Metody przesłuchania świadków zeznających nieszczerze

Metody przesłuchania świadków zeznających nieszczerze

Na wszystkich płaszczyznach życia dostrzegalne jest występowanie zarówno prawdy, jak i

kłamstwa. Nie istnieje człowiek, który nigdy nie skłamał, gdyż ubarwianie rzeczywistości, a niekiedy
jej świadome zmienianie jest nieodzowną częścią natury ludzkiej, i nie sposób go
wyeliminować. W aspekcie moralnym kłamstwo oceniane jest jako zjawisko negatywne, jednak
rozmaite okoliczności i sytuacje, w jakich człowiek się znajduje, niejednokrotnie nie z własnej woli,
sprawiają, iż oczywistym jest, że nie za każdym razem mówienie nieprawdy ocenić można
jednoznacznie. Wiadomo jednak, że pojawienie się kłamstwa zawsze sprawia mniejsze lub większe
trudności w dotarciu do prawdy obiektywnej, a więc utrudnia wydanie sądu zgodnego z
rzeczywistością.

Kłamstwo i jego istota, od czasów najdawniejszych związane z istnieniem człowieka, ciągle

stanowią nie do końca wyjaśnioną stronę rzeczywistości, chociaż niemal od zawsze są przedmiotem
zainteresowania badaczy. Jest wiele dziedzin, które szukają odpowiedzi na pytania, co powoduje, że
ludzie mówią nieprawdę i jakie mechanizmy temu towarzyszą, a także, czy istnieją
skuteczne sposoby wykrywania kłamstwa

Również w dziedzinie procesu karnego problem kłamstwa pozostaje kwestią będącą obiektem
nieustannego zainteresowania. Nie sposób nie zauważyć, że dowód, jaki stanowią zeznania świadka,
jest jedną z podstawowych i najczęściej wykorzystywanych w procesie karnym form dotarcia do
prawdy. Pomimo szczególnej ostrożności, sceptycyzmu i rozwagi, jaką organ procesowy obowiązany
jest zachować przy ocenie dowodów z zeznań świadków nie można zapominać, że świadek to
człowiek, który ma możliwość kłamać i może próbować z tej możliwości skorzystać. Co prawda na
przestrzeni lat ubiegłych wielokrotnie pojawiały się prognozy, w myśl których znaczenie zeznań
świadków miało spadać, a w związku z tym przewidywano ograniczenie roli osobowych źródeł
dowodowych w procesie wykrywczym, w szczególności z uwagi na rozwój techniki
kryminalistycznej i opracowywanie coraz doskonalszych metod wykrywczych. Jednakże prognozy te
okazały się nietrafne, gdyż pomimo dostępności innych metod proces karny nie może obejść się bez
wykorzystania zeznań jako środka dowodowego

Nie tylko kłamstwo stanowi okoliczność, dla której przy ocenie wiarygodności zeznań organ

procesowy powinien zachować szczególną rozwagę. Należy pamiętać, że istnieje szereg czynników
mających wpływ na to, w jaki sposób człowiek postrzega rzeczywistość. Czynniki te często prowadzą
do deformacji percepcji zmysłowej i mogą być przyczyną znacznych różnic pomiędzy rzeczywistością
obiektywną, a jej subiektywnym odbiorem.
Świat zewnętrzny, który istnieje niezależnie od jednostki ludzkiej postrzegany jest przez człowieka za
pomocą zmysłów. Tworzą one swoisty pryzmat, przez który obiektywnie istniejąca rzeczywistość
przedostaje się do ludzkiej świadomości, powodując w niej odzwierciedlenie tego, co realnie istnieje.
Procesy poznawcze łączą się ściśle z aktami emocjonalnymi, odczuwane przez człowieka stany emocji
mają wielki wpływ na to, jaki obraz danego aspektu rzeczywistości powstaje w ludzkim umyśle.
Procesy poznawcze w zestawieniu z emocjonalnymi kształtują przez bezpośrednie
oddziaływanie akty woli człowieka. Zdolność poznania świata zewnętrznego, jak również możliwość
oddziaływania na ten świat, pozostające w stałej interakcji, mają swoje źródło w złożonych funkcjach
centralnego układu nerwowego

