28 cd. i29.04.2012

Zdolność do czynności prawnych to jest zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych kształtować sytuację
prawną własną albo innych osób.

a) Osoby, które miały pełną zdolność prawna, a zarazem pełną zdolność czynności prawnych:
- to byli wolni mężczyźni, obywatele rzymscy sui iuris, którzy byli dojrzali wiekiem i nie mieli żadnych zakłóceń stanu
umysłowego.
b) Osoby mające pełną zdolność prawną, ale ograniczoną zdolność do czynności prawnych:
- są to kobiety sui iuris
- mężczyźni sui iuris ale niedojrzali
- mężczyźni dojrzali ale chorzy umysłowo
- marnotrawcy
c) Osoby nie mające zdolności prawnej, ale posiadający ograniczoną zdolność do czynności prawnych:
- niewolnicy
- osoby alieni iuris ale wolne
* mogą dokonywać czynności prawnych, ale w sposób ograniczony, zawsze za zgodą i pod nadzorem właścicieli, czy
zwierzchników familii

Zdolność do czynności prawnych była ograniczona ze względu na:
- płeć - kobiety były ograniczone, kobiety mogły być osobami sui iuri czyli mogły mieć zdolność prawną jeżeli nie
pozostawały pod władzą agnacyjną ojca lub męża, ale w zdolności do czynności prawnych kobiety nawet wtedy były
ograniczone
- wiek :

•

infantes - czyli dzieci do 7 roku życia, osoby które jeszcze do końca nie były świadome skutków
dokonywanych, podejmowanych przez siebie oświadczeń woli, dokonywanych czynności, w związku z tym
czynności prawne dzieci nie wywoływały skutków prawnych

•

inpuberes – niedojrzali powyżej 7 roku życia, górną granicę wieku w chłopców wg. sabinian należało ustalać
indywidualnie w zależności od jej rozwoju fizycznego i psychicznego, a prokulianie ustanawiali sztywną
granicę wieku 14 lat, a dziewczęta po ukończeniu 12 roku życia. Taka osoba pomiędzy 7-14 rokiem życia w
zakresie obrotu gospodarczego, majątkowego, zawsze działania tych osób wymagały zgody opiekuna, ale
tylko w zakresie zaciągania zobowiązań, nie w zakresie przysporzeń. Jeżeli taka czynność prawna dokonana
przez niedojrzałego wykonywała skutki zarówno w sferze przysporzenia i obciążenia dla zwierzchnika wtedy
przyjmowano, że czynność prawna przynosi skutki tylko w zakresie przysparzającym, a w zakresie
zobowiązać nie i takie czynności zostały nazwane kulejącymi. Dopiero reskrypt cesarza Piusa upoważnił
poszkodowanego na skutek zawarcia z niedojrzałym czynności prawnej, aby dochodził od niedojrzałego tzw.
bezpodstawnego wzbogacenia z tej czynności kulejącej

•

minores – osoby dojrzałe, ale poniżej 25 roku życia, ich czynności prawne były formalnie ważne, ale system
prawa chronił te osoby przed ujemnymi skutkami dokonanych przez te osoby czynności prawnych, przed
stratami majątkowymi, które mogły powstać na skutek braku doświadczenia życiowego lub z powodu
lekkomyślności tych osób. Pretor umożliwiał takim osobą, jeżeli dokonały niekorzystnych dla siebie pod
względem majątkowym czynności prawnych, uchylenie się od skutków prawnych, które były dla takiego
minora niekorzystne nawet bez winy kontrahenta. Takiemu minorowi przysługiwał środek ochrony rescitution
in integrum - przywrócenie do stanu poprzedniego, czyli sprzed dokonania tej czynności, która spowodowała
uszczuplenie majątku, albo też służyło mu specjalne powództwo excepcio legis letorie (od ustawy lex
lektoria).

•

puberes – osoby dojrzałe powyżej 25 roku życia, one miały pełną zdolność do czynności prawnych, chyba że
wystąpiły jakieś zaburzenia umysłowe, czy możemy mówić o marnotrawstwie. Takie stanowisko osoby
dojrzałej mógł uzyskać minor w drodze specjalnego przywileju cesarskiego – dotyczyło to kobiet po
ukończeniu 18 roku życia i mężczyzn po ukończeniu 20 roku życia.

