502

Streszczenie

Cel pracy: przedstawienie przykładowego progra-

mu akcji profilaktyki stomatologicznej skierowanej

do dzieci w wieku przedszkolnym oraz ocena stanu

uzębienia dzieci objętych programem akcji.

Materiały i metody: w akcji wzięło udział 349 dzieci

w wieku 4-6 lat z 14 poznańskich przedszkoli. Opra-

cowany program akcji profilaktycznej zakładał po-

szerzenie wiedzy o higienie jamy ustnej oraz badanie

przeglądowe dzieci. Badanie wykonano za pomocą

jednorazowych lusterek stomatologicznych przy

sztucznym oświetleniu. Stosując kryteria oceny wg

ŚOZ określono frekwencję próchnicy, intensywność

(wskaźnik puw/z), wskaźnik leczenia (w/pw) oraz

średnią wartość puw w zależności od płci i wieku.

Wyniki: wyższą frekwencję próchnicy stwierdzono w

populacji chłopców – 52,5%, niż dziewcząt – 50,6%.

Intensywność próchnicy w badanej populacji dzieci

wyniosła 4,37 a średnia wartość puw 2,74.

Podsumowanie: analiza danych potwierdza po-

trzebę zintensyfikowania działań profilaktyczno-

-leczniczych skierowanych do tej grupy pacjentów.

Programy edukacyjne z zakresu higieny jamy ustnej

powinny być realizowane wśród dzieci już na etapie

przedszkola.

„Zdrowy uśmiech wśród najmłodszych” – model

profilaktyki stomatologicznej dla dzieci w wieku

przedszkolnym

“Healthy smile for the youngest” – sample model of dental

prophylaxis campaign directed at preschool age children

Bartosz Leda

1

, Tomasz Niedźwiedzki

1

, Mateusz Hędzelek

2

Z Katedry i Kliniki Protetyki Stomatologicznej Collegium Stomatologicum Uniwersytetu Medycznego im.

Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

1

Kierownik jednostki: prof. dr hab. W. Hędzelek
Z Katedry Psychologii Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego

2

Kierownik jednostki – prof. dr hab. M. Lewicka

Summary

Aim of the study: To introduce a sample model of

dental prophylaxis campaign directed at preschool

age children, and to assess dental status of children

who took part in the campaign.

Materials and methods: The campaign covered 349

children aged 4-6 years attending fourteen Poznan

kindergartens. The programme of the prophylaxis

campaign was based on providing children with

oral health education and intra-oral examination.

The children were examined by means of disposable

dental mirrors in artificial light. The incidence of

caries, intensity (dmf index), the treatment index (f/

df) and the average dmf value in relation to age and

gender were estimated according to WHO criteria.

Results: The incidence of dental caries in deciduous

teeth was higher in boys’ population (52.5%), than

girls’ (50.6%). The intensity of caries in the studied

population was 4.37 and average value of dmf was

2.74.

Conclusions: Data analysis confirms the need to

intensify prophylaxis and treatment directed at this

group of patients. Promotion of education of oral

and dental hygiene should be initiated among the

preschool age children.

KEYWORDS:

dental prophylaxis, preschool age children (between

the ages of 2 and 5), oral hygiene

HASŁA INDEKSOWE:

profilaktyka stomatologiczna, dzieci w wieku przed-

szkolnym, higiena jamy ustnej

Czas. Stomatol., 2009, 62, 6, 502-508

© 2009 Polish Dental Society

http://www.czas.stomat.net

503

2009, 62, 6

Model profilaktyki dla dzieci w wieku przedszkolnym

Wprowadzenie

Próchnica uzębienia mlecznego wśród

dzieci w wieku przedszkolnym nadal stano-

wi poważny problem stomatologiczny, jak

i społeczny [5, 8, 11-14]. Wielu autorów

zwraca uwagę na utrzymujące się wysokie

wartości wskaźników epidemiologicznych

dotyczących występowania próchnicy wła-

śnie w tej grupie pacjentów [5, 8, 12-14].

Specyfika choroby próchnicowej uzębienia

mlecznego wynika, przede wszystkim z licz-

by negatywnych czynników wpływających

na stan jamy ustnej najmłodszych dzieci.

