33

III Polsko-Niemiecka Konferencja Architektura ryglowa – wspólne dziedzictwo

Ralf Gesatzky

Ślady obróbki

i montażowe znaki ciesielskie

konstrukcji drewnianej

kościoła ewangelicko-luterańskiego

w Eichelsachsen

1. Cel badań
W trakcie pomiaru zabytku i badań konserwatorskich ślady obróbki materiału

i montażowe znaki ciesielskie mogą być ważnym źródłem informacji o historii bu-
dynku i technice budowlanej, o zmianach, remontach i przebudowie konstrukcji
więźby dachowej i ścian ryglowych. W ramach badań historycznych i technolo-
gicznych Niemieckiego Centrum Rzemiosła i Konserwacji Zabytków w Fuldzie
w roku 1990 zbadano i udokumentowano, na przykładzie barokowego kościoła
w Eichelsachsen, nie tylko stan materiałowy ścian ryglowych i więźby dachowej,
lecz również znajdujące się tam znaki ciesielskie i ślady obróbki drewna.

2. Opis budynku
Kościół w Eichelsachsen to pełna wdzięku budowla ryglowa z lat 1722–23. Je-

dynie zachodnia ściana szczytowa i przylegające do niej około trzymetrowe odcin-
ki ścian podłużnych są murowane. Rzut prezbiterium zakończony jest połową sze-
ściokąta. Dach kościoła wieńczy konik usytuowany w osi wyznaczającej koniec
muru ścian podłużnych. Południowy portal wejściowy i leżące nad nim okna ozdo-
bione są spiralnymi kolumnami drewnianymi.

www.lech-bud.org

34

Ralf Gesatzky Ślady obróbki i montażowe znaki ciesielskie konstrukcji drewnianej ...

3. WYNIKI BADAŃ

3.1 Rodzaje oznakowania
Zasadniczo, każdy element drewnianej konstrukcji budowlanej był znakowany

na czole i stopie, od strony montażu, w formie cyfr rzymskich, ze znakiem dodat-
kowym lub bez niego. Cyfra rzymska określała miejsce montażu danego elementu
w ścianie, w belkowaniu stropu lub w więźbie dachowej. Wszystkie drewniane ele-
menty jednolicie wiązanej części budynku otrzymywały oznakowanie dodatkowe.

W kościele Eichelsachsen stwierdzono istnienie następujących znaków dodat-

kowych:

a) tzw. „cięcia”: nacięcia kreskowate, leżące skośnie do włókien drewna /
elewacja główna (południowa): jedno cięcie /
elewacja północna: dwa cięcia //
b) tzw. „wycinki”: małe, trójkątne wycięcia, połączone przeważnie cienką kreską

Elewacje
elewacja północno-wschodnia: jeden wycinek

elewacja wschodnia: dwa wycinki

elewacja południowo-wschodnia: trzy wycinki

dach:

wiązary główne: jeden do pięciu wycinków

podstopki wschodnie: jeden wycinek

podstopki zachodnie:

dwa wycinki

c) kombinacja cięć i wycinków w więźbie dachowej

Szczególną pozycję zajmują tu belki wiązarów głównych. Zostały one oznako-

wane cięciami i wycinkami. Tak więc belka wieszaru nad otworem tęczowym otrzy-
mała znak montażowy

35

Ralf Gesatzky Ślady obróbki i montażowe znaki ciesielskie konstrukcji drewnianej ...

\ IIIX (cyfra czternaście, cztery wycinki i jedno cięcie) co oznaczało, że jest

ona czternastą z kolei belką od strony zachodniej, ale też belką wiązarową czwarte-
go wiązaru głównego. Cięcie znaczyło, że czoło belki połączone jest z elewacją po-
łudniową, której elementy noszą znak montażowy składający się z jednego cięcia.