- stan umysłowy i marnotrawstwo – (osoby chore umysłowo nazywane były furiosi) - czynności prawne osoby chorej
umysłowo były pozbawione znaczenia prawnego, dlatego że taka osoba chora umysłowo nie miała rozeznania co do
tego co czyni. Majątkiem osoby chorej umysłowo zarządzał specjalny kurator furiosi, który był wyznaczony specjalnie
dla osoby chorej umysłowo. Marnotrawcy (marnotrawca – prodigus) – regulacja ustawy XII tablic zezwalała na
odebranie marnotrawcą zarządu majątkiem, początkowo tylko tego majątku, który odziedziczył po swoich przodkach,
jeżeli jego działania powodowały nadmierny uszczerbek majątku, jeżeli ten marnotrawca swój majątek trwonił i w ten
sposób narażał siebie i swoją rodzinę na ubóstwo. Najpierw ta regulacja dotyczyła takich majątków jakie marnotrawca
odziedziczył po swoich przodkach, natomiast później ten zakres ochrony rozciągnięto również na cały majątek
marnotrawcy. Taki marnotrawca nie mógł jedynie dokonywać czynności prawnych, które obciążały majątek, natomiast
mógł dokonywać czynności przysparzających. Do umniejszenia majątku zawsze potrzebna była zgoda kuratora –
prodigus. W zasadzie marnotrawca był ograniczony w zdolności do czynności prawnej jak osoba niedojrzała.

Czynności prawne są to oświadczenia woli podejmowane w celu wywołania określonych skutków prawnych, przede
wszystkim w celu powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego.

Są zdarzenia czysto faktyczne i te zdarzenia czysto faktyczne trzeba odróżnić od zdarzeń, z którymi system prawa łączy
określone skutki prawne w postaci narodzin człowieka, śmierci człowieka, tymi zdarzeniami system prawa, prawo łączy
zawsze określone skutki prawne, które mają wpływ na powstanie zdolności prawnej, czy zdolności do czynności
prawnej. Jedne z tych zdarzeń są zależne od działań człowieka, inne nie mają nic wspólnego z podejmowaniem
czynności ze strony człowieka. Wśród działań człowieka o skutkach prawnych szczególne znaczenie przypada tym
czynnością, które są podejmowane celowo na skutek złożenia oświadczenia woli, a to oświadczenie woli składane po to
żeby wywołać określone skutki prawne, przede wszystkich chodzi o to, żeby doszło do powstania, zmiany lub
wygaśnięcia stosunku prawnego – to są właśnie czynności prawne.
Rodzaje czynności prawnych:

•

Jednostronne – dochodziły do skutku tylko poprzez oświadczenie woli jednej strony np. testament, darowizna

•

Dwustronne – dochodzą do skutku poprzez działanie dwóch osób np. kontrakt kupna- sprzedaży, najmu

•

mortis causa - Czynność prawna mogła być dokonana na wypadek śmierci, to były takie czynności, które
wywoływały skutek prawny dopiero po śmierci osoby działającej np. sporządzenie testamentu (czynność
prawna jednostronna)

•

inter vivos - Czynność prawna może wywoływać skutku już za życia osoby działającej to są czynności prawne
pomiędzy żyjącymi

•

rozporządzające – powodowały natychmiastowe przeniesienie, obciążenie lub zniesienie osoby
rozporządzającej np. ustanowienie zastawu, darowanie długu

•

zobowiązujące – zawierały przyrzeczenia osób działających do spełnienia w przyszłości świadczeń
majątkowych np. ustanowienie posagu

•

odpłatne – wtedy kiedy korzyści ekonomiczne są wzajemne, np. kontrakt kupna-sprzedaży

•

nieodpłatne – stanowi jednostronne przesunięcie majątkowe bez wzajemnego świadczenia z drugiej strony np.
użyczenie czy darowizna

Wg. dawnego prawa cywilnego znaczenie prawne miały tylko te czynności prawne, które były dokonane w ściśle
określonej formie przewidzianej przez ius civile np. mancypacja, in iure cessio, stypulacja. Z biegiem czasu ta
formalistyka była łagodzona, niektóre czynności formalne wyszły całkowicie z użycia np. mancypacja, czy in iure
cessio, które zostały zastąpione przez tradycję.
Jeżeli nie było formalnych wymogów co do dokonania określonej czynności prawnej, to taka czynności prawna mogła
być dokonana w dowolny sposób byle tylko z woli osób działających wnikała chęć zawarcia takiej czynności prawnej.
Ta wola musi być wyraźnie objawiona na zewnątrz.

