Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie

w osiąganiu celów zdrowotnych

Wstęp

1. Choroby o znaczeniu społecznym

1.1. Choroby układu krążenia

1.2. Nowotwory złośliwe

1.3. Gruźlica

1.4. Cukrzyca

2. Programowane działania na rzecz zdrowia

2.1. Działania promocji zdrowia ukierunkowane na wyniki zdrowotne

2.2. Metodologia oceny potrzeb zdrowotnych

2.3. Ustanawianie celów zdrowotnych

3. Pomiar wyników zdrowotnych uzyskanych przez programy zdrowotne

3.1. Standardy oceny jakości dla praktyki promocji zdrowia

3.2. Kwestionariusz oceny jakości programów promocji zdrowia

4. Aktualne możliwości finansowania działań zdrowotnych

1

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

Wstęp

Techniki oceny ekonomicznej są szeroko stosowane do oceny technologii opieki zdrowotnej,

lecz są trudne do zastosowania w działaniach promujących zdrowie. Dla oceny

ekonomicznej niezbędne jest zdefiniowanie celu, zanim zostaną dobrane właściwe wyniki

pomiarów. Jasno wyrażone cele powinny być uznawane jako cecha dobrze

zaprojektowanego programu i są sprawą zasadniczą dla każdej formy oceny programu

zdrowotnego. Zagadnienia te mają szczególne znaczenie w odniesieniu do promocji zdrowia,

gdyż koszty programu są ponoszone dzisiaj, a większość korzyści zdrowotnych występuje

zwykle po wielu latach. Problemy te będą tematem wiodącym modułu oraz omawiającym

dość szczegółowo sposoby finansowania działań zdrowotnych.

2

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

1. Choroby o znaczeniu społecznym

Choroby cywilizacyjne (społeczne) to choroby szeroko rozpowszechnione w społeczeństwie

i będące jednocześnie skutkiem rozwoju cywilizacyjnego i zmiany stylu życia. Choroby te

rozpowszechniły się w czasie intensywnego uprzemysławiania i urbanizacji, wraz z poprawą

warunków bytu, odżywiania i zmianami w życiu społecznym. Czynniki przyczyniające się do

powstania chorób cywilizacyjnych to stałe napięcie układu nerwowego, intensywne życie

psychiczne, stresy, siedzący tryb życia, niewłaściwe odżywianie, zanieczyszczenie

środowiska naturalnego, szkodliwe warunki pracy.

Do chorób cywilizacyjnych zaliczamy przede wszystkim choroby układu krążenia (miażdżycę

tętnic, chorobę niedokrwienną serca, udary mózgowe, nadciśnienie tętnicze), poza tym

najczęściej występujące nowotwory złośliwe, nieswoiste choroby układu oddechowego

(przewlekłą obturacyjną chorobę płuc, dychawicę oskrzelową), choroby przemiany materii

(zwłaszcza cukrzycę), choroby przewodu pokarmowego związane z błędami odżywiania

i nadmiernym piciem alkoholu (szczególnie marskość wątroby), choroby reumatyczne oraz

zaburzenia psychiczne (zaburzenia psychosomatyczne, nerwice, depresje, uzależnienia).

Podstawowym dokumentem ukierunkowanym na promocję zdrowia i profilaktykę chorób

cywilizacyjnych jest Narodowy Program Zdrowia. Aktualna wersja Narodowego Programu

Zdrowia została przyjęta przez Radę Ministrów 3 września 1996 r. jako dokument rządowy

opracowany przez zespół ekspertów. W Narodowym Programie Zdrowia ustalono:

1. Jeden nadrzędny, długofalowy cel strategiczny — poprawa zdrowia i związanej z nim

jakości życia ludności Polski.

2. Trzy główne kierunki osiągania celu strategicznego:

— zmiany w stylu życia ludności,

— kształtowanie środowiska życia i pracy sprzyjającego zdrowiu,

— zmniejszenie różnic w zdrowiu i dostępie do świadczeń zdrowotnych.

3. Osiemnaście celów operacyjnych i zadania służące ich osiągnięciu (1, 4).

Aktualnie w Polsce realizowany jest także, w koordynacji z WHO, duży program prewencyjny

CINDI, poświęcony kompleksowemu zwalczaniu wspólnych czynników ryzyka chorób

cywilizacyjnych. Jest on realizowany w kilku populacjach, w grupach wiekowych,

a koordynowany przez Katedrę Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej Akademii Medycznej

w Łodzi.

3

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

1.1. Choroby układu krążenia

Głównym zagrożeniem życia i zdrowia mieszkańców Polski są, podobnie jak w innych

krajach rozwiniętych, choroby układu krążenia. Strategia prewencji chorób układu krążenia

jest trzystopniowa:

1) strategia zorientowana na całą ludność, której głównym celem jest zmiana stylu życia,

prowadząca do eliminacji czy ograniczenia czynników ryzyka chorób układu krążenia,

głównie choroby niedokrwiennej serca oraz społecznych i ekonomicznych źródeł tych

czynników,

2) strategia zorientowana na osoby o wysokim ryzyku zachorowania na choroby układu

krążenia polega na zapewnieniu tym osobom opieki prewencyjnej,

3) strategia wtórnej prewencji, która ma na celu ograniczenie możliwości nawrotu choroby

i zahamowania jej postępu u osób chorych. Szczególne znaczenie dla pomyślnych

rezultatów wtórnej prewencji ma ustalenie, że obniżenie poziomu całkowitego cholesterolu

oraz jego frakcji o niskiej gęstości nie tylko zatrzymuje rozwój procesu miażdżycowego,

ale również powoduje jego cofnięcie.

Cele strategiczne zwalczania chorób układu krążenia w Polsce wytycza Narodowy Program

Ochrony Serca, który jest realizowany przez regionalne ośrodki kardiologii i kardiochirurgii

(1). Cele te są następujące:

1. Ograniczenie zachorowalności na chorobę wieńcową przez wdrażane programów

promocji zdrowia i prewencji chorób układu krążenia. Ma to być realizowane przez

program zwalczania nadciśnienia tętniczego, program zwalczania palenia tytoniu,

program racjonalnego żywienia, program propagowania aktywności fizycznej.

2. Poprawa dostępności, jakości i skuteczności diagnostyki, leczenia i rehabilitacji

kardiologicznej i kardiochirurgicznej w kraju, prowadzące do zmniejszenia śmiertelności

w chorobach układu krążenia, a zwłaszcza chorobie wieńcowej.

3. Podjęcie badań naukowo-wdrożeniowych, mających na celu monitorowanie zdrowotności

społeczeństwa, ocenę skutków wprowadzonych programów prewencji, szerokie

wdrażanie nowych metod diagnostyki i leczenia choroby wieńcowej.