Biorąc pod uwagę powyższe okoliczności, nasuwa się wniosek, że istnieje szereg takich

sytuacji, w których obiektywny obraz ulega przekształceniu w ludzkiej świadomości, co z kolei
prowadzi do powstawania różnorakich nieścisłości i błędów w zeznaniach świadków. Do czynników
tego typu zaliczają się wrażenia, czyli najprostsze procesy zachodzące w psychice, których istota
polega na odzwierciedlaniu oddzielnych właściwości przedmiotów, takich jak barwy, dźwięki,
temperatura czy zapach, oraz zjawisk występujących w świecie zewnętrznym. Wrażenia mogą być
zróżnicowane w zależności od siły bodźca czy też osobistej wrażliwości na bodźce. U jednej osoby
mogą one ulegać zmianie na przestrzeni czasu trwania i okoliczności występowania, a przez różne
osoby są odbierane inaczej, tzn. przez każdego specyficznie

Równie istotne jak wrażenia są momenty, w których jakiś przedmiot działa na ludzkie zmysły

odzwierciedlając się jako całość łącznie ze wszystkimi cechami, jakie posiada. Są to spostrzeżenia.
Spostrzeganie bywa zaburzone przez zjawisko iluzji, czyli sytuacji, kiedy jakiś przedmiot
przyjmowany jest za inny, oraz halucynacji, czyli stanu, w którym wydaje nam się, że istnieje jakiś
przedmiot lub zjawisko, które w rzeczywistości nie występuje

Ponadto stan aktywności intelektualnej, jakim jest uwaga, charakteryzuje się takimi cechami, jak:
podzielność, koncentracja i przerzutność, które mają indywidualną skalę dla każdej jednostki ludzkiej

Nie sposób pominąć wpływu pamięci i wyobraźni na percepcję, wszak procesy pamięciowe

charakteryzują się zmiennością, na którą wpływa stosowanie zgromadzonego doświadczenia do
nowopowstałych obrazów

Należy podkreślić, że po jakimś czasie szczegóły zjawisk czy przedmiotów zacierają się w

pamięci ludzkiej, a ich obraz zastępowany jest wyobrażeniem, które może być w rożnym stopniu
precyzyjne, i z różną dokładnością oddawać prawdziwość zjawiska.

Zważywszy na powyższe należy stwierdzić, że niemal każdy proces psychiczny ma wpływ na

odbieranie przez nas rzeczywistości w określony sposób, przy czym chodzi tu zarówno o procesy
intelektualne, emocjonalne, czuciowe, jak i o akty woli czy chęci, w szczególności
niezdolność czy zdolność zachowania się w określony sposób, czy podjęcia konkretnych decyzji.
Ponadto wszelkim świadomym procesom psychicznym stale towarzyszą charakterystyczne dla
człowieka procesy myślenia związane z uczuciami o zróżnicowanym nasileniu. Za ich pomocą
człowiek wyraża swój stosunek do świata

Fakt ten również odgrywa istotną rolę w toku procesu karnego, gdzie wywołane wskazanymi

czynnikami różnice między stanem obiektywnym a jego odzwierciedleniem w ludzkiej
świadomości mogą stanowić istotne przeszkody w dotarciu do zgodnego z
rzeczywistością stanu rzeczy. Świadek, który odebrał komunikat o sytuacji przez pryzmat własnych
zmysłów, własnej wrażliwości, indywidualnej uwagi, czy chociażby wyobraźni, pomimo szczerych
zamiarów może nie być zdolny do złożenia zeznań pomocnych w sensie dowodowym na gruncie
procesu karnego.

Jednak oprócz wyżej opisanych okoliczności należy brać pod uwagę fakt, iż świadek może

świadomie przejawiać wolę wprowadzenia w błąd organu procesowego. W psychologii zeznań
istotnym problemem jest kwestia świadomego kłamstwa pojawiającego się w
zeznaniach. Sytuacja, w której świadek składa zeznanie z pełną świadomością pewne fakty
przemilczając, lub też jego relacja pozostaje w jawnej sprzeczności z wiedzą, jaką na dany temat
posiada, mówi się o zeznaniu nieszczerym