Czynności prawne mogły występować w postaci:

•

typowej – stale powtarzająca się w praktyce np. kupno – sprzedaż, testament, były chronione za pomocą
środków ochrony procesowej

•

nietypowe – każdy taki kontrakt ubierano w formę stypulacji i uzyskiwał ochronę procesową

Treść czynności prawnej zarówno typowej jak i nietypowej zawsze musiała być zgodna z prawem i dobrymi
obyczajami.

W treści czynności prawnej można wyróżnić następujące elementy:
- Essentialia negotii
- Naturalia negotii
- Accidentalia negotii
Essentialia negotci – czynność prawna musiała zawierać min określonej treści, która decydowała o przynależności tej
czynności prawnej do danego typu/kategorii czynności prawnej. Ta przedmiotowo istotna treść, która była niezbędna
pozwalała zaliczyć daną czynność do danego typu (np. kontrakt kupna-sprzedaży -> porozumienie, towar, cena).
Te przedmiotowo istotne elementy essentialia negotci można było wzbogacić o dodatkowe elementy, które nie były
konieczne ale były przyjmowane w obrocie prawnym i gospodarczym – to były tzw. naturalia negotti np.
odpowiedzialność za wady fizyczne lub prawne w kontrakcie kupna-sprzedaży.

Ostatnim elementem treści czynności prawne były postanowienia szczególne accidentalia negoti – to są elementy
dodatkowe, szczególne, które mogły być dodane do czynności prawnej, wśród nich wyróżniamy:

•

termin (dies) – jest to również zdarzenie przyszłe, ale w przeciwieństwie do warunku jest to zdarzenie pewne.
Umiejscowienie w czasie terminu może być albo ściśle oznaczone, czyli określona data kalendarzowa, albo
mniej ścisłe np. wskazanie jakiegoś przewidywanego zdarzenia

•

warunek (condictio) - zdarzenie przyszłe i niepewne:

* warunek zawieszający – skutki czynności prawnej nastąpią dopiero po ziszczeniu się
warunku;
* warunek rozwiązujący – skutki czynności prawnej następują od razu, ale ustaną po ewentualnym
spełnieniu warunku

•

polecenie (modus) – osoby, które dokonywały nieodpłatnych czynności prawnych mogły czasami nałożyć na
osoby obdarowane obowiązek. Obowiązek który mógł polegać albo na działaniu pozytywnym, albo
powstrzymaniu się od działania. Taka czynność prawna była skuteczna od razu. Osoba miała obowiązek
wykonania tego polecenia, na początku tylko moralnie, bo nie było prawnych sposób zabezpieczenia
wykonania takiego polecenia. Za pomocą takich poleceń można było realizować cele: sakralne, socjalne np.
darowizna niewolnika z polecenie wyzwolenia tego niewolnika po określnym czasie. W prawie Justyniańskim
można już było wymusić wykonanie polecenia, jeżeli jeszcze nie zostało wykonania, a tą formą przymuszenia

wykonania polecenia, była możliwość żądania zwrotu dokonanego przysporzenia.