Należą do nich czynniki natury osobniczej

np. niedostateczna higiena jamy ustnej czy

nieprawidłowa dieta, jak i ogólnospołecznej

np. zła sytuacja materialna rodziny czy brak

dostępu do opieki stomatologicznej [4, 5, 17,

18]. Niestety także świadomość zdrowot-

na rodziców w zakresie prawidłowych na-

wyków dietetyczno-higienicznych oraz po-

trzeby działań profilaktyczno-leczniczych,

zanim wystąpi nieodwracalna utrata tkanek

zęba, kształtuje się jeszcze na stosunkowo

niskim poziomie.

Jak wynika z badań Wierzbickiej i wsp. [21]

ponad 60% dzieci które ukończyły 3 lata i

rozpoczęły 4 rok życia, nie było nigdy ba-

dane przez stomatologa. Niewielkie jest rów-

nież wsparcie mediów, które ograniczają swo-

ją aktywność do działań komercyjnych, w tej

materii pomijając aspekty edukacyjne. Ma-

ło powszechna jest wiedza na temat podsta-

wowych środków do higieny jamy ustnej oraz

sposobów prawidłowego oczyszczania zębów

[15]. Liczba programów propagujących sto-

matologiczne zachowania prozdrowotne jest

niewystarczająca, zaś ich skuteczność niska

[3, 16].

Wielu autorów zaleca działania o charakte-

rze profilaktyki, jako sposób na obniżenie fre-

kwencji występowania próchnicy wśród naj-

młodszych [5, 8, 12-14]. Jednak z przyczyn

wymienionych powyżej profilaktyka prowa-

dzona tylko w gabinecie stomatologicznym

lub szkole staje się nieskuteczna, a przede

wszystkim jest wprowadzona zbyt późno.

Badania dotyczące skuteczności przeciwdzia-

łania próchnicy sugerują rozpoczęcie procesu

edukacji jak najwcześniej, już na etapie przed-

szkola [1, 2, 7, 13].

Pomysł akcji profilaktycznej „Zdrowy

uśmiech wśród najmłodszych” zrodził się

podczas jednorazowego spotkania edukacyj-

nego w jednym z poznańskich przedszkoli.

Zachęceni pozytywnym odzewem ze strony

dzieci, rodziców oraz pedagogów postanowi-

liśmy rozszerzyć nasze działania na kolejne

przedszkola.

Szczegółowy plan akcji został przygotowa-

ny na podstawie wcześniejszych doświadczeń

autorów [6, 9, 15, 19, 20]. Grupą docelową

były dzieci w wieku 4-6 lat uczęszczające do

poznański przedszkoli. Naszą akcję wsparły

Centrum Stomatologii „Candeo” oraz firma

Blend-a-med Oral-B.

Cel pracy

Celem pracy było przedstawienie przykła-

dowego programu akcji profilaktyki stoma-

tologicznej skierowanej do dzieci w wieku

przedszkolnym oraz ocena stanu uzębienia

dzieci objętych programem akcji.

Materiały i metody

W programie edukacyjnym pod hasłem

„Zdrowy uśmiech wśród najmłodszych”

uczestniczyło 349 dzieci, w wieku 4-6 lat z

14 prywatnych przedszkoli z terenu Poznania.

Przygotowany program akcji profilaktycz-

nej został zrealizowany na przełomie 2007 i

504

B. Leda i in.

Czas. Stomatol.,

2008 r. w zespole lekarz – higienistka – psy-

cholog. Akcję przeprowadziło 4 lekarzy sto-

matologów, 3 higienistki i 1 psycholog.

Zajęcia odbywały się w grupach 10 osobo-

wych z dziećmi w wieku 4, 5 i 6 lat. Wszystkie

spotkania były pilotowane przez psychologa.

Program akcji składał się z trzech odrębnych

części, tzn.: wprowadzającej, edukacyjnej oraz

końcowej (motywacyjnej).