Z problemem chorób układu krążenia wiąże się czternasty cel operacyjny Narodowego

Programu Zdrowia, pierwszego i podstawowego dokumentu promocji zdrowia o zasięgu

ogólnokrajowym: usprawnienie wczesnej diagnostyki i czynnej opieki nad osobami

z ryzykiem rozwoju niedokrwiennej choroby serca. W NPZ określono następujące zadania

służące realizacji tego celu:

4

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

1) zwiększenie wykrywalność nadciśnienia tętniczego w podstawowej opiece zdrowotnej,

2) rozszerzenie leczenia niefarmakologicznego i wczesnego leczenia nadciśnienia

tętniczego w warunkach ambulatoryjnych,

3) wprowadzenie szerszej oceny poziomu ciał tłuszczowych we krwi oraz — w przypadku

jego podwyższenia — podejmowanie odpowiedniego leczenia dietetycznego lub

farmakologicznego,

4) rozszerzenie podstawowych metod analitycznych w laboratoriach rejonowych o sposoby

określania ciał tłuszczowych.

1.2. Nowotwory złośliwe

Wśród działań zapobiegawczych ukierunkowanych przeciwko nowotworom złośliwym

możemy wyróżnić profilaktykę pierwotną i profilaktykę wtórną. Profilaktyka pierwotna

nowotworów złośliwych polega na zapobieganiu występowania nowotworów przez

zwalczanie palenia tytoniu, promocję właściwych postaw żywieniowych i warunków

żywieniowych, zmniejszenie ryzyka środowiskowego, zawodowego i wynikającego z działań

medycznych oraz promocję właściwych wzorów picia alkoholu (rezygnacja z picia mocnych

alkoholi w dużych ilościach) (1, 4). Profilaktyka wtórna to wczesne wykrywanie nowotworów

złośliwych. Można tu zaliczyć:

— ustanowienie systemu badań przesiewowych (skriningowych) dla nowotworów —

udowodniono dobre efekty takich działań (raki sutka, szyjki macicy, skóry, jamy ustnej,

gruczołu krokowego i jelita grubego),

— objęcie specjalną opieką grup wysokiego ryzyka: genetycznego (rodzinnego)

i związanego z czynnikami zewnętrznymi,

— wczesne lub wcześniejsze wykrywanie nowotworów złośliwych w czasie rutynowych

działań służby zdrowia,

— szybką diagnostykę nowotworów złośliwych.

1.3. Gruźlica

Gruźlica jest chorobą, która stanowi współcześnie problem epidemiologiczny i zdrowotny. Ta

choroba zakaźna o znanym i zidentyfikowanym czynniku etiologicznym, znanych

i skutecznych metodach leczenia i profilaktyki uznana została za chorobę ponownie

zagrażającą zdrowiu ludności świata.

5

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

Ryzyko zachorowania osoby zakażonej prątkiem szacuje się na 6–10% w ciągu

przeciętnego trwania życia. Ryzyko to zależne jest od wieku: u niemowląt szacuje się je na

około 40%, wśród dzieci w wieku 1–5 lat zachoruje około 24% zakażonych prątkiem, w wieku

11–15 lat około 15% zakażonych. Miarą zakażenia prątkiem gruźlicy w populacjach nie

szczepionych jest dodatni wynik odczynu tuberkulinowego.

Roczne ryzyko zakażenia prątkiem jest w oczywisty sposób związane z liczbą źródeł

zakażenia w populacji. Stwierdzono ilościową (liniową) zależność między rocznym ryzykiem

zakażenia prątkiem a zapadalnością na gruźlicę obficie prątkującą, tzn. taką postać, w której

obecność prątków stwierdza się w bezpośrednim badaniu mikroskopowym. Roczne ryzyko

zakażenia na poziomie 1% odpowiada zapadalności na gruźlicę 49 osób na 100 tys.

mieszkańców.

Gruźlicę w świecie u progu XXI wieku charakteryzują następujące fakty :

— około 2 mld ludzi jest zakażonych prątkiem gruźlicy,

— około 20 mln osób choruje w skali świata,

— około 3 mln ludzi umiera rocznie na tę chorobę, w tym około 500 tys. dzieci.

W 2001 roku w Polsce stwierdzono 11 477 zachorowań na czynną gruźlicę. Zapadalność na

tę chorobę narasta wraz z wiekiem, jednak wśród osób chorych największy jest udział osób

w wieku 20–44 lata. W Polsce na gruźlicę umiera rocznie około 1000 osób. Gruźlica jest

główną przyczyną zgonów wśród wszystkich chorób zakaźnych. Podstawowe zagrożenia

zdrowotne spowodowane gruźlicą to:

— problem lekooproności prątków,

— migracja ludności z krajów zagrożonych gruźlicą (Azja, Afryka, Indie),

— błędy w realizacji programów profilaktycznych.

Badania epidemiologiczne wykazują, że mimo niewątpliwego postępu, jaki osiągnięto

w opanowaniu gruźlicy oraz mimo postępów w zakresie profilaktyki i leczenia oraz

diagnostyki — to jednak z puli około 12 mln zakażonych prątkiem gruźlicy w Polsce

powstawać będą nowe zachorowania. W związku z tym, gruźlica będzie więc problemem

zdrowotnym w Polsce jeszcze przez długi czas (1, 4).

6

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

1.4. Cukrzyca

Cukrzyca ze względu na masowe występowanie w krajach o wysokim stopniu rozwoju

gospodarczego zaliczana jest do chorób społecznych (cywilizacyjnych). W Polsce ogólna

chorobowość z powodu cukrzycy wynosi około 1,5%, co odpowiada 500–600 tys. osób.

Chorzy z cukrzycą insulinozależną (typu drugiego) stanowią około 85% populacji cukrzyków.

Grupą szczególnie narażoną na wystąpienie cukrzycy insulinozależnej są krewni pierwszego

stopnia chorego na cukrzycę typu pierwszego. Istnieje u nich około dwudziestokrotnie

wyższe ryzyko wystąpienia cukrzycy niż u osób w tym samym wieku bez obciążenia

rodzinnego (1).

7

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

2. Programowane działania na rzecz zdrowia

2.1. Działania promocji zdrowia ukierunkowane na wyniki zdrowotne

Światowa Organizacja Zdrowia w programie „Zdrowie 21”, zawierającym 21 celów na wiek

XXI, sugeruje szereg wskaźników do oceny wyników realizacji poszczególnych celów

programu. W polskim Narodowym Programie Zdrowia (NPZ) określono 18 celów

operacyjnych, których realizacja ma prowadzić do poprawy zdrowia społeczeństwa. Do

oceny stanu realizacji tych celów i ich wyników zdrowotnych prowadzi się odpowiedni

monitoring. Jedną z metod pomiaru wyników działań na rzecz poprawy uwarunkowań

zdrowia jest również tzw. wskaźnik rozwoju społecznego (Human Development lndex —

HDI), który opiera się na ocenie podziału dochodów, pomiarze długości ludzkiego życia oraz

na poziomie osiągnięć edukacyjnych. Do obliczenia HDI wykorzystuje się cztery czynniki:

— produkt krajowy brutto, przypadający na jednego mieszkańca,

— przeciętne dalsze trwanie życia,

— ogólny wskaźnik skolaryzacji,

— wskaźnik umiejętności czytania i pisania (2, 3).