Wady czynności prawnej:
Czynność prawna powinna znaleźć oparcie w woli osoby działającej (wola to jest element wewnętrzny, subiektywny),
ta wola musi znaleźć wyraz na zewnątrz w postaci oświadczenia, które składa osoba i pomiędzy wolą, czyli tym
elementem wewnętrznym, a jej zewnętrznym wyrazem, czyli oświadczeniem woli, musi istnieć zgodność. Czasami tej
zgodności nie było, powstawały rozbieżności pomiędzy wolą, a oświadczeniem i wtedy mówimy, że czynność prawna
jest obciążona wadami. Wady oświadczenia woli:
- oświadczenie woli złożone nie na serio, np. dla żartu na scenie. Taka czynność prawna nie wywoływała skutków
prawnych, bo nie było woli wywołania określonych skutków prawnych
- symulacja albo pozorność – występuje wtedy gdy strony dokonują czynności prawnych w sposób poprawny
zewnętrznie, ale umawiają się między sobą, że skutki tej czynności prawnej nie nastąpią, np. pozorowane rozwody,
żeby obejść zakaz darowizn pomiędzy małżonkami
- błąd (error) - jest przypadkiem rozbieżności niezamierzonej, bo osoba dokonuje czynności prawnej pod wpływem
jakiegoś mylnego wyobrażenia o rzeczywistości, zostaje wprowadzona w błąd przez druga osobę, jest czegoś
nieświadoma

Rodzaje błędów/ wad czynności prawnych:
- błąd co do identyczności osoby lub przedmiotu (error in corpore) – czynność prawna dokonana pod wpływem
takiego błędu była nieważna, np. zawarty został kontrakt stypulacji, ale strony nie doszły do porozumienia co do
przedmiotu stypulacji
- błąd co do istotnych właściwości rzeczy (error in materia) – taka czynność prawna dokonana pod wpływem takiego
błędu również była nieważna np. strony zawarły kontrakt kupna-sprzedaży i przedmiotem miał być przedmiot ze złota,
a sprzedawca sprzedał rzecz ze srebra
- nieistotny był błąd co do jakości rzeczy (error in qualitate) – czynność prawna dokonana pod wpływem takiego
błędy była ważna i wywoływała skutki prawne np. wydany został przedmiot ze złota gorszej próby
- błąd do oznaczenia rzeczy (error in nomine) - również nie narusza ważności czynności prawnej np. strony nie
porozumiały się co do imienia niewolnika
- dolus (podstęp, zły zamiar, oszustwo) - -osoba która dokonuje czynności prawnej może popełnić nie tylko błąd z
własnej winy, ale również może zostać rozmyślnie wprowadzona w błąd przez podstęp, działanie innej osoby i w ten
sposób mogła narazić się na szkodę. Czynność prawna dokonana pod wpływem dolus była ważna, ale osoba która
została podstępem wprowadzona w błąd mogła bronić się za pomocą środka exceptio doli
- metuz (bojaźń) – osoba która dokonywała czynności prawnej mogła działać pod wpływem bojaźni, która była
spowodowana groźbą innej osoby, chodzi o przymus psychiczny a nie o fizyczny, ten przymus musiał być bezprawny i
dostatecznie poważny. Czynność prawna dokonana pod wpływem takiego przymusu była ważna, a osoba, która
dokonała czynności prawnej pod wpływem bojaźni mogła dochodzić swoich praw za pomcą actio metuz

Skutki prawne wywoływały tylko czynności prawne , które były ważne. Ważna była taka czynność prawna, która była
dokonana przez osobę, która posiadał zdolność do czynności prawnych i była poprawna pod względem formy i treści
oraz nie była sprzeczna z prawem i dobrymi obyczajami. Skutki prawne polegały na powstaniu, zmianie lub
wygaśnięciu stosunku prawnego. Jeżeli czynność prawna nie odpowiadała tym wymogą była nieważna, a tym samym
bezskuteczna. Takiej nieważnej czynności prawnej nie można było uzdrowić, czyli nadać jej mocy prawnej. Od tej
zasady istniały wyjątki - można było nadać moc prawną nieważnej czynności prawnej poprzez:
- konwalescencje, inaczej konwalidacja – w ten sposób np. zabronione darowizny pomiędzy małżonkami, stawały się
skuteczna na skutek śmierci darczyńcy
- konwersja – polegała na tym ,że jeżeli czynność prawna była nieważna to można ją było przynajmniej częściowo
podciągnąć pod czynność prawną innego typu. Np. jeżeli nieważny był testament z powodu formalnych braków, to
można go było utrzymać w mocy jak kodycyl
Niekiedy czynność prawa stawała się ważna i skuteczna dopiero po zatwierdzeniu jej przez osobę działającą np. doszła
ta osoba do dojrzałości, albo poprzez działanie osób trzecich np. działanie pupila wymagało zatwierdzenia ze strony
opiekuna.