d) kreska jako znak kierunku strony świata części wiązarów głównych w więź-

bie dachowej

Kierunek numerowania poszczególnych elementów konstrukcyjnych (słupów, za-

strzałów, rygli i mieczy) przebiega w elewacji północnej, północno-wschodniej,
wschodniej i południowo-wschodniej dla stojącego przed elewacją z prawa na lewo.
W elewacji południowej z lewa na prawo. Podstopki numerowane są z południa na
północ, a belki stropowe z zachodu na wschód. W miejscu, gdzie element konstruk-
cyjny oznakowany cyfrą i znakiem dodatkowym łączy się na czop, element w którym
leży gniazdo czopa otrzymywał tzw. znak złączeniowy, tzn. ten sam znak cyfrowy, co
element wchodzący, lecz bez znaku dodatkowego. Znaki złączeniowe służyły dokład-
nemu przyporządkowaniu dwóch spotykających się elementów drewnianych. Tak
więc znajdują się one po lewej stronie zewnętrznej krawędzi słupów i zastrzałów ele-
wacji północnej, przejmując znak cyfrowy połączonego z nimi z lewej strony rygla.
Przez to zapewniony jest właściwy montaż tych elementów.

Mimo to istniała możliwość pomylenia leżących w różnych poziomach rygli

tego samego odcinka ściany, noszących te same znaki cyfrowe. Problem ten roz-
wiązywały tzw. znaki pasowania. Wykonywane były one skową i zabezpieczały
nie tylko dokładność dopasowania poszczególnych złącz, lecz wskazywały rów-
nież należność każdego rygla do odpowiedniego poziomu. Znaki pasowania łań-
cucha dolnego składały się z jednej rysy, łańcuchów pośrednich z dwóch lub trzech
rys, a łańcuch górny był wolny od rys.

Znaki ciesielskie rysowane były ostro, za pomocą siekiery lub dłuta. Przecięt-

na długość znaku wynosiła 5 cm, a jego głębokość 2 mm.

Elementy drewniane konstrukcji ciesielskiej otrzymały następujące systemy

znaków montażowych:

3.2 Znaki ciesielskie elewacji południowej
Cyfry rzymskie ze znakiem dodatkowym „jedno cięcie”
Struktura tej ściany podłużnej posiada jedynie cztery słupy o pełnej wysoko-

ści ściany. Po obu stronach ozdobnego słupa środkowego usytuowano syme-
trycznie dwie połowy tzw. „dzikiego człowieka” (miecz i zastrzał) i dwa ozdobne

36

Ralf Gesatzky Ślady obróbki i montażowe znaki ciesielskie konstrukcji drewnianej ...

okna ze spiralnymi kolumienkami. Słup środkowy spoczywa na ryglu, leżącym na
nadprożu portalu. Podwójne okno w kondygnacji górnej odbiega zarówno kształ-
tem, jak i formą od schematu pozostałych okien i wypełnia całą szerokość pola
pomiędzy słupami zachodnimi. Bezpośrednio pod ryglem kondygnacyjnym na
wschód od portalu, po obu stronach ozdobionego spiralną kolumną słupa umiesz-
czone są dwa następne okna.

Większość znaków ciesielskich uległa zwietrzeniu. Zniszczeniu uległy wszyst-

kie znaki montażowe przy czopach podwaliny. Dolne pasmo rygli straciło cztery
znaki. Mimo tych strat, korzystając z informacji, że numeracja przebiegała z zacho-
du na wschód, można przy pomocy rzymskiego systemu znakowania stwierdzić
ich wygląd pierwotny. Uwzględniając kolejność znaków, w polu portalu powinien
znajdować się pierwotnie piąty rygiel. Jest to wskazówką, że przed wykonaniem
portalu wbudowany był tutaj rygiel noszący znak V /.

O tym, że pod parapetem okna przy słupie zachodnim wmontowany był nie-

gdyś miecz i rygiel, świadczy nie tylko otwór po kołku, ale również kolejność nu-
merowania znaków, ponieważ następne elementy drewniane znakowane są kombi-
nacją wycinków i cięć: II /.

Na podstawie obserwacji kolejności znaków montażowych nadproża, rygli i słu-

pów można rozpoznać, że wszystkie okna pochodzą z okresu budowy kościoła.