W części wprowadzającej rolą psycholo-

ga było wytworzenie pozytywnej relacji po-

między zespołem a dziećmi uczestniczącymi

w akcji. Jego działania były oparte na za-

sadach empatycznej komunikacji. Psycholog

witając się z grupą zadawał kilka pytań

otwartych, aby zachęcić dzieci do aktywne-

go udziału w zajęciach. Dzieci przez około

5 min. odpowiadały na ogólnikowo zadawane

pytania np. co dzisiaj robicie w przedszkolu,

jak dbamy o zęby itp. Do dzieci młodszych

i bojaźliwych kierowane były pytania typu

wprost np. czy myjecie zęby w przedszko-

lu, czy macie własną szczoteczkę i pastę itp.

Pytania te mają łatwiejszą strukturę odpowie-

dzi i umożliwiały komunikowanie się psycho-

loga z dziećmi na zasadzie prostych zwrotów

„tak/nie” lub na zasadzie odpowiedzi niewer-

balnych, np. poprzez pokiwanie głową czy ne-

gatywny grymas. Następnie psycholog przed-

stawiał lekarza oraz higienistkę którzy opi-

sywali dzieciom cel swojej wizyty w przed-

szkolu.

Część edukacyjną każdorazowo rozpoczy-

nano od prezentacji krótkiego filmu animo-

wanego pt. „Wyprawa Zuzi po śnieżnobiały

uśmiech” dotyczącego higieny jamy ustnej.

Następnie przeprowadzano instruktaż szczot-

kowania zębów oraz ćwiczenia na modelach.

Wszystko odbywało się w konwencji zaba-

wy edukacyjnej w realizacji której przydat-

ne były pomoce dydaktyczne, takie jak model

fantomowy z podświetleniem, oryginalny ze-

staw szczoteczka + pasta czy kolorowe plaka-

ty. Materiały edukacyjne zostały opracowane

przez psychologa natomiast środki do higie-

ny jamy ustnej dostarczyła firma Blend-a-med

Oral-B.

Wszystkie te czynności miały na celu

zwiększenie zaangażowania dzieci, jak rów-

nież przekonanie bardziej ostrożnych do włą-

czenia się do zabawy. Instruktaż mycia zę-

bów dotyczył zarówno metody posługiwa-

nia się szczoteczkami manualnymi, podczas

którego demonstrowano metodę Fonesa, jak

i elektrycznymi. Dzieci miały następnie oka-

zję przećwiczyć technikę mycia zębów pod

kontrolą stomatologa i higienistki. Na koniec

wykonywano badanie przeglądowe jamy ust-

nej za pomocą jednorazowych lusterek sto-

matologicznych przy sztucznym oświetleniu.

Badanie takie przeprowadzano w jednej z

sal dydaktycznych w obecności pozostałych

dzieci.

W części końcowej akcji wręczano dzieciom

dyplom z informacją o stanie uzębienia w for-

mie diagramu i szczoteczkę (odpowiednią dla

wieku). Szczoteczka służyła jako dodatkowy

czynnik motywujący dzieci do przestrzegania

zasad higieny jamy ustnej a informacja o sta-

nie uzębienia stanowiła jasny sygnał dla rodzi-

ców do podjęcia leczenie choroby próchnico-

wej u dzieci.

Wyniki badań umieszczano na specjalnie

przygotowanych kartach badań zawierających

informacje ogólne oraz dotyczące uzębienia.

Oceniano tylko stan uzębienia mlecznego pod

kątem występowania próchnicy, braków zę-

bowych spowodowanych próchnicą oraz zę-

bów wyleczonych. Stosując kryteria oceny wg

ŚOZ określono frekwencję próchnicy, inten-

sywność (wskaźnik puw/z), wskaźnik leczenia

(w/pw) oraz średnią wartość puw w zależności

od płci i wieku.

505

2009, 62, 6

Model profilaktyki dla dzieci w wieku przedszkolnym

Wyniki

Odsetek dzieci z próchnicą wyniósł 51,6%.

Wyższą frekwencję próchnicy stwierdzono w

populacji chłopców – 52,5%, niż dziewcząt –

50,6% (ryc. 1). Intensywność próchnicy w ba-

danej populacji dzieci wyniosła 4,37 a średnia

wartość puw 2,74. Średnia wartości puw w za-

leżności od wieku wyniosła 2,26 dla dzieci w

wieku 4 lat, 3,09 w wieku 5 lat i 3,4 w wieku

6 lat (ryc. 2). Wskaźnik leczenia przyjął war-

tość 0,56.

Omówienie wyników i dyskusja

Z danych dotyczących wartości frekwencji

próchnicy i puw wynika, że choroba próchni-

cowa nadal stanowi poważny problem stoma-

tologiczny wśród dzieci w wieku przedszkol-

nym. Mimo, że wartości tych wskaźników są

niższe od uzyskanych przez wcześniejszych

badaczy, trudno będzie osiągnąć cele zdrowot-

ne wyznaczone do realizacji przez Światową

Organizację Zdrowia na lata 2006-2020 [1].

Wartość wskaźnika frekwencji próchnicy w

badanej populacji rośnie wraz z wiekiem nie-

zależnie od płci dziecka. Przyrost ten wyniósł

17% pomiędzy 4 a 5 r.ż. i 29% pomiędzy 5 a

6 r.ż. (ryc. 3). Podobną zależność przyjmuje

wskaźnik puw, z wyjątkiem populacji dziew-

cząt w wieku 6 lat, kiedy jego wartość ob-

niża się do poziomu 2,97 (ryc. 4). Skokowy

wzrost występowania próchnicy potwierdza,

że w tej grupie wiekowej dzieci są szczegól-

nie narażone na wpływ negatywnych czynni-

ków, zarówno osobniczych jak i ogólnospo-

łecznych.

Na wartość wskaźnika puw główny wpływ

miała wysoka składowa p. Najmniejszą war-

tość (tylko 11), przyjął współczynnik określa-

jący ekstrakcje z powodu próchnicy. Populacja

chłopców, w badanej grupie, jest bardziej po-

datna na występowanie próchnicy w porów-

naniu do populacji dziewcząt w wieku przed-

szkolnym. Różnica między obiema płciami

jest niewielka (1,9%) jednak potwierdza ten-

dencje zaobserwowane przez innych autorów

[5, 8, 12-14].

Z analizy zebranej dokumentacji wynika

ponadto, że najwyższa frekwencja próchnicy

występuje w zębach szczęki. Proc i wsp. [13]

wskazują, że ma to związek z występowa-

niem u dzieci próchnicy butelkowej, w której

procesem chorobowym zajęte są zęby szczę-

Ryc. 1. Frekwencja próchnicy u badanych dzieci.

Ryc. 2. Współzależność wskaźnika puw od wieku

dziecka.

506

B. Leda i in.

Czas. Stomatol.,

ki. Najczęściej próchnicą objęty był ząb drugi

trzonowy dolny (ryc. 5), co również znajduje

odzwierciedlenie w piśmiennictwie [13]. W

badanej grupie dzieci zaobserwowano także

duże zapotrzebowaniu na zabiegi lecznicze.

Świadczy o tym niski wskaźnik leczenia, któ-

ry przyjął wartość 0,56.

Przebieg akcji profilaktyki stomatologicznej

warto rozpatrzyć również w wymiarze psy-

chologicznym. Ważnym czynnikiem wpływa-

jącym na efektywność procesu edukacji jest

prawidłowa komunikacja między uczącym a

uczącymi się. Dlatego tworząc oraz realizu-

jąc program akcji kierowano się zasadą kom-

petentnej komunikacji którą warunkują trzy

składowe: motywacja, zarówno ze strony pro-

wadzących jak i dzieci, wiedza oraz umiejęt-

ności [10].

W przebiegu akcji stosowano tzw. moty-

wację pozytywną, która polegała na ekspo-

nowaniu korzyści wynikających z dbania o

higienę jamy ustnej zamiast straszenia skut-

kami choroby próchnicowej (motywacja ne-

gatywna). Wiedza, w myśl zasady kompe-

tentnej komunikacji, obejmuje treści doty-

czące tego, co przekazać oraz procedury za

pomocą których te treści będą wykonane. W

związku z tym program od strony meryto-

rycznej przygotowano w sposób przystęp-

ny dla tej grupy wiekowej z wykorzystaniem

mediów edukacyjnych. Umiejętności nato-

miast to powtarzalne zachowania zorientowa-

ne na cel. Przygotowanie szczegółowego pla-

nu oraz jego konsekwentna realizacja umożli-

wiały każdorazowo przekazanie najważniej-

szych wiadomości zarówno teoretycznych,

jak i praktycznych.

Innym ważnym czynnikiem wpływającym

na prawidłową komunikację, szczególnie w

grupie dzieci w wieku przedszkolnym, jest sto-

sowanie empatii a w tym także tzw. empatii

poznawczej. Polega ona na byciu otwartym,

Ryc. 4. Wartości wskaźnika puw u dziewcząt i chłop-

ców w zależności od wieku.

Ryc. 5. Występowanie próchnicy w zębach mlecz-

nych u dzieci w wieku 4-6 lat.

Ryc. 3. Frekwencja próchnicy w zależności od wieku

dziecka.

507

2009, 62, 6

Model profilaktyki dla dzieci w wieku przedszkolnym

spojrzeniu na rzeczywistość oczyma dziećmi

wraz z uwzględnieniem ich oczekiwań, po-

trzeb i pragnień.

Z naszych obserwacji wynika jednak, że

kluczowe dla osiągnięcia sukcesu w edukacji

dzieci w wieku przedszkolnym są dwa elemen-

ty: przedszkole, jako miejsce przeprowadze-

nia akcji oraz czynny udział opiekunek grup,

z którymi dzieci przebywają wiele godzin i

które darzą dużym zaufaniem. Zrealizowanie

programu edukacyjnego na terenie przed-

szkola zwiększa komfort psychiczny dzieci.

Dla dziecka przedszkole jest miejscem auto-

nomicznym, w którym czuje się bezpiecznie.

My, jako osoby spoza społeczności przedszko-

la musimy się dostosować do reguł panujących

w tej grupie. Drugim ważnym elementem jest

czynny udział pedagogów podczas przeprowa-

dzania akcji. Opierając się na ich autorytecie i

wykorzystując wieź emocjonalną, jaka często

łączy dzieci z wychowawcami, chcieliśmy do-

datkowo zwiększyć efektywność akcji.

Wnioski

1. Analiza danych potwierdza potrzebę zin-

tensyfikowania działań profilaktyczno-leczni-

czych skierowanych do tej grupy pacjentów.

2. Programy edukacyjne z zakresu higieny

jamy ustnej powinny być realizowane wśród

dzieci już na etapie przedszkola.

Piśmiennictwo

1. Adamowicz-Klepalska B, Wierzbicka M,

Strużycka I: Założenia i cele zdrowia jamy ust-

nej w kraju na lata 2006-2020. Czas Stomatol

2005, LVIII, 6: 457-460.

2. Borysewicz-Lewicka M, Koralewska H:

Kształtowanie nawyku wykonywania stoma-

tologicznych zabiegów higienicznych u dzie-

ci. Stomatol Współcz 1995, 2, 2: 122-126.

3. Borysewicz-Lewicka M, Kruszyńska-Rosada

M, Bobrzyk S, Dybkowska E: Stomatologiczna

edukacja prozdrowotna małych dzieci w wy-

powiedziach nauczycieli przedszkolnych.

Przegl Stomatol Wieku Rozwoj 2000, 2, 30:

10-12.

4. Bruzda-Zwiech A, Szydłowska-Walendowska

B, Wochna-Sobańska M, Daszkowska M,

Filipińska-Skąpska R, Hilt A, Lubowiedzka-

Gontarek B: Wpływ nawyków higienicznych

i żywieniowych na stan uzębienia dzieci w

wieku przedszkolnym. Dent Med Probl 2005,

42, 2: 267-272.

5. Kruszyńska-Rosada M, Borysewicz-Lewicka

M: Kliniczna ocena zaawansowania próchni-

cy zębów mlecznych u dzieci w wieku przed-

szkolnym. Czas Stomatol 2000, LIII, 6: 345-

-351.

6. Kruszyńska-Rosada M, Koralewska H, Morek

K, Przystańska A: Ocena skuteczności dwóch

programów oświatowych przeznaczonych

dla dzieci w wieku przedszkolnym. Poz Stom

1993, 1: 129-135.

7. Giermakowska A, Gielniewska E, Chraniuk

Z, Kawka P, Okoński P, Frelek B, Wysocki

R: Wpływ higieny i diety na występowa-

nie próchnicy u dzieci po 3 roku życia. Mag

Stomatol 1994, 9, 39: 19-23.

8. Gromadzińska-Zapłata E, Pawlaczyk T,

Chłapowska J, Borowicz-Andrzejewska E:

Stan uzębienia dzieci w wieku przedszkol-

nym zamieszkujących środowisko miejskie.

Przegl Stomatol Wieku Rozwoj 1996, 2-3,

14-15: 64-68.

9. Janczuk Z, Manowiec J: Czy program co-

dziennego nadzorowanego szczotkowania

zębów przez dzieci w przedszkolach jest sku-

teczny? Mag Stomatol 1998, 8, 10: 14-15.

10. Morreale S P, Spitzberg B H, Barge J K:

Komunikacja między ludźmi. Motywacja,

wiedza i umiejętności. Wydawnictwo

Naukowe PWN SA, Warszawa 2007, str. 62-

-93.

11. Ogólnopolski Monitoring Zdrowia Jamy

Ustnej i Jego Uwarunkowań. Polska 2002.

Ministerstwo Zdrowia. AM Warszawa. AM

508

B. Leda i in.

Czas. Stomatol.,

Łódź 2002.

12. Olczak-Kowalczyk D: Ocena stanu higieny

jamy ustnej i uzębienia u dzieci warszaw-

skich w wieku od 3 do 7 roku życia. Nowa

Stomatol 2001, 4, 18: 13-21.

13. Proc P, Filipińska-Skąpska R: Ocena stanu

uzębienia dzieci oraz stomatologicznych po-

trzeb leczniczych dzieci łódzkich do lat 5.

Nowa Stomatol 2003, 8: 185-189.

14. Sołtan E, Herman K, Jankowska K, Kowalczyk-

Zając M: Ocena stanu uzębienia u 4-5-letnich

dzieci wrocławskich. Dent Med Probl 2004,

41, 3: 423-426.

15. Strużycka I, Małkowska A, Stopa J: Efektywne

sposoby promocji zdrowia jamy ustnej. Czas

Stomatol 2005, LVIII, 6: 392-396.

16. Szatko F, Rabęda A, Bromblik A: Ocena sku-

teczności systemu opieki stomatologicznej na

podstawie analizy porównawczej stanu uzę-

bienia i potrzeb stomatologicznych dzieci w

wieku przedszkolnym. Czas Stomatol 2008,

61, 1: 61-68.

17. Szczepańska J: Prognozowanie występowa-

nia próchnicy u dzieci w oparciu o wielo-

aspektową analizę czynników ryzyka – część

I. Nowa Stomatol 2001, 4, 18: 3-11.

18. Szczepańska J: Prognozowanie występowa-

nia próchnicy u dzieci w oparciu o wielo-
aspektową analizę czynników ryzyka – część
II. Nowa Stomatol 2002, 1, 19: 3-7.

19. Szczurek D, Weyna E, Grocholowicz K,

Rulkowska H: Ocena skuteczności progra-
mów profilaktycznych u 7-8-letnich dzie-
ci. Analiza korelacji wybranych parametrów
klinicznych i ankietowych. Przegl Stomatol
Wieku Rozwoj 1997, 2, 18: 17-21.

20. Tanasiewicz M: Czy coroczne przeglądy jamy

ustnej dzieci będących pod opieką zespołu
profilaktyczno-stomatologicznego „Wesoły
Ząbek“ w miejscu nauczania odgrywają zna-
czącą rolę w upowszechnianiu profilaktyki?
Mag Stomatol 2003, 1: 20-23.

21. Wierzbicka M, Szatko F, Pierzynowska E,

Zawadziński M, Dybiżbańska E, Małkiewicz

E, Ganowicz M, Strużycka I, Iwanicka-

Frankowska E: Świadomość i zachowania
zdrowotne matek małych dzieci w Polsce z
początkiem nowego tysiąclecia. Stomatol
Współcz 2003, 10, 4: 8-12.

Otrzymano: dnia 3.XII.2008 r.
Adres autorów: 60-812 Poznań, ul. Bukowska 70
Tel.: [phone]
e-mail: [e-mail]