Czynności wzruszalne, zaczepiane – czynność prawna była poprawna i ważna, ale dopiero na skutek działania osób
zainteresowanych traciła ważność. W taki sposób np. paraliżowano ważność czynności prawnych, które były dokonane
pod wpływem błędu, podstępu, groźby
Zastępstwo
Za pomocą czynności prawnych osoba przede wszystkim kształtuje swoja sytuację prawną, ale istniała również
możliwość dokonywania czynności prawnych ze skutkiem dla innych osób. Takimi naturalnymi przedstawicielami
pater familias były wolne osoby alieni iuris jak i niewolnicy (mogli kształtować sytuację prawna pater familias).
Przysporzenia tych osób przypadały pater familias. Natomiast zobowiązania zaciągane przez osoby alieni iuris
obciążały go tylko w ściśle określonych granicach, które regulowało prawo pretorskie. Natomiast nie można było z
takim samym bezpośrednim skutkiem nabywać poprzez osobę obcą niepodległą władzy, a tym bardziej nie można było
zaciągać zobowiązań w ten sposób i takie osoby obce mogły być zastępcami pośrednimi - polegało na tym, że osoba,
czyli taki zastępca działa na zewnątrz wobec osób trzecich we własnym imieniu, nabywa przysporzenia, prawa, zaciąga
zobowiązania we własnym imieniu dla siebie i dopiero w drodze wtórnej czynności prawnej wszystkie przysporzenia,
obciążenia przenosi na osobę którą zastępuje. Zastępstwo bezpośrednie (przedstawicielstwo) - polega na tym, że
przedstawiciel od razu działa w cudzym imieniu i od razu skutki tego działania spadają wprost na osobę

reprezentowana.

PRAWO RODZINNE

1.

Zawarcie małżeństwa - wymogi ważności i przeszkody

Małżeństwo było określone w Rzymie jako matrimonium lub nuctiae – jest związkiem jednej kobiety, jednego
mężczyzny, małżeństwo było związkiem monogamicznym, miało świecki charakter, było w niewielkim stopniu
regulowane przez prawo, najważniejsza była trwała wolna mężczyzny i kobiety pozostawania w związku małżeńskim
affectio maritalis, na rzeczywistym utrzymywaniu wspólnoty małżeńskiej.

Układ stosunków osobistych i majątkowych pomiędzy małżonkami był uzależniony od przynależności

agnacyjnej kobiety:
- czyli w zależności od tego czy kobieta znalazła się pod władzą agnacyjną męża i było to małżeństwo cum manum
- czy kobieta nie weszła pod władze agnacyjną męża i było to małżeństwo sine manu
Jeżeli kobieta nie weszła do agnacyjnej familii męża, czyli małżeństwo sine manu tzn. że kobieta pozostawała w
dotychczasowej familii agnacyjnej swojego ojca bądź dziadka. W przeciwnym razie wchodziła pod władze agnacyjną
swojego męża, czyli małżeństwo cum manu.

Pełnoprawne małżeństwo rzymskie nazwane iustum matrimonium – to było małżeństwo uznawane w świetle
prawa cywilnego, mogło być zawierane tylko pomiędzy obywatelami rzymskimi, a zdolność do zawarcia takiego
pełnoprawnego małżeństwa określano terminem comubium. Były dopuszczane związki mieszane, czyli latynów i
perygrynów z obywatelami rzymskimi, ale takie związki nie miały przywileju conubium i te związki wywoływały
skutki prawne, ale tylko w sferze prawa ius gentium, czyli tego prawa szerzej dostępnego. Były również związki
zwierane pomiędzy samymi latynami czy perygrynami w obrębie własnych praw. Istniały również związki pomiędzy
niewolnikami, albo niewolnikami i osobami wolnymi i takie związki nazywały się contubernum.