Oceniając bezpośrednie wyniki zdrowotne działań promocji zdrowia ukierunkowanych na

uwarunkowania zdrowia możliwe do modyfikowania, należy brać pod uwagę trzy grupy

czynników:

1) styl życia — pomiar dotyczy:

— palenia papierosów, odżywiania, aktywności fizycznej,

— spożywania alkoholu, zażywania narkotyków,

2) świadczenia zdrowotne — pomiar dotyczy:

— dostarczania świadczeń profilaktycznych,

— dostępu do odpowiednich świadczeń zdrowotnych,

3) środowisko bezpieczne dla zdrowia — pomiar dotyczy:

— środowiska fizycznego, wsparcia społecznego i ekonomicznego,

— właściwego zaopatrzenia w żywność, ograniczenia dostępu do alkoholu i papierosów

(2).

8

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

Tabela 1. Wskaźnik rozwoju społecznego (Human Development Index — HDI)

HDI oblicza się według:

Do obliczania HDI wykorzystuje się cztery czynniki:

— podziału dochodów

— wydłużenia życia ludzkiego

— poziomu osiągnięć edukacyjnych

— produkt krajowy brutto, przypadający na jednego

mieszkańca

— przeciętne dalsze trwanie życia

— ogólny wskaźnik skolaryzacji

— wskaźnik umiejętności czytania i pisania

Źródło: Karski, 2003: 262.

Najistotniejsza jest jednak świadomość zależności stanu zdrowia człowieka, nie — jak

zwykle, w sposób tradycyjny skłonni bylibyśmy sądzić — od medycyny czy opieki

zdrowotnej, lecz od bardzo licznych uwarunkowań niemedycznych, co ma bardzo istotne

znaczenie dla opracowywania właściwej polityki zdrowotnej. Z wielu badań wynika, że

działania medycyny naprawczej wpływają na stan zdrowia w granicach 10–15%, pozostałe

85–90% jest zależne od działań innych sektorów społeczno-gospodarczych i ogólnej polityki

społecznej. Opierając się na własnych spostrzeżeniach sami możemy także uszeregować

wpływy poszczególnych środowisk i czynników ryzyka na zdrowie, wykorzystując do tego

także własną wiedzę i doświadczenie zawodowe (2, 3).

Na podstawie dotychczasowych dowodów naukowych można stwierdzić, że programy

promocji zdrowia prowadzą do pozytywnych wyników zdrowotnych. Niemniej, dokładne

określenie zależności między realizacją programów promocji zdrowia a cząstkowymi

wynikami, na przykład ekonomicznymi, w kategoriach oszczędności wydatków na opiekę

zdrowotna, nie jest łatwe.

Osiąganiu celów promocji zdrowia służą przede wszystkim zmiany indywidualnych,

społecznych i środowiskowych czynników ryzyka. Według Musicha i wsp. (Karski, 2003: 262)

w ocenie ryzyka zdrowotnego (Health Risk Appraisal — HRA) oprócz danych dotyczących

płci i wieku należy uwzględnić 15 następujących zmiennych:

— cztery zmienne psychologiczne: stres, samoocena stanu fizycznego, satysfakcja z życia

i satysfakcja z pracy,

— sześć zmiennych dotyczących stylu życia: palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, używanie

pasów bezpieczeństwa, zażywanie leków/narkotyków, poziom aktywności fizycznej, liczba

dni bez choroby/dolegliwości.

9

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

— pięć zmiennych zdrowotnych/biologicznych: wskaźnik zdrowotny, odnoszący się do wieku

(Health Age lndex — HAI), ciśnienie krwi, poziom cholesterolu, względna masa ciała

i poważniejsze problemy zdrowotne.

Uczestnictwo, partnerstwo i umiejętności jednostek i środowisk lokalnych warunkują

osiąganie celów promocji zdrowia, spośród których na czoło wysuwa się kontrola

uwarunkowań zdrowia. Chodzi tu zarówno o uwarunkowania niekorzystne dla zdrowia, które

człowiek może i powinien u siebie („wewnątrz”) zmienić, jak np. antyzdrowotne zachowania,

przyzwyczajenia i postawy oraz o uwarunkowania, które są poza nim („na zewnątrz”), jak np.

niekorzystne warunki społeczne, ekonomiczne i środowiskowe (2, 3).

Działania, które wspierają zdrowy styl życia i tworzą środowiska wspierające zdrowie to

jedne z najwartościowszych dróg prowadzących do osiągnięcia pozytywnych wyników

promowania zdrowia. Warto podkreślić, że istnieje potrzeba stałego dążenia do poprawy

efektywności i wystarczalności inwestowania w zdrowie, a szczególnie rzeczywistej

skuteczności świadczeń zdrowotnych. W związku z tym, należy mniej podkreślać to, co się

robi, a bardziej to, co się uzyskuje — jakie osiąga się wyniki zdrowotne. Wychodząc z tego

punktu widzenia Nutbeam (Karski, 2003: 262)

określił trzy poziomy wyników zdrowotnych,

które należy brać pod uwagę już przy określaniu celów zdrowotnych planowanych działań:

— społeczne wyniki zdrowotne,

— osobnicze wyniki zdrowotne,

— ogólne wyniki promocji zdrowia.

Poznawcze i społeczne umiejętności, które określają motywację i zdolność jednostek do

uzyskiwania dostępu, zrozumienia i korzystania z informacji dotyczących sposobów, jakimi

można promować i utrzymywać zdrowie, są określane jako umiejętności „odczytywania

zdrowia” (health literacy) (2, 3).

Społeczne działania na rzecz zdrowia to zorganizowane wysiłki, mające na celu promowanie

lub rozszerzanie działań i kontroli grup społecznych w zakresie uwarunkowań zdrowia.

Obejmuje to mobilizację zasobów ludzkich i materialnych w działaniu społecznym, w celu

przezwyciężenia społecznych barier dla zdrowia, zwiększenia wsparcia społecznego oraz

przywrócenia społecznych norm, prowadzących do zdrowia.

10

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

2.2. Metodologia oceny potrzeb zdrowotnych

Punktem wyjściowym do oceny potrzeb zdrowotnych są wskaźniki zdrowia populacji. Etapy

zmierzające do tej oceny są mniej lub bardziej zbliżone do siebie. Ich charakterystyka

została zamieszczona poniżej. W Ontario w Kanadzie do oceny potrzeb zdrowotnych używa

się następującego zbioru wskaźników:

Wskaźniki zdrowia populacji

1. Populacja, demografia:

— ludność według płci i wieku,

— przyrost naturalny,

— migracja.

2. Zdrowie i środowisko:

— środowisko społeczne i zdrowie:

• wskaźnik bezrobocia,
• częstość występowania niskich dochodów,
• odsetek samotnych rodziców z dziećmi,
• poziom wykształcenia populacji w wieku 15 lat i wyżej,
• odsetek gospodarstw domowych, opłacających za mieszkanie 30% dochodu lub

więcej,

• wydatki na żywność (2),

— środowisko fizyczne i zdrowie:

• wskaźnik jakości powietrza,
• wskaźnik promieniowania UV
• zawartość trzy-halo-metanu w wodzie,
• kontrolowane miejsca kąpieli.

3. Wiodące przyczyny śmiertelności i hospitalizacji:

— śmiertelność:

• liczba przypadków zgonów i wskaźnik śmiertelności,
• przyczyny zgonów według ICD-10,
• utrata potencjalnych lat życia według ICD-10,
• oczekiwana długość życia,
• zgony możliwe do uniknięcia z powodu określonych chorób;

— hospitalizacja:

• wskaźniki hospitalizacji z różnych przyczyn,
• hospitalizacja według ICD-10,

11

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

4. Jakość życia odnosząca się do (zależna od) zdrowia:

— oczekiwany czas życia w zdrowiu (health expectancy),

— poczucie zdrowia,

— występowanie długotrwałej niepełnosprawności.

5. Choroby przewlekłe i urazy:

— choroby przewlekłe:

• śmiertelność z powodu wybranych chorób przewlekłych,
• prawdopodobny wiek utraty życia (PYLL — Potential Years of Life Lost) z powodu

chorób przewlekłych,

• hospitalizacja z powodu wybranych chorób przewlekłych,
• występowanie wybranych przewlekłych problemów zdrowotnych (2).

— występowanie nowotworów i wczesne wykrywanie nowotworów:

• występowanie wybranych nowotworów,
• śmiertelność z powodu wybranych nowotworów,
• prawdopodobny wiek utraty życia (PYLL) z powodu nowotworów,
• hospitalizacja z powodu wybranych nowotworów,
• wskaźnik mammografii,
• wskaźnik klinicznego badania piersi,
• wskaźnik badań skriningowych szyjki macicy.

— zapobieganie urazom i zapobieganie przemocy:

• zgony z powodu urazu,
• hospitalizacja z powodu urazu,
• urazy i zgony związane ze spożyciem alkoholu i kolizją pojazdów.

6 Zachowania zdrowotne:

— tytoń:

• aktualna liczba wypalanych papierosów dziennie,
• odsetek ludzi żyjących w domach, w których nie pali się papierosów;

— alkohol:

• odsetek spożywających alkohol 15 lub więcej razy w tygodniu,
• odsetek spożywających alkohol sporadycznie,
• częstość występowania znacznego spożycia alkoholu,
• występowanie prowadzenia pojazdów po spożyciu alkoholu;

— aktywność fizyczna:

• częstość ćwiczeń fizycznych,
• wydatkowanie energii (2),

— odżywianie:

12

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

• występowanie wskaźnika body moss index (BMI) w populacji,
• średnie spożycie tłuszczów jako odsetka konsumpcji czynnika energetycznego,
• odsetek ludności spożywającej pięć lub więcej razy dziennie owoce i warzywa,
• odsetek młodzieży w wieku 12–17 lat spożywającej trzy lub więcej razy dziennie

produkty mleczne,

• odsetek ludności w wieku 18 i więcej lat spożywającej dwa i więcej razy dziennie

produkty mleczne.

• odsetek ludności w wieku 12 i więcej spożywającej produkty zbożowe (2).

7. Zdrowie w rodzinie:

— zdrowie seksualne:

• aktywność seksualna młodzieży,
• wiek seksualnej inicjacji,
• liczba partnerów seksualnych,
• używanie prezerwatyw wśród osób ze zwiększonym ryzykiem zakażenia się

chorobą przenoszoną drogą płciową (STD),

• ostatnie użycie prezerwatywy wśród osób ze zwiększonym ryzykiem (STD),

— zdrowie reprodukcyjne:

• bezwzględna liczba urodzeń,
• ogólny wskaźnik płodności i wskaźnik według wieku,
• wskaźnik poronień terapeutycznych według wieku,
• wskaźniki zachodzenia w ciążę według wieku, łącznie z ciążami nieletnich,
• wskaźnik porodów mnogich,
• wskaźnik niskiej masy urodzeniowej,
• wskaźnik zaburzeń rozwojowych cewy nerwowej,
• wskaźnik urodzeń martwych,
• wskaźnik śmiertelności prenatalnej,
• wskaźnik śmiertelności noworodków (2);

— zdrowie dzieci i młodzieży:

• wybrane przyczyny zgonu dzieci i młodzieży,
• wybrane przyczyny śmiertelności szpitalnej u dzieci,
• czas rozpoczęcia karmienia piersią,
• wskaźnik występowania próchnicy, utraty lub wypełnienia zębów (DMF — Decayed,

Missing or Filled [Teeth]),

• odsetek dzieci odpornych na próchnicę;

— zdrowie ludzi starszych (2):

13

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

• wskaźnik długoterminowej opieki przyłóżkowej,
• prognoza demograficzna dotycząca seniorów,
• organizacja życia seniorów, wybrane przyczyny hospitalizacji wśród seniorów,
• zgony związane z upadkiem wśród seniorów,
• hospitalizacja związana z upadkiem wśród seniorów,
• ograniczenia aktywności fizycznej wśród seniorów.

8. Zdrowie psychiczne (2):

— występowanie depresji,

— wskaźnik śmiertelności z powodu samobójstw,

— hospitalizacja z powodu prób samobójczych.

9. Choroby zakaźne:

— śmiertelność z powodu wybranych chorób zakaźnych,

— występowanie wybranych chorób zakaźnych możliwych do uniknięcia przez

szczepienia,

— szczepienia przeciwko wybranych chorobom,

— wskaźnik szczepień przeciw grypie i zapaleniu płuc wśród pensjonariuszy domów

opieki długoterminowej,

— szczepienia przeciw grypie wśród pracowników domów opieki długoterminowej,

— szczepienia przeciw grypie,

— uboczne skutki szczepień,

— występowanie wybranych chorób przenoszonych drogą płciową,

— hospitalizacja z powodu chorób zapalnych w obrębie miednicy,

— występowanie gruźlicy i lekooporności na leki przeciw gruźlicze,

— występowanie wścieklizny,

— występowanie wybranych chorób jelitowych,

— hospitalizacja z powodu wybranych chorób jelitowych (2).

10. Korzystanie z opieki zdrowotnej i leków:

— liczba wizyt u lekarza ogólnego,

— uczęszczanie do dentysty,

— korzystanie z pomocy doraźnej,

— wskaźnik liczby dni hospitalizacji,

— korzystanie z leków,

— spożywanie więcej niż trzech leków w ciągu ostatnich dwóch dni (2).

14

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

2.3. Ustanawianie celów zdrowotnych

Ustanawianie celów zdrowotnych jest zadaniem dla kolejnej składowej promocji zdrowia,

tj. dla polityki zdrowotnej, która powinna być ustalana i realizowana na różnych poziomach.

W skali kraju, cele zdrowotne są zwykle określane w krajowych strategiach zdrowia

publicznego, narodowych programach zdrowia lub w podobnych dokumentach. W Polsce na

przykład, celem strategicznym Narodowego Programu Zdrowia jest poprawa zdrowia

ludności i związanej z nim jakości życia przez:

1) stwarzanie warunków oraz kształtowanie motywacji, wiedzy i umiejętności zdrowego stylu

życia, a także podejmowania działań na rzecz zdrowia własnego i innych,

2) usuwanie zagrożeń zdrowia, związanych ze środowiskiem życia i pracy,

3) zmniejszenie różnic w zdrowiu i dostępie doświadczeń zdrowotnych (2, 3).

W Anglii narodowy program zdrowia (The Health of the Nation) koncentruje się na pięciu

kluczowych zagadnieniach: udarze mózgu, nowotworach, chorobie HIV, AIDS i zdrowiu

seksualnym oraz na wypadkowości. W krajach członkowskich Unii Europejskiej określono

priorytety działań zdrowotnych na 1999 rok na podstawie specyficznych dla tych krajów

potrzeby, które przedstawiono w tabeli 2 (2).

Tabela 2. Główne priorytety działań na rzecz zdrowia w krajach członkowskich UE

Kraj członkowski*

Dwa pierwsze priorytety

Austria

Promocja zdrowia; reorientacja systemu opieki zdrowotnej

Dania Zdrowie

środowiskowe; dym tytoniowy

Finlandia Narkotyki;

alkohol

Francja Zwiększenie nierówności w zdrowiu i dostępności do opieki zdrowotnej; szkodliwy wpływ

zmian środowiskowych na zdrowie

Grecja

Wypadki drogowe (i inne wypadki); narkotyki

Hiszpania

Nierówność społeczna i zdrowotna; zwalczanie nałogów palenia tytoniu, picia alkoholu

i zażywania narkotyków

Holandia Styl

życia, łącznie z uzależnieniami (narkotyki, tytoń, alkohol); choroby przewlekłe

(łącznie z problemem starzenia się)

Irlandia

Palenie tytoniu; choroby zakaźne

Niemcy Nierówność społeczna i zdrowotna; starzenie się a zdrowie

Portugalia Choroby

zakaźne; uzależnienia

Szwecja Nierówność w zdrowiu; opieka nad ludźmi starymi

Wielka Brytania

Palenie tytoniu; nierówności

* Włochy nie zgłosiły swoich priorytetów.

Źródło: Karski, 2003: 96.

15

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

Istnieją również strategie, plany i programy regionalne. W Polsce na przykład, w ślad za

Narodowym Programem Zdrowia i na jego podstawie powstają regionalne programy zdrowia,

zwykle obejmujące określone województwo. Tworzenie programów lokalnych, najczęściej

z przyjęciem założeń programu krajowego, zwiększa szansę właściwego dostosowania do

potrzeb i możliwości ich realizacji w danym środowisku (2, 4).

16

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

3. Pomiar wyników zdrowotnych uzyskanych przez programy zdrowotne

Definiowanie i pomiar wyników za pomocą wskaźników, które odnosiłyby się do interwencji

i powinny być wystarczająco czułe, aby odzwierciedlić efekty interwencji — stanowią od

dawna wyzwanie dla promocji zdrowia. W przeszłości najwięcej uwagi poświęcano

rozwijaniu ważnych i godnych zaufania metod pomiaru zachowań zdrowotnych i — znacznie

mniej — pomiarom wskaźników środowiska fizycznego oraz zmianom we wzorcach

dostarczania i użytkowania świadczeń zdrowotnych. Obecnie istnieje potrzeba poświęcania

większej uwagi rozwojowi pomiarów bezpośredniego wpływu działań promocji zdrowia.

Dostarczenie wyczerpującej listy wskaźników do oceny wyników zdrowotnych promocji

zdrowia nie jest jeszcze możliwe. Niemniej, istnieje szereg przykładów mierników dla tej

oceny, którymi można się już posłużyć. Według Nutbeama i wsp. są to na przykład:

1. Zdolność oceny znaczenia odczytywania zdrowia (health literacy):

— wiedza dotycząca danego problemu zdrowotnego,

— samowystarczalność w realizacji określonych zadań na rzecz zdrowia,

— zwiększanie własnych możliwości działania w dziedzinie zdrowia,

— intencje, postawy i zachowania zdrowotne,

— orientacja dotycząca skutków obecnych działań lub zaniedbań w przyszłości (2),

— uczestnictwo w programach promocji zdrowia

Tabela 3. Pomiar wyników działań promocji zdrowia

Wyniki zdrowotne

Wyniki społeczne

Pomiar dotyczy:

1) jakości życia

2) niezależności funkcjonalnej

3) równości

Pomiar dotyczy redukcji:

2) chorobowości

3) niepełnosprawności

4) śmiertelności możliwej do uniknięcia

Źródło: Karski, 2003: 97.

17

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

Tabela 4. Pomiar wyników działań promocji zdrowia

Bezpośrednie wyniki zdrowotne, dotyczące uwarunkowań zdrowia możliwych do modyfikowania

Prozdrowotny styl życia

Świadczenia zdrowotne

Środowisko bezpieczne dla zdrowia

Pomiar dotyczy:

—palenia papierosów

—odżywiania

—aktywności fizycznej

—alkoholu

—narkotyków

Pomiar dotyczy:

— dostarczenia świadczeń

profilaktycznych

— dostęp do odpowiednich

świadczeń zdrowotnych

Pomiar dotyczy:

— środowiska fizycznego

— wsparcia społecznego

i ekonomicznego

— właściwego zaopatrzenia w żywność

— ograniczenia dostępu do papierosów

i alkoholu

Źródło: Karski, 2003: 97.

Tabela 5. Pomiar wyników działań promocji zdrowia

Wyniki promowania zdrowia, dotyczące pomiaru wpływu interwencji promocji zdrowia

Pojmowanie zdrowia (health

literacy)

Działania i wpływy społeczne

Społeczna polityka zdrowotna

i działania organizacyjne

Pomiar dotyczy postaw:

— wobec wiedzy o zdrowiu

— motywacji

— ukierunkowań zachowań

— umiejętności osobniczych

— oceny własnej skuteczności

Pomiar dotyczy:

— udziału społeczności lokalnej

— wzmacniania działań lokalnych

— norm społecznych

— opinii społecznej

Pomiar dotyczy:

— stanowisk polityki

— legislacji

— alokacji środków

— działań organizacyjnych

Źródło: Karski, 2003: 98.

Tabela 6. Pomiar wyników działań promocji zdrowia

Przykładowe elementy działań promocji zdrowia

Edukacja Mobilizacja

społeczności lokalnej

Ochrona spraw zdrowia

Pomiar dotyczy:

— edukacji pacjentów

— edukacji zdrowotnej w

szkołach

— korzystania ze środków

komunikacji społecznej

Pomiar dotyczy:

— rozwoju społecznego

— organizacji pracy w grupach

— ukierunkowania komunikacji

społecznej

Pomiar dotyczy:

— tworzenia lobby

— opcji politycznych i ich

aktywności

— zwalczania inercji

biurokratycznej

Źródło: Karski, 2003: 98.

18

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

2. Społeczna mobilizacja (social mobilization):

— kompetencyjność społeczności w sprawach zdrowia,

— wzmacnianie społeczności w działaniu na rzecz zdrowia,

— zwiększenie kapitału społecznego,

— społeczne ustosunkowanie do spraw zdrowia, normy rówieśnicze i społeczne,

— opinia publiczna i mandat publiczny na działania polityczne, społeczna własność

programów promocji zdrowia.

3. Polityka publiczna i praktyka organizacyjna (public policy and organizational practice):

— określenie stanowiska polityki wobec określonych spraw dotyczących zdrowia,

— ustanowienie legislacji i przepisów, mających znaczenie dla spraw zdrowia,

— określenie procedur organizacyjnych, zasad i struktur administracyjnych,

— określenie zasad finansowania i alokacji środków,

— instytucjonalizacja programów promocji zdrowia (2).

Sześciostopniowy model oceny programów promocji zdrowia:

Stopień 1. Definiowanie problemu.

Stopień 2. Uzyskiwanie rozwiązań.

Stopień 3. Testowanie innowacji.

Stopień 4. Demonstrowanie interwencji.

Stopień 5. rozpowszechnianie interwencji.

Stopień 6. Zarządzanie programem (2).

3.1. Standardy oceny jakości dla praktyki promocji zdrowia

Wprowadzenie zakupu świadczeń zdrowotnych doprowadziło do wyraźniejszego

dostrzeżenia potrzeby jasnego określenia pomiaru wyników. Praktycy promocji zdrowia

odczuwają potrzebę zdefiniowania i oceny ich działalności, tak jak w innych dziedzinach

opieki zdrowotnej. Powstaje więc pilna potrzeba opracowania odpowiednich metod i narzędzi

do oceny wyników promocji zdrowia.

Rozwój metod oceny jakości działań na rzecz zdrowia

Historia oceny jakości edukacji zdrowotnej w USA datuje się od 1978 roku, kiedy to Green

i Brooks-Bertram określili dokonywanie pomiarów jakości jako niezbędne do oceny

zależności między aktywnością profesjonalną lekarza a wynikami edukacyjnymi, jednak

niewiele z tego wykorzystano w praktyce. Edukacja zdrowotna w tym okresie nie stanowiła

19

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

jeszcze tak zdecydowanie zintegrowanej części promocji zdrowia jak obecnie, dlatego

sądzono, że właśnie ona umożliwi uzyskanie poprawy stanu zdrowia na szeroką skalę (2, 3).

W połowie lat dziewięćdziesiątych Simnett i Vretveit opisali zależność między oceną jakości

a promocją zdrowia pod względem trzech zakresów praktyki jakościowej dla promocji

zdrowia (health promotion), jakości zarządzania (management quality), jakości zawodowej

(professional quality) oraz jakości użytkownika (consumer quality) lub uczestnictwa przez

miejscowej ludności (community participation).

W Anglii wobec braku systemu oceny procesu i wyników promocji zdrowia podjęto próbę

opracowania odpowiedniego projektu. Projekt opracowany przez Health Education Authority

miał na celu dostarczenie praktykom promocji zdrowia teoretycznych i operacyjnych

wskazówek, które byłyby ukierunkowane na ocenę jakości oraz oferowały modelowe

standardy i kryteria do adaptacji i zastosowania do lokalnych potrzeb. Wydano więc

podręcznik zawierający opisy koncepcji oceny jakości i metod, charakterystyki

przykładowych praktyk w promocji zdrowia oraz modelowe standardy i kryteria wraz

z uwagami dotyczącymi rozpoczynania programu oceny jakości (2, 3).

W celu podkreślenia rozwojowego aspektu procesu oceny jakości, zaadaptowano definicję

Wrighta i Whittingtona (2), według których ocena jakości to systematyczny proces, za

pomocą którego opisuje się osiągalne i pożądane poziomy jakości, rozmiar do jakiego te

poziomy są uzyskiwane — a uzyskanie takiej oceny umożliwia podejmowanie odpowiednich

działań. Proces ten opisano jako cykl sześciostopniowy (2), a uzyskane wskazówki zostały

ukierunkowane na dostarczanie porad i narzędzi w celu osiągnięcia każdego z etapów cyklu.

Na cykl oceny jakości według Ellisa i Whittingtona, składają się:

1) dokonanie przeglądu zagadnień,

2) ustanowienie standardów poprzednich etapów,

3) wybór kryteriów do pomiaru standardów,

4) podjęcie działania,

5) porównanie praktyki ze standardami,

6) określenie przyczyny zróżnicowania (2).

W wyniku szerokich konsultacji określono sześć kluczowych funkcji promocji zdrowia, które

należy brać pod uwagę przy dokonywaniu jej oceny. Są nimi:

— planowanie strategiczne (strategie planning),

20

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

— kierowanie programem (progromme management),

— monitorowanie i ocena (monitoring and evaluation),

— kształcenie i praktyka (education and training),

— źródła i informacje (resources and information),

— poradnictwo i konsultacje (advice and consultancy) (2, 3).

3.2. Kwestionariusz oceny jakości programów promocji zdrowia

Przed rozpoczęciem oceny programu należy odpowiedzieć na następujące pytania:

— Czy cele programu są jasno określone?

— Czy grupa, na którą są ukierunkowane działania jest grupą wybraną właściwie?

— Czy środki przeznaczone na program są wystarczające?

— Czy informacje mają szanse dotrzeć do członków grupy, na którą jest ukierunkowany

program?

— Czy jest możliwe zmierzenie efektów programu (2, 3).

To tylko niektóre z pytań, na które powinno się odpowiedzieć, jeżeli zamierza się ocenić

jakość projektu promocji zdrowia.

Kwestionariusz oceny jakości programu promocji zdrowia pozwala odpowiedzieć na pytanie,

czy program zmierza w odpowiednim kierunku. Może on służyć także pomocą podczas

planowania, wdrażania i oceny poszczególnych faz projektu. Kwestionariusza ma 3 części

dotyczące ewaluacji programu promocji zdrowia:

1. Ewaluacja struktury programu, organizacji i zasobów.

2. Ewaluacja procesu wdrażania, metod i strategii programu.

3. Ewaluacja wyników, które można wyrazić ilościowo.

Kwestionariusz znaleźć można w podręczniku Jerzego B. Karskiego Praktyka i teoria

promocji zdrowia. Wybrane zagadnienia, wydanym przez Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa

w 2003 r., na stronach 105–109.

21

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

4. Aktualne możliwości finansowania działań zdrowotnych

Zdrowie to pozytywny stan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie tylko nieobecność choroby

lub niepełnosprawności (ŚOZ, 1947).

Zapoznając się z definicją zdrowia łatwo zorientowaliśmy się jak szerokie zadania stoją

przed jego promocją. Z definicji tej wynika zdecydowanie, że problematyka dotycząca

zdrowia wymaga uwzględnienia jego aspektu fizycznego, psychicznego i społecznego. Kto

w związku z tym powinien zajmować się jego promowaniem i skąd powinny pochodzić środki

na jego finansowanie?

Rozwijanie działalności w dziedzinie promocji zdrowia wymaga odpowiedniego finansowania

trzech jej głównych dziedzin aktywności, do których należą: edukacja zdrowotna,

zapobieganie chorobom oraz ochrona zdrowia, ze szczególnym uwzględnieniem lokalnej

polityki zdrowotnej. Jak wykazuje dotychczasowe doświadczenie, edukacja zdrowotna jest

jeszcze względnie mało kosztowną dziedziną aktywności promocji zdrowia, natomiast

zapobieganie chorobom, szczególnie tym nowopowstałym oraz kształtowanie skutecznej

polityki zdrowotnej, odpowiadającej stale zmieniającym się uwarunkowaniom zdrowia,

wymaga znacznych nakładów.

W proces pozyskiwania i zachowania zdrowia musi być zaangażowana jednostka. Niemniej,

jak ustalono w wyniku dociekań naukowych i deklaracji różnych gremiów naukowych

i polityków zdrowotnych, ogłaszanych na zakończenie różnych zgromadzeń, konferencji

i sympozjów międzynarodowych i krajowych, państwo jest odpowiedzialne za stworzenie

takich warunków, aby jednostka miała możliwość realizowania zadań związanych

z pozyskiwaniem i utrzymaniem zdrowia (2).

Podstawowe źródła finansowania działań promocji zdrowia w Polsce

Aktualnie i przyszłościowo do podstawowych źródeł finansowania działań w zakresie

promocji zdrowia należą:

— tzw. ustawy samorządowe (dotyczące gmin, powiatów i województw),

— Ustawa o Narodowym Programie Zdrowia (prace w toku),

— Ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (NFZ),

— dyrektywy i decyzje (programy) Unii Europejskiej,

22

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

— inne źródła finansowania (organizacje rządowe i pozarządowe, stowarzyszenia, fundacje,

sponsorzy itd.).

W latach 1999–2002 finansowanie programów z zakresu promocji zdrowia pochodziło

głównie ze środków Regionalnych Kas Chorych, Ministerstwa Zdrowia oraz coraz częściej

z samorządów gminnych i powiatowych. W finansowanie niektórych programów

edukacyjnych włączają się niekiedy firmy farmaceutyczne (2). Ministerstwo Zdrowia finansuje

zwykle programy profilaktyczne, dotyczące głównych zagrożeń zdrowotnych (nowotwory,

choroby układu krążenia), a także programy diagnostyczne i lecznicze. Właściwe i celowe

spożytkowanie środków finansowych warunkuje przeprowadzenie odpowiednich analiz. Do

oceny programu zdrowia publicznego (w tym także promocji zdrowia) służą cztery

podstawowe rodzaje analizy ekonomicznej:

— analiza kosztów (cost analysis),

— analiza kosztu i efektywności/skuteczności (cost-effectiveness analysis),

— analiza kosztu i użyteczności (cost utility analysis),

— analiza kosztu i korzyści (cost-benefit analysis) (2, 3).

Przepisy prawa dotyczące działań z zakresu promocji zdrowia i ich finansowania

W warunkach polskich finansowanie zadań z zakresu zdrowia publicznego, w tym także

promocji zdrowia, ma głównie zapewnić działania wynikające z realizacji następujących

aktów prawnych (do końca 2002 roku), które definiują samą promocję zdrowia, a także

określają zadania i źródła: (2)

1. Ustawa z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. 1991 r., nr 91, poz.

408 z późn. zm.), w której w rozdziale 1, art. 18d, pkt. 1 definiuje się promocję zdrowia

w sposób następujący: „l. Ilekroć w przepisach ustawy jest mowa o promocji zdrowia,

należy przez to rozumieć działania umożliwiające poszczególnym osobom i społeczności

zwiększenie kontroli nad czynnikami warunkującymi stan zdrowia i poprzez to jego

poprawę, promowanie zdrowego stylu życia oraz środowiskowych indywidualnych

czynników sprzyjających zdrowiu”.

2. Ustawa z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. 1991 r., nr 91, poz.

408, z późn. zm.), w której w rozdziale 1 art. 1, pkt 1 stwierdza się: „Zakład opieki

zdrowotnej jest wyodrębnionym organizacyjnie zespołem osób i środków majątkowych,

utworzonym i utrzymywanym w celu udzielania świadczeń zdrowotnych i promocji

zdrowia”.

23

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

3. Ustawa z 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz. U. 1997 r.,

nr 28, poz. 153, z późn. zm.) art. 3, w której stwierdza się, że „Ubezpieczonym

przysługują świadczenia określone w przepisach ustawy, służące zachowaniu, ratowaniu,

przywracaniu i poprawie zdrowia, udzielane w przypadku choroby, urazu, ciąży oraz

w celu zapobiegania chorobom i promocji zdrowia”.

4. Ustawa z 18 lipca 1998 r. o zmianie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym

oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. 1998 r., nr 117, poz. 756), w której w art. 31b

stwierdza się: „Kasa Chorych realizuje świadczenia, o których mowa w ust. 1, w ramach

profilaktycznych programów zdrowotnych lub programów polityki zdrowotnej:

— zlecanych przez ministra zdrowia i opieki społecznej i finansowane z budżetu państwa,

— podejmowanych i finansowanych przez kasy chorych ze środków własnych,

finansowanych z innych źródeł”.

Jak wynika z dotychczasowych informacji szereg zobowiązań kas chorych został przejęty

przez Narodowy Fundusz Zdrowia (2, 3)

Przypomnijmy raz jeszcze, że w Polsce obowiązują (stan na rok 2002) następujące przepisy

prawa o podstawowym znaczeniu dla promocji zdrowia:

— Ustawa z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U. nr 91, poz. 408 z późn.

zm.),

— Ustawa z 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza (Dz.U. nr 28, poz. 152 z późn. zm.),

— Ustawa z 5 lipca 1996 r. o zawodzie pielęgniarki i zawodzie położnej (Dz.U. nr 91,

poz. 410),

— Ustawa z 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. nr 28,

poz. 153, z późn. zm.),

— Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. nr 13, poz. 74),

— Ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. nr 91, poz. 578),

— Ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. nr 91, poz. 576

z późn. zm.),

— Ustawa z 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz.U. nr 12, poz. 49,

z późn. zm.),

— Ustawa z 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (Dz.U. nr 96, poz. 593),

— Ustawa z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. nr 111, poz. 35),

— Ustawa z 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. nr 75, poz. 468),

— Ustawa z 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu

i wyrobów tytoniowych (Dz.U. nr 10, poz. 55) (2, 3).

24

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

Finansowanie działań promocji zdrowia z innych źródeł

Należy oczekiwać, że z chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej szansę na wzrost

finansowania zadań z zakresu promocji zdrowia będą znacznie większe. Podstawą takich

oczekiwań jest Traktat Amsterdamski, w którym, w artykule 152, czytamy: „Zapewnianie

ludziom zdrowia na wysokim poziomie zostanie umieszczone w definicji i procesie wdrażania

wszystkich polityk i działań wspólnoty” (2), a ponadto, „Działania wspólnoty, stanowiące

dopełnienie polityk krajowych, zostaną ukierunkowane na poprawę zdrowia publicznego,

zapobieganie chorobom oraz opanowywanie źródeł zagrożeń dla ludzkiego zdrowia” (2).

Działania te będą obejmowały zwalczanie głównych zagrożeń zdrowotnych, przez

promowanie badań nad ich przyczynami, rozpowszechnianiem i zapobieganiem, a także

będą obejmowały edukację i informację.

Ogólnie rzecz biorąc, do najważniejszych przepisów Unii Europejskiej dotyczących zdrowia

publicznego, ze szczególnym uwzględnieniem promocji zdrowia, należą:

— Decyzja nr 645/96/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z 29 marca 1996 r.,

przyjmująca program działania Wspólnoty w zakresie promocji zdrowia, informacji,

edukacji i szkolenia, w ramach działania na polu zdrowia publicznego (lata 1996–2000),

— Decyzja nr 1400/97/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z 30 czerwca 1997 r.,

przyjmująca program działania Wspólnoty w dziedzinie monitoringu zdrowia w ramach

działań na polu zdrowia publicznego (1997–2001),

— Decyzja nr 102/97/ EC Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z 16 grudnia 1996 r.,

przyjmująca program działań Wspólnoty w zakresie zapobiegania uzależnieniom lękowym

w ramach działań na polu zdrowia publicznego (1996–2000).

— Decyzja nr 647/96/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z 29 marca 1996 r.,

przyjmująca program działania Wspólnoty w dziedzinie zapobiegania AIDS i innym

określonym chorobom zakaźnym w ramach działań na polu zdrowia publicznego

(1996–2000) (2),

— Decyzja nr 646/96/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z 29 marca 1996 r.,

przyjmująca plan działania w zakresie zwalczania nowotworów złośliwych w ramach

działań na polu zdrowia publicznego (1996–2000),

— Decyzja nr 1295/1999/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 29 kwietnia 1999 r.,

przyjmująca program działań Wspólnoty w zakresie chorób rzadkich, jako przedsięwzięć

w dziedzinie zdrowia publicznego (1999–2003),

— Decyzja nr 1296/1999/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 29 kwietnia 1999 r.,

przyjmująca program działania Wspólnoty w zakresie chorób mających związek

25

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

z zanieczyszczeniami środowiska w kontekście zadań w dziedzinie zdrowia publicznego

(1999–2001),

— Decyzja nr 372/1999/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z 8 lutego 1999 r.,

przyjmująca program działań Wspólnoty w zakresie zapobiegania urazom w ramach

działań w dziedzinie zdrowia publicznego (1999–2003),

a także do odpowiednich dyrektyw Rady Europy, dotyczących przepisów z zakresu

produktów tytoniowych z 1989, 1990 i 1992 r. oraz dyrektyw i decyzji Rady Europy i Komisji

Europejskiej z lat 1978–1997, dotyczących zabezpieczenia przed szkodliwym wpływem

czynników fizycznych, chemicznych i biologicznych na zdrowie (2).

180

160

140
120

100

80

60

40

20

0

Holandia

Francja

Niemcy

Polska

USA

W 2000 r.

na programy

profilaktyczne Min.

Zdrowia

wydatkowało

560 mln zł, tj. ok.

4 USD per capita

1991

1993

1995

1997

1999

Rysunek 1. Finansowanie całkowite profilaktyki i zdrowia publicznego w wybranych krajach (w USD per capita)

Źródło: Shortell, Kałużny, 2001: 167.

Przykłady finansowania programów zdrowotnych w Unii Europejskiej

Decyzja nr 645/96/WE dotycząca promocji zdrowia, informacji, edukacji i szkolenia

(1996–2000) — 35 mln ECU.

Decyzja nr 1400/97/WE dotycząca monitorowania zdrowia (1997–2001) — 13,8 mln ECU.

Decyzja nr 1295/1999/WE dotycząca chorób rzadkich jako przedsięwzięć w dziedzinie

zdrowia publicznego (1999–2003) — 6,5 mln ECU.

Decyzja nr 1296/1999/WE dotycząca chorób związanych z zanieczyszczeniem środowiska

(1999–2001) — 3,9 mln ECU.

Decyzja nr 3 72/1999/WE dotycząca zapobiegania urazom (1999–2003) — 14 mln ECU.

Przewiduje się, że wydatki ogólne na opiekę zdrowotną w krajach członkowskich Unii

Europejskiej, które obecnie wynoszą 5–10% PKB (w USA ponad 14%), wskutek zmian

26

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

demograficzny w najbliższych 30 latach spowodują konieczność wzrostu tych wydatków

o dalsze 1–3% PKB (2). W związku z tym niezbędne będą trzy kierunki działań:

1) usprawnienie systemu informacji w dziedzinie zdrowia publicznego (stan zdrowia, postępy

reform),

2) natychmiastowe reagowanie na zaistniałe i przewidywane zagrożenia zdrowotne,

3) podążanie za zmianami uwarunkowań zdrowia dla potrzeb promocji zdrowia, ze

szczególnym uwzględnieniem procesu starzenia się, zaburzeń psychicznych, otyłości —

odżywiania, chorób układu krążenia, „wykluczania” społecznego itd.

W decyzji nr 1786/2002 przewiduje się przeznaczenie na te cele 312 min euro (2003–2008)

(2).

27

Udział zdrowia publicznego i działań promujących zdrowie w osiąganiu celów zdrowotnych

Literatura podstawowa

1. Kulik T. B., Latalski M., 2002: Zdrowie publiczne, Wydawnictwo Czelej, Lublin.

2. Karski J., 2003: Praktyka i teoria promocji zdrowia. Wybrane zagadnienia. Wydawnictwo

CeDeWu, Warszawa.

3. Shortell S. M., Kałużny A. D., 2001: Podstawy zarządzania opieką zdrowotną,

Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Kraków.

Literatura uzupełniająca

4. Indulski J., Jethon Z., Dawydzik T., 2000: Zdrowie publiczne, IMP, Łódź.

Przedstawiona literatura obowiązkowa i uzupełniająca dotyczy obszernego materiału,
dlatego proponujmy studentom korzystanie tylko z odpowiednich rozdziałów określonych w
programie modułu, co znacznie ułatwi proces przyswajania wiedzy z zakresu zdrowia
publicznego.

28