarówno do

egzaminu wewnêtrznego (ustnego), jak i zewnêtrznego (pisemnego). Zawieraj¹ one
wszystkie wiadomoœci i umiejêtnoœci, które mog¹ byæ sprawdzane podczas matury.
Niektóre sformu³owania powtarzaj¹ siê w ró¿nych obszarach wymagañ. Raz przed-
stawione s¹ jako wiadomoœci, które musisz przyswoiæ sobie w trakcie nauki, innym
razem jako praktyczne umiejêtnoœci, którymi musisz siê wykazaæ, analizuj¹c cudze
teksty lub tworz¹c w³asne. Egzamin nie bêdzie oddzielnie sprawdza³ wiedzy, ale
raczej umiejêtnoœæ jej wykorzystania (zastosowania). Wszystkie zadania egzamina-
cyjne bêd¹ oparte na standardach.

Spróbujemy to przedstawiæ na krótkim przyk³adzie.

Sformu³owania standardu z poziomu pierwszego i rozszerzonego brzmi¹: Zdaj¹cy

zna podstawowe pojêcia leksykalne, s³owotwórcze, fleksyjne, sk³adniowe, to znaczy
zna podstawy gramatyki jêzyka polskiego. Wie, na czym polega bogactwo leksykalne
i frazeologiczne polszczyzny i jak je pomna¿aæ œrodkami rodzimymi. Zna definicjê
i rozró¿nia typy frazeologizmów (I. „Wiadomoœci i rozumienie”, pkt 2b i 3 Informato-

czarny kolor

23

ra, s. 21), potrafi wskazaæ w tekœcie okreœlone formy fleksyjne wyrazów ró¿nych czê-
œci mowy, wyró¿niæ w tekœcie zwi¹zki frazeologiczne i odczytaæ ich znaczenie (II.
„Korzystanie z informacji”, pkt 2 i 4 Informatora, s. 24). Wskazane w standardach
wiadomoœci potrzebne s¹ do rozumienia poleceñ testu z Arkusza I i poprawnego ich
wykonania.

Oto przyk³adowe pytania: Jaki tryb czasownika dominuje w akapitach 5. i 6. czyta-

nego przez Ciebie tekstu? Dlaczego? (Zadanie nr 12, s. 53 Informatora).

Powinieneœ wiedzieæ, co to jest tryb czasownika, rozpoznaæ go, nazwaæ i okreœliæ

funkcjê, jak¹ pe³ni w tekœcie, który bêdziesz analizowaæ, np. Daje siê zauwa¿yæ tryb
przypuszczaj¹cy, kiedy jest mowa o tym, co nie istnieje, a mog³oby istnieæ.

Inne pytanie, które pochodzi z tego obszaru i zakresu tematycznego:

Wypisz z tekstu elementy potoczne (zwi¹zki frazeologiczne, wyrazy). Czemu one
s³u¿¹? (Zadanie nr 12, s. 41 Informatora).

Powinieneœ wiedzieæ, czym s¹: potoczna odmiana jêzyka, zwi¹zek frazeologiczny,

wyrazy potoczne, rozpoznaæ je i okreœliæ cel, w jakim s¹ stosowane, np. „rêka rêkê
myje”, „œci¹gaczka”; u¿ycie tych elementów jêzyka potocznego powoduje, ¿e tekst
staje siê bardziej przystêpny. Przedstawi³yœmy przyk³adowe standardy i sposób ich
wykorzystania w budowaniu pytañ egzaminacyjnych.

Lista lektur

5.

Poziom podstawowy

1. Literatura polska:

l

Bogurodzica w kontekœcie poezji œredniowiecznej;

l

Jan Kochanowski – pieœni i treny (wybór);

l

Jan Andrzej Morsztyn – wybór wierszy;

l

Daniel Naborowski – wybór wierszy;

l

Wac³aw Potocki – wybór wierszy;

l

Ignacy Krasicki – satyry (wybór), Hymn do mi³oœci ojczyzny;

l

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz;

l

Adam Mickiewicz Dziady cz. III;

l

Juliusz S³owacki Kordian: akt I, akt II, akt III sceny 5 i 6;

l

Zygmunt Krasiñski Nie-Boska komedia: czêœæ I, czêœæ III (scena w obozie
rewolucji), czêœæ IV (scena w obozie arystokracji i scena fina³owa);

l

Adam Mickiewicz – wybór wierszy;

l

Juliusz S³owacki – wybór wierszy;

l

Cyprian Kamil Norwid – wybór wierszy;

l

Boles³aw Prus Lalka;

24

czarny

–

15-12-2006,

09:57:50

l

Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem – fragmenty: przy mogile Jana i Cecylii,
przy mogile powstañców;

l

Eliza Orzeszkowa Gloria victis;

l

Maria Konopnicka Mendel Gdañski;

l

Boles³aw Prus Kamizelka;

l

Henryk Sienkiewicz Potop;

l

Kazimierz-Przerwa Tetmajer – wybór wierszy;

l

Jan Kasprowicz – wybór wierszy;

l

Leopold Staff – wybór wierszy z ró¿nych epok;

l

Stanis³aw Wyspiañski Wesele;

l

W³adys³aw Stanis³aw Reymont Ch³opi;

l

Stefan ¯eromski Ludzie bezdomni;

l

Stefan ¯eromski Przedwioœnie;

l

Witold Gombrowicz Ferdydurke – rozdz. II, III, VI, VII, VIII, IX, X, XII,
XIV;

l

Zofia Na³kowska Granica;

l

Tadeusz Borowski – opowiadania (Po¿egnanie z Mari¹, U nas, w Auschwitzu...,
Proszê pañstwa do gazu, Bitwa pod Grunwaldem);

l

Gustaw Herling-Grudziñski Inny œwiat;

l

Boles³aw Leœmian – wybór wierszy;

l

Julian Tuwim – wybór wierszy;

l

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska – wybór wierszy;

l

Czes³aw Mi³osz – wybór wierszy;

l

Krzysztof Kamil Baczyñski – wybór wierszy;

l

Tadeusz Ró¿ewicz – wybór wierszy;

l

Zbigniew Herbert – wybór wierszy;

l

Miron Bia³oszewski – wybór wierszy;

l

Wis³awa Szymborska – wybór wierszy;

l

Stanis³aw Barañczak – wybór wierszy;

l

Jan Twardowski – wybór wierszy;

l

S³awomir Mro¿ek Tango;

l

Hanna Krall Zd¹¿yæ przed Panem Bogiem.

Uwaga: wymagana jest tak¿e znajomoœæ kontekstów biblijnych,
antycznych i innych.

czarny kolor

25

2. Literatura powszechna:

l

Sofokles Król Edyp;

l

Horacy – wybór pieœni;

l

William Szekspir Makbet;

l

Molier Œwiêtoszek;

l

Johann Wolfgang Goethe Cierpienia m³odego Wertera;

l

Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara;

l

Joseph Conrad J¹dro ciemnoœci;

l

Albert Camus D¿uma.

Poziom rozszerzony

Oprócz pozycji dla poziomu podstawowego obejmuje ponadto:

1. Literatura polska:

l

Jan Kochanowski Treny;

l

Juliusz S³owacki Kordian;

l

Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk;

l

Maria Kuncewiczowa Cudzoziemka;

l

Stanis³aw Ignacy Witkiewicz Szewcy.

2. Literatura powszechna:

l

Dante Alighieri Boska Komedia – fragmenty Piek³a;

l

Johann Wolfgang Goethe Faust – czêœæ I – fragmenty sceny w pracowni (roz-
myœlania Fausta o sobie i swoim ¿yciu, rozmowa z Mefistofelesem);

l

Franz Kafka Proces;

l

Michai³ Bu³hakow Mistrz i Ma³gorzata.

Uwaga: tematy na poziomie rozszerzonym bêd¹ zobowi¹zywaæ
do analizy i interpretacji tak¿e innych utworów ni¿ wymienione,
ale utrzymanych w znanej uczniom poetyce lub konwencji.

26

czarny kolor