Istniały jeszcze konkubinaty – trwały związek dwojga wolnych osób utrzymywany celowo i świadomie jako związek
poza małżeński, nie ma tutaj woli nadania temu związkowi cech związku małżeńskiego. Konkubinaty były dla prawa
obojętne, dopiero ustawy cesarza Augusta w sprawie małżeństwa i obyczajów otworzyły drogę do bezkarnych
związków poza małżeńskich z kobietami z którymi małżeństwo były zabronione z przyczyn społeczno – obyczajowych.
Konkubinat był o wiele dogodniejszy od małżeństwa przede wszystkim dla mężczyzn dlatego że konkubina:
- nie była żoną, czyli nie miała honorowego miejsca u boku swojego męża
- nie miała pozycji prawnej kobiety z pełnoprawnego związku małżeńskiego
- dzieci zrodzone w konkubinacie dzieliły stan matki i jako dzieci poza małżeńskie ani nie wchodziły pod władzę
agnacyjną ojca, ani nie miały prawa do majątku ojca.
W konkubinacie nie obowiązywał zakaz darowizn w przeciwieństwie do małżeństwa. W każdym momencie możliwe
było zerwanie takiego konkubinatu bez żadnych ujemnych skutków prawnych dla stron. W okresie cesarstwa pojawiły
się próby walki z konkubinatem poprzez pogarszanie sytuacji konkubin i ich dzieci. Konstantyn Wielki w konstytucji
ustanowił niedopuszczalność konkubinatu przy równoczesnym trwaniu małżeństwa. Justynian poszedł dalej i ustanowił
konkubinat jako niższą formę małżeństwa, ale z ograniczonymi skutkami (dzieciom przyznano ograniczone prawa
spadkowe).

Ograniczenie swobody zawierania małżeństwa (przeszkody):

Conubium - zdolność do zawarcia pełnoprawnego małżeństwa rzymskiego czyli iustum matrimonium. Conubium
posiadały osoby wolne które były obywatelami rzymskimi, wyjątkowo dopuszczono kobiety z kręgu latynow i
perygrynow. Nigdy nie było conubium pomiędzy osobami wolnymi a niewolnikami. To jest przywilej osób wolnych.

Granice dojrzałości małżeńskiej w zasadzie pokrywały się ze zdolnością do czynności prawnych:
- granice dojrzałości małżeńskiej przyjęto dla mężczyzn w wieku 14 lat
- w przypadku kobiet lat 12

Wymagane było zgodne oświadczenie woli obydwu stron.

Przeszkody:

•

w przypadku osób alieni iuris pozostającej pod władza pater familias niezbędna była zgoda zwierzchnika.
Osoby sui iuris podejmowały same ta decyzje

•

małżeństw nie mogli zawierać chorzy umysłowo. Jeżeli małżeństwo zostało zawarte wcześniej przed
wystąpieniem choroby to przyjmowano się że takie małżeństwo trwało nadal

•

przeszkoda do zawarcia małżeństwa było pokrewieństwo. W linii prostej zawsze bez ograniczeń, w linii
bocznej początkowo do 6 stopnia, a później do 3

•

przeszkoda było również adopcja i powinowactwo

•

istniał również zakaz zawierania małżeństw przez żołnierzy w okresie pełnienia służby. Najczęściej takie
osoby pozostawały w konkubinatach

•

jak również zakaz zawierania związków pomiędzy urzędnikami prowincjonalnymi z mieszkankami prowincji
w których Ci urzędnicy sprawowali swoje funkcje.

Związek małżeński był monogamiczny. Osoba która dopuściła się bigamii była karana infamią.