Innymi słowy, świadek zeznaje nieszczerze wówczas, gdy treść składanych przez niego

oświadczeń wiedzy nie jest zgodna z jego przekonaniem co do stanu faktycznego, przy czym nie ma
znaczenia, czy jego przekonanie tożsame jest ze stanem obiektywnie prawdziwym. Może zdarzyć się,
że świadek składa zeznania kłamliwe, ale prawdziwe, i dzieje się to wówczas, gdy
zeznający mimo świadomego zamiaru powiedzenia nieprawdy zeznaje prawdziwie, gdyż jego wiedza
o obiektywnej rzeczywistości jest znikoma

Świadome kłamstwo może być motywowane różnymi przyczynami. Ludzie kłamią najczęściej

z powodu chęci zatajenia prawdy, która może wywodzić się z obawy przed spodziewanymi
konsekwencjami wcześniejszego zachowania. Przyczyną kłamstwa może być także chęć ochrony bądź
obciążenia innej osoby, jak również potrzeba zatajenia prawdziwych emocji czy uczuć

Kłamstwo podczas przesłuchania ma jeszcze bardziej złożone przyczyny. Składanie

wyjaśnień przez oskarżonego lub podejrzanego skłania przesłuchującego do założenia możliwości, że
osoba ta będzie zmierzać do wprowadzenia w błąd i zatajenia prawdy w celu odsunięcia od siebie
odpowiedzialności karnej. Świadkowie zeznający nieszczerze czynić to mogą z obawy, że zostanie
wykryta okoliczność jeszcze nie znana organowi procesowemu, mogą mieć na celu ukrycie winy

podejrzanego lub obawiać się zemsty z jego strony. Warto jeszcze wspomnieć o takich motywach
nieszczerego zeznawania, jak: lęk przed osobista kompromitacją w oczach społeczeństwa lub rodziny,
czy nawet przed odpowiedzialnością karną. Niekiedy świadek swoim kłamstwem chce chronić
bliskich czy przyjaciół, a czasem motywem jego działania jest czerpanie korzyści finansowych ze
złożenia określonych zeznań, co ma miejsce w przypadku tzw. świadków do wynajęcia

Jak widać istnieje cały szereg przypadków determinujących składanie nieszczerych zeznań.

Jako użyteczną metodę oceny wiarygodności zeznań oraz rozpoznawania zeznań celowo
sfałszowanych badacze wskazują analizę prawdziwości zeznań opartą na kryteriach prawdziwości, do
których zalicza się:

ogólne cechy zeznania,

treści dla niego specyficzne,

osobliwości występujące w zeznaniu,

treści pozostające w związku z motywacją i specyficzne elementy przestępstwa.

Ocena wiarygodności zeznania opiera się na analizie, które kryteria i w jakim zakresie zostały

spełnione. Co oczywiste, większa liczba kryteriów znajdująca odbicie w wypowiedziach
przesłuchiwanego daje większe prawdopodobieństwo, że zeznanie jest szczere

W związku z trudnościami, na jakie napotyka proces wykrywczy przy korzystaniu

z osobowych środków dowodowych, na początku XX w. opracowano metody przesłuchania,
pozwalające na stwierdzenie z większym prawdopodobieństwem, czy zeznanie jest szczere, czy nie.
Są to tzw. metody obiektywnych sprawdzianów prawdomówności, znane też w literaturze pod
nazwą diagnostyki stanu faktycznego.
Pojęcie to obejmuje dwa rodzaje metod przesłuchania:

1. psychologiczne, tj. reprodukcji i asocjacji,
2. oraz psychofizjologiczne, wśród których wymienia się aparaturowe, czyli przesłuchanie przy

użyciu wariografu i farmakologiczne, czyli poddanie przesłuchiwanemu środków z grupy soli
kwasu barbiturowego, morfiny, heroiny, chloroformu lub serum prawdy, czyli skopolaminy
czy ewipanu

Zastosowanie wariografu opiera się na rejestracji różnych reakcji organicznych

przesłuchiwanego na zadawane mu pytania. Obecnie stosuje się do tego typu badań zmodyfikowany
poligraf Kellera, w skład którego wchodzi pneumograf służący do rejestracji zmiany oddechu,
sfigmograf - bada częstotliwość pulsu i ciśnienia krwi i galwanomert - mierzy opór prądu
elektrycznego, który przechodzi przez ciało badanego. Zaznaczyć należy, że wariograf rejestruje
reakcję badanego na pytania krytyczne. Przyjmuje się, że reakcja ta jest wynikiem stresu czy lęku jaki
powoduje kłamstwo. Nie zawsze jest to prawda, gdyż podobna reakcja organizmu badanego może
wystąpić również na tle jego emocjonalnego związku ze zdarzeniem, na okoliczność którego jest
przesłuchiwany