Spiralne kolumny wyrzeźbione są z drewna słupów przy pomocy dłuta. Słupy,

których wysokość równa jest wysokości ściany obrobione są szerokim toporem,
a wszystkie pozostałe części oryginalnej konstrukcji drewnianej są przepiłowane.
Z wyjątkiem późniejszych dyli na całej powierzchni drewna widoczne są otwory
po kołkach. Na elementach dolnych do linii pasa widoczne są nacięcia pod tynk.
Te części konstrukcji drewnianej, które zasłonięte są zwieńczeniem portalu, nie wy-
kazują śladów farby. Te wyniki badań pozwalają na wyciągnięcie wniosku, że ele-
wacja południowa nie była planowana jako ryglówka o widocznej konstrukcji
drewnianej.

3.3 Ciesielskie znaki montażowe elewacji północnej
Cyfry rzymskie ze znakiem dodatkowym „dwa cięcia” //
Szkielet drewniany tej ściany składa się z pięciu słupów głównych, przebiega-

jących od podwaliny, składającej się z dwóch belek, do profilowanego oczepu. Przy
słupie środkowym wbudowane są symetrycznie cztery półfigury „dzikiego czło-
wieka” i dwa okna. Jedno, nieco węższe okno z ramą usytuowane zostało w gór-

37

Ralf Gesatzky Ślady obróbki i montażowe znaki ciesielskie konstrukcji drewnianej ...

nym polu ściany pomiędzy dwoma zachodnimi słupami. Wszystkie okna posiada-
ją nadproża w kształcie łuku. Dalsze połowy „dzikiego człowieka” stoją pomiędzy
dwoma wschodnimi słupami. W dolnym paśmie rygli widocznych jest sześć głów
belek empory północnej. Dwie belki podwaliny połączone są na prostą nakładkę.
Wszystkie pozostałe elementy są połączone na czopy i zabezpieczone kołkami.

Tylko słupy stoją bez kołków na podwalinie. Wszystkie elementy konstrukcji

ściany północnej oznaczone są cyfrą rzymską i dwoma cięciami. Numeracja rygli,
słupów i mieczy przebiega z prawej strony do lewej. Nadproża okien należą do
pasma rygli. Dwa razy cieśla się pomylił. Bezpośrednio nad podwaliną umieszczo-
ne są znaki połączonych z nią słupów i zastrzałów. Słupy narożne liczone są osob-
no z lewej strony ku prawej I // i II//. Pomiędzy nimi znajduje się dziewięć części.
Część dziewiąta otrzymała znak X zamiast VIIII//. Także przy szóstym ryglu dru-
giego pasma od dołu wyciął cieśla zamiast znaku VI//, znak VII//. Pomylił się rów-
nież przy odliczeniu cyfr dołączeniowych.

Powierzchnia słupów głównych, zachodnia część podwaliny i parapet okienny

ociosane są szerokim toporem, pozostałe elementy są przepiłowane. Badania wy-
kazały, że wszystkie otwory okienne są oryginalne.

3.4 Znaki ciesielskie elewacji prezbiterium (Rys. 4, 5 i 6)

elewacja północno-wschodnia: znak dodatkowy „jeden wycinek”

elewacja wschodnia: znak dodatkowy „dwa wycinki”

elewacja południowo-wschodnia: znak dodatkowy „trzy wycinki”

Te trzy części elewacji utworzone są przez symetryczne figury w kształcie litery

„W” w kondygnacji górnej i połówki „dzikiego człowieka” w kondygnacji dolnej.

Bezpośrednio pod ryglem kondygnacyjnym pośrodku dwóch słupów leży

okno. Mały otwór okienny przebija dolne pole ściany południowo-wschodniej.
W elewacji prezbiterium prawie wszystkie elementy są oznakowane. Tylko prawy
miecz górny elewacji północno-wschodniej pozbawiony jest znaku.

Prawie każdy znak ciesielski posiada znak złączeniowy. Wycinek nie stanowi

tu znaku dodatkowego, takiego jak cięcie, lecz używany jest równocześnie jako

38

Ralf Gesatzky Ślady obróbki i montażowe znaki ciesielskie konstrukcji drewnianej ...

znak numeryczny, np. pierwszy element drewniany elewacji północno-wschodniej
to (pierwszy, jeden wycinek)

a elewacji wschodniej to ( pierwszy, dwa wycinki).

Ponieważ słup narożny należy równocześnie do dwóch elewacji, więc posiada

on dwa oznakowania.

Na elewacji wschodniej cieśla pomylił się przy znakowaniu czwartego rygla rzę-

du dolnego, wycinając tam znak II (trzy dwa wycięcia), zamiast III (cztery dwa
wycięcia).

Wszystkie elementy, oprócz zastrzałów i słupów przy podwalinie, połączone

były na czopy, co można rozpoznać po otworach po kołkach. Podwaliny połączo-
ne są na narożnikach elewacji za pomocą prostej nakładki. Słupy narożne i podwa-
liny są ociosane toporem. Pozostałe elementy są przeważnie przepiłowane. Na ca-
łej powierzchni drewna znajdują się otwory po gwoździach. W odcinku dolnym
elewacji wschodniej i południowo-wschodniej zaobserwować można nacinaki pod
tynk.

3.5 Więźba dachowa (rys. 7)
Pomiar ciesielskich znaków montażowych więźby dachowej wykazał ich dobre

zachowanie. Tak, więc wszystkie belki stropowe od wschodu do zachodu strony
południowej otrzymały znak dodatkowy „jedno cięcie”, a belki stropowe, będące
częścią wiązarów głównych zostały dodatkowo oznaczone wycinkiem przy ich cy-
frach rzymskich, odpowiadających numeracji wiązarów.

Strop składa się z 19 belek i 5 wiązarów głównych, z których trzeci i czwarty są

wieszarami.

Przy znakowaniu wiązarów głównych zróżnicowano stronę północną i polu-

dniową. Części drewniane strony północnej otrzymały dodatkowo do wycinków
kreski. Tylko czwarty wiązar odbiega od tego systemu, będąc odwrotnie oznako-
wany. Wiązary pośrednie nie zostały oznakowane, ponieważ są one wymienialne.

Zachodnie podstopki zaopatrzone są w znak „jeden wycinek”, a wschodnie w

znak „dwa wycinki”. Przy trzech podstopkach znaku nie dało się jednoznacznie
zidentyfikować.

39

Ralf Gesatzky Ślady obróbki i montażowe znaki ciesielskie konstrukcji drewnianej ...

Znaki ciesielskie wiązara zachodniego są zasłonięte przez łupek. Mimo to moż-

na się domyślić, że wiązar ten oznaczony jest przez (jeden wycinek), ponieważ

sąsiedni wiązar nosi znak (dwa wycinki).

Powierzchnia prawie wszystkich elementów więźby dachowej jest z grubsza ob-

robiona, częściowo posiada ona tylko tzw. „obróbkę leśną”, gdzie wyraźnie widać
resztki kory i ślady siekiery. Według przeprowadzonych badań można wyjść z zało-
żenia, że więźba dachowa wykonana została i ustawiona w jednej fazie budowlanej.

4. Ocena wyników
Znaki ciesielskie konstrukcji drewnianej i więźby dachowej kościoła w Eichel-

sachsen na ogół dobrze się zachowały.

Na skutek wpływów atmosferycznych, szkód lub napraw niektóre znaki elewa-

cji południowej uległy zniszczeniu.

Numeracja bazuje na systemie cyfr rzymskich z dodatkowymi znakami, tzw. cię-

ciami, wycinkami i kreskami. Kolejność liczb znaków montażowych może być po-
mocna przy ocenie pierwotności i ewentualnych zmian struktury konstrukcji drew-
nianej. W elewacji południowej brakuje trzech elementów pod oknem zachodnim.
Słup pośredni składa się jedynie z deski.

Wszystkie większe otwory okienne zostały przewidziane już w fazie budowy.

Kolejność rygli na wysokości portalu południowego wskazuje na to, że otwór por-
talu został wykonany albo bezpośrednio po zbudowaniu ściany, albo jeszcze póź-
niej. Słupy główne prawie w całości są ociosane toporem, a elementy pomiędzy
nimi przepiłowane.

Ślady gwoździ i nacięcia pod tynk na elewacjach wskazują na pierwotne otyn-

kowanie elewacji południowej, południowo-wschodniej, wschodniej i północno-
wschodniej.

Wygięte miecze mogą być namiastką pierwotnej koncepcji elewacji jako ryglów-

ki o widocznym szkielecie drewnianym.

40

Ralf Gesatzky Ślady obróbki i montażowe znaki ciesielskie konstrukcji drewnianej ...