Istotną rolę w kształtowaniu się norm prawnych, zasad, które dotyczyły związków małżeńskich odegrały ustawy
cesarza Augusta, jednakże za Justyniana wyszły z użycia, aczkolwiek przez długi czas normowały sytuację małżeńską.
Cesarz August wydał 3 ważne ustawy: o zawieraniu małżeństw, według stanu i dwie ustawy o nakładaniu kar za
związki pozamałżeńskie z wyjątkiem konkubinatow i contubernium. Te ustawy cesarza Augusta dotyczyły
następujących kwestii:

•

wszyscy obywatele, mężczyźni od 25 roku do 60, a kobiety od 20 do 50 roku musieli pozostawać u związku
małżeńskim i musieli mieć dzieci

* osoby wolno urodzone co najmniej troje dzieci
* wyzwoleńcy co najmniej czworo

•

ustało jedno małżeństwo w zasadzie niezwłocznie trzeba było zawrzeć kolejne małżeństwo

* mężczyźni mogli natychmiast zawierać związki małżeńskie
* kobiety miały niedługi okres przerwy na odpoczynek

- jeżeli małżonek zmarł góra 2 lata
- rozwód góra 18 miesięcy

•

osoby które pozostawały w związku małżeńskim były uprzywilejowane, np. mogły ubiegać się o urzędy

•

natomiast bezżenni nie mogli otrzymać nic z testamentu

•

a osoby bezdzietne tylko połowę

•

osoby wolno urodzone nie mogły żenić się z kobietami zniesławionymi

•

senatorowie i ich potomkowie nie mogli żenić się z kobietami wyzwolonymi. Małżeństwa, które były
zawierane wbrew tym ustawą były ważne, ale nie uprzywilejowane.

2.

Wejście żony pod władzę męża

Zawarcie małżeństwa poprzedzały zaręczyny (sponsalia) - było to wzajemne przyrzeczenia zawarcia w przyszłości
małżeństwa. Te przyrzeczenia składali uczestniczy, jeżeli strony były osobia alieni iuris to te przyrzeczenia zawarcia
przyszłego małżeństwa składali ich zwierzchnicy. Te przyrzeczenia zawarcia przyszłego małżeństwa opiewały albo na
dotrzymaniu przyszłej obietnicy, albo na zapłaceniu kary za zerwanie takiego przyrzeczenia. Takie zaręczyny były
aktem przygotowawczym do późniejszego małżeństwa. Dosyć szybko wyszły z użycia.
W okresie republiki i w pryncypacie do zawarcia zaręczyn wystarczyło porozumienie osób zainteresowanych. Każda ze
stron mogli się wycofać ze złożonego przyrzeczenia bez ponoszenia kary finansowej.
W prawie poklasycznym ponownie ograniczono swobodę zrywania zaręczyn. Upowszechniło się również umacnianie
zaręczyn zadatkiem ze strony narzeczonego - arras sponsalicia.

•

zadatek przepadał na rzecz kobiety jeżeli mężczyzna nie dochował obietnicy,

•

natomiast jeżeli kobieta nie dochowała obietnicy musiała zwrócić zadatek mężczyźnie w podwójnej wartości.

Małżeństwo było czynnością nieformalną i prywatną, czyli do zawarcia małżeństwa nie wymagano żadnych
dodatkowych form przewidzianych przez prawo, nie wymagano ani udziału przedstawicieli władzy państwowej, czy
władzy religijnej, nie prowadzono również żadnych rejestrów prowadzonych małżeństw. Przede wszystkim
akcentowano wolną wolę stron i czasami to był jedyny wymóg. Ta zgodna wola stron musiała być objawiona na
zewnątrz, a objawiała się w postaci przyprowadzenia oblubienicy do domu męża. Od zawarcia małżeństwa trzeba
odróżnić wprowadzenie żony pod władzę agnacyjna męża, bo zawarcie małżeństwa nie jest jednoznaczne z wejściem
żony pod jego władzę agnacyjną.

To wejście pod władzę męża mogło się dokonywać 3 sposobami:
- confarreatio – był to akt sakralny, który był dokonywany w obecności 2 najwyższych kapłanów i 10 świadków.
Najważniejszym momentem było ofiarowanie Jowiszowi chleba ofiarnego. To były takie uroczyste zaślubiny z
równoczesnym wejściem żony pod władzę męża. Akt ten był dostępny tylko dla patrycjuszy i tylko dzieci z takich
małżeństw mogli dostępować godności kapłańskich
- coemptio – akt dokonywany za pomocą mancypacji, zwierzchnik kobiety, albo sama kobiet (jeżeli była osoba sui
iuris) za przyzwoleniem swojego opiekuna, odstępowali mężowi władzę agnacyjną za symboliczną zapłatą władzę
agnacyjna mężowi. Ta forma była dostępna dla plebejuszy
- usus – ten sposób automatycznie powodował przemianę małżeństwa sine manu w małżeństwo cum manu, a ta
przemiana dokonywała się na skutek jednorocznego, nieprzerwanego pobytu zony w domu męża, żeby temu skutkowi
zapobiec kobieta mogła opuścić do męża na 3 kolejne następujące po sobie noce
W okresie prawa klasycznego małżeństwo cum manu zanikło wraz z nim zanikły te 3 sposoby za pomocą których
kobieta wchodziła pod władzę męża.