. Wobec tego określenie lie detector - wykrywacz kłamstw jest pojęciem nie do

końca ścisłym. Przy użyciu poligrafu stosuje się najczęściej test pytań kontrolnych i test wiedzy o
przestępstwie

. zastosowanie wariografu wykluczają zaburzenia fizjologiczne i psychiczne u osoby

badanej

Art. 171.
§ 1. Osobie przesłuchiwanej należy umożliwić
swobodne wypowiedzenie się w granicach
określonych celem danej czynności, a dopiero
następnie można zadawać pytania zmierzające
do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli
wypowiedzi.
§ 2. Prawo zadawania pytań mają prócz organu
przesłuchującego strony, obrońcy,
pełnomocnicy oraz biegli. Pytania zadaje się
osobie przesłuchiwanej bezpośrednio, chyba że
organ przesłuchujący zarządzi inaczej.
§ 3. Nie wolno zadawać pytań sugerujących
osobie przesłuchiwanej treść odpowiedzi.
§ 4. Niedopuszczalne jest:
1) wpływanie na wypowiedzi przesłuchiwanej
osoby za pomocą przymusu lub groźby
bezprawnej,
2) stosowanie hipnozy albo środków
chemicznych lub technicznych, wpływających
na procesy psychiczne przesłuchiwanej osoby
albo mających na celu kontrolę nieświadomych
reakcji jej organizmu w związku z
przesłuchaniem.
§ 5. Organ przesłuchujący uchyla pytania
określone w § 3, jak również pytania nieistotne.
§ 6. Wyjaśnienia, zeznania oraz oświadczania
złożone w warunkach wyłączających swobodę
wypowiedzi lub uzyskane wbrew zakazom
wymienionym w § 4 nie mogą stanowić
dowodu.

Narkoanaliza opiera się na wywołaniu u badanego
stanu specyficznego osłabienia woli, co może skłonić
go do ujawnienia wszystkich okoliczności zdarzenia,
o których mu wiadomo. Stanowiska co do
skuteczności narkoanalizy są podzielone, z jednej
strony wskazuje się na niemożliwość składania
kłamliwych zeznań w stanie odurzenia
narkotycznego, ale spotykany jest tez pogląd, że
podejrzany, który nie chce przyznać się do winy nie
zrobi tego nawet pod wpływem narkotyków czy
hipnozy

. Należy też pamiętać, że różna może być

indywidualna reakcja organizmu badanego na
podanie środka narkotycznego, np. może to
spowodować halucynacje czy zaburzenie
przytomności, a w efekcie brak możności uzyskania
wiarygodnych zeznań.
Jednak znane są sytuacje, że narkoanaliza dostarczyła
dla postępowania faktów, które zostały potwierdzone
innymi dowodami

. Niezależnie od tego, jaką

wartość dowodową dla postępowania mają wyniki
uzyskane metodami psychofizjologicznymi, pamiętać
należy, że w praktyce polski system wyłącza ich
zastosowanie w ramach czynności śledczych. Art.
171 § 4 pkt. 2 zabrania stosowania hipnozy i
środków chemicznych lub technicznych, które
wpływają na procesy psychiczne przesłuchiwanego
albo kontrolujących nieświadome reakcje jego
organizmu w związku z przesłuchaniem, a pkt. 6
zakazuje wykorzystania w ten sposób uzyskanych
wyjaśnień dla celów dowodowych.

Przesłuchanie metodami psychologicznymi sprowadza się do użycia metody reprodukcji bądź

asocjacji.

Metoda reprodukcji opiera się na skonstruowaniu opisu zdarzenia będącego przedmiotem

zeznań. Opis taki powinien dokładnie oddawać ogólną treść zdarzenia, ale różnic się pewnymi
szczegółami, które w zdarzeniu autentycznym nie miały miejsca. Skonstruowana w ten sposób historia
odczytywana jest przesłuchiwanemu, któremu po pewnym czasie poleca się ją powtórzyć. Jeżeli osoba
przesłuchiwana odtwarzając opowiadanie pominie szczegóły celowo zmienione przez autora opisu,
podając w ich miejsce autentyczne, to można przypuszczać, iż taka osoba złożyła świadomie
nieszczere zeznanie, gdyż jej wiedza o zdarzeniu świadczy o tym, że dokładnie zna jego rzeczywisty
przebieg z racji uczestnictwa lub obserwacji

W praktyce metoda reprodukcji nie daje sama w sobie zadowalających wyników, i chociaż nie

sposób odmówić jej jakiegokolwiek znaczenia, to uzyskane za jej pomocą wyniki nie mogą być
traktowane jako pewnik. Osoba przesłuchiwana w ten sposób ma czasem możliwość poznania
szczegółów zdarzenia będącego przedmiotem postępowania z innych źródeł niż własne uczestnictwo
czy obserwacja. Niejednokrotnie szczegóły takie ujawniane są przez prasę czy media

. Aby mieć

pewność, że przesłuchiwany zeznawał wcześniej nieszczerze, przy konstruowaniu opisu do
przedstawienia mu należy zamieścić tylko takie zmienione fakty, które są znane jedynie organowi
prowadzącemu przesłuchanie, ewentualnym świadkom czy sprawcy. Zaznaczyć należy, że

wymagałoby to od organu prowadzącego postępowanie bardzo drobiazgowej wiedzy o zdarzeniu, a
uzyskanie jej nie zawsze jest możliwe za pomocą innych środków dowodowych.

Kolejna metoda psychologiczna - asocjacji, zwana także skojarzeniową oparta jest na tezie,

że przedmioty i zdarzenia, które występują obok siebie przy silnych przeżyciach wchodzą w ścisły
związek skojarzeniowy. Prowadzi to do wniosku, że jeżeli w przyszłości pojawi się jeden z tych
elementów, to automatycznie pociąga za sobą pojawienie się drugiego, z nim skojarzonego.

Przy prowadzeniu takich badań rozróżnić należy skojarzenia pospolite, czyli spotykane stale

i tłumaczone podobnym życiowym doświadczeniem, oraz indywidualne, typowe dla konkretnych
osób, przypominające im tylko znane okoliczności i sytuacje

Badanie metodą asocjacji należy zacząć od ułożenia przemyślanej listy haseł, na której znajdować się
będą zarówno wyrazy nasuwające skojarzenia pospolite, jak również kilka haseł krytycznych,
związanych bezpośrednio z sytuacją będącą przedmiotem dochodzenia. Hasła krytyczne mają na celu
wywołanie emocjonalnego skojarzenia u przesłuchiwanego, na skutek silnych odczuć z nimi
związanych, i muszą być właściwe jedynie dla osoby, która posiada rzeczywistą wiedzę o przebiegu
sytuacji

W zakresie kojarzenia asocjacyjnego wyróżnić można cztery sposoby prowadzenia badań.

1. Kojarzenie swobodne jednorazowe opiera się na poleceniu przesłuchiwanemu, żeby

reagował na odczytane przez eksperymentatora hasła pierwszym słowem jakie przyjdzie mu
do głowy w chwili, gdy usłyszy bodziec słowny.

2. Przy metodzie kojarzenia jednorazowego kierowanego różnica polega na instrukcji

wydawanej odpowiadającemu, któremu poleca się reagowanie w określony sposób, np.
podaniem przeciwieństwa usłyszanego bodźca werbalnego.

3. Kojarzenie swobodne ciągłe polega na reagowaniu przez przesłuchiwanego na zasłyszane

hasło serią pojedynczych słów, co ma zrobić tak szybko, jak jest do tego zdolny, przy czym
proszony jest o łańcuch skojarzeniowy, w którym każde słowo reakcji będzie mu nasuwało
kolejne.

4. Metoda kojarzenia ciągłego kierowanego opiera się na tym samym schemacie, co

swobodnego, jednak eksperymentator udziela badanemu instrukcji, by ograniczył skojarzenia
w jakiś sposób. Różnica między metodami kojarzenia jednorazowego a kojarzenia ciągłego
wynika z faktu, że w pierwszym przypadku eksperymentator posługuje się lista słów, a w
drugim używa pojedynczego bodźca werbalnego

Przy przeprowadzaniu badania mierzy się czas reakcji przesłuchiwanego. Zakłada się, że po

usłyszeniu hasła krytycznego respondent wydłuży czas odpowiedzi, w celu uniknięcia podania
skojarzenia indywidualnego mającego związek ze zdarzeniem, które jest przedmiotem badania. Czas
reakcji zostanie wydłużony również po usłyszeniu bodźca kolejnego po haśle krytycznym, gdyż
przesłuchiwany będzie analizował swoją odpowiedź na hasło krytyczne. Wydłużony czas reakcji
wskazuje, iż osoba badana reaguje nietypowo w przypadku niektórych haseł, a co za tym idzie, mogła
mieć styczność ze zdarzeniem, do którego organ prowadzący postępowanie chce dotrzeć.

Cały eksperyment asocjacyjny kontrolowany jest za pomocą odczytania listy haseł osobom

niezwiązanym ze zdarzeniem , co pozwala określić typowy przeciętny czas reakcji

Nie można pominąć istotnego spostrzeżenia, że metoda asocjacji nie sprawdza się u osób
upośledzonych umysłowo, chorych psychicznie czy też z innymi zaburzeniami świadomości. Oprócz
tego hasła obojętne mogą okazać się krytycznymi dla badanej osoby z powodów osobistych, kiedy
reakcja indywidualna na bodziec werbalny może pojawić się w wyniku konkretnych doświadczeń
życiowych

. Metoda asocjacji, podobnie jak reprodukcji wymaga dobrej znajomości szczegółów

zdarzenia, co pozwala na ułożenie efektywnej listy haseł.

Podsumowując, wyniki zastosowania metod przesłuchania świadków zeznających nieszczerze

muszą być oceniane z jak największą ostrożnością i rozwagą. Tylko wówczas mogą stanowić źródło
pomocnej dla postępowania wiedzy o faktach. W żadnym razie nie mogą być stosowane jako

rutynowe formy działania organów śledczych. Przesłuchanie za ich pomocą zawsze wymaga udziału
wykwalifikowanych specjalistów z dziedziny psychologii. Wiedza w zakresie czynników
wpływających na procesy psychiczne stale pogłębia się, co w zestawieniu z rozwojem techniki
kryminalistycznej daje optymistyczne rokowania na polu wykrywania obiektywnej prawdy o
okolicznościach popełnienia przestępstwa. Przy tym wszystkim należy jednak pamiętać, że rola
świadka w procesie karnym na długo jeszcze pozostanie priorytetową.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

E. Gruza, Kryteria oceny wiarygodności zeznań świadków [w:] M. Goc, E. Gruza, T. Tomaszewski, Problemy współczesnej kryminali styki,
tom VII, cz. druga, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra Kryminalistyki, Warszawa 2003, s. 251.

Ibidem, s. 151-152.

P. Horoszowski, Kryminalistyka, PWN, Warszawa 1958, s. 43-44.

Ibidem, s. 44.

Ibidem, s. 47-48.

Ibidem, s. 60-62.

P. Horoszowski, op. cit., s. 62-64.

Ibidem, s. 68.

M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2001, s. 130-131.

P. Horoszowski, op. cit, s. 41.

E. Gruza, op. cit., s. 251.

M. Ciosek, op. cit., s. 131.

Ibidem, s. 132

P. Horoszowski, op. cit., s. 122.

B. Hołyst, Kryminalistyka, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2004, s. 1140-1141.

R. Bull, A. Memon, A. Vrij, Prawo i psychologia, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003,

M. Ciosek, op. cit., s. 134.

B. Hołyst, op. cit., s. 1146.

Ibidem, s. 1146.

P. Horoszowski, op. cit., s. 122.

Ibidem, s. 124.

P. Horoszowski, op. cit., s. 123.

Ibidem, s. 123.

H. Scholosberg, R. S. Woodworth, Psychologia eksperymentalna, PWN, Warszawa 1966, s. 83-84.

P. Horoszowski, op. cit., s. 123-124.

M. Ciosek, op. cit., s. 134..