Rozwiązanie małżeństwa

•

uważano że małżeństwo trwa tak długo jak długo istnieje wolna trwania w związku małżeńskim i towarzyszy

tej woli wspólnota małżeńska, pożycie małżonków. Jeżeli zabrakło jednego z tych elementów małżeństwo
zostawało rozwiązane

•

najważniejszą przyczyna zerwania małżeństwa była śmierć jednego z małżonków

•

taki sam skutek wywoływało zniknięcie jednego z małżonków, czyli nie znane jest miejsce pobytu jednego z
małżonków. Początkowo ten czas nieobecności drugiego małżonka był nieograniczony i nieokreślony, a
później przyjęto okres 5 lat

•

popadnięcie w niewole u wrogów również definitywnie zrywano małżeństwo. Po powrocie z niewoli trzeba
było takie małżeństwo zawrzeć na nowo

•

małżeństwo rozwiązywało się na skutek rozwodu (divortium) to była czynność dokonywana bez uczestnictwa
organów państwowych, to była czynność prywatna, nie wymagała obopólnej zgody małżonków, czyli na
skutek jednostronnego odtrącania drugiego małżonka repudium. W małżeństwie cum manu ten przywilej
porzucenia przysługiwał tylko mężowi, a w małżeństwie sine manu obojgu z małżonków. Formą takiego
odtrącenia drugiego małżonka mogło być np. przesłanie przez posłańca drugiemu małżonkowi oświadczenia
woli, a w okresie poklasycznym rozwinął się zwyczaj przesyłania drugiej stronie listy rozwodowego

•

zerwać małżeństwo mógł również zwierzchnik familijny pater familias jednego z małżonków. Tę formę
rozwiązywania małżeństwa stosowano przede wszystkim w małżeństwach sine manu, gdzie kobieta
pozostawała pod władzą agnacyjną swojego ojca. Cesarz Pius odebrał ojcom możliwość rozwiązywania w ten
sposób związków małżeńskich, ale tylko dla ochrony związków harmonijnych (jeżeli była zgoda w
małżeństwie zwierzchnik nie mógł go rozwiązać).

To że zostaje rozwiązane małżeństwo cum manu nie oznaczało jeszcze zniesienia władzy agnacyjnej męża nad żoną,
musiało się to dokonać za pomocą odrębnego aktu prawnego.

•

jeżeli żona weszła pod władzę agnacyjną swojego męża za pomocą confarreatio to teraz żeby wyjść musiał
zostać przedsięwzięty akt prawny, czynność prawna difarreatio, czyli akt przeciwny to confarreatio.

•

jeżeli kobieta weszła poprzez usus lub coemptio to wyjście następowało za pomocą remancypatio.

3.

Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami

Zawarcie małżeństwa niosło za sobą skutki prawne w sferze osobistej i majątkowej pomiędzy małżonkami i między ich
rodzinami.
Pomiędzy jednym małżonkiem, a krewnymi drugiego małżonka powstawało powinowactwo i ono stanowiło przeszkodę
do zawarcie kolejnego małżeństwa po rozwiązaniu dotychczasowego.
Dzieci które urodziły się w związku małżeńskim uzyskiwały przywilej wejścia pod władze ojca, żona zajmowała w
czasie trwania związku małżeńskiego honorowe miejsce u swojego męża, cieszyła się różnymi swobodami, jednakże
nigdy nie można było mówić o równouprawnieniu pomiędzy kobietami a mężczyznami, bo kobieta zawsze w stosunku
do mężczyzny była stroną upośledzoną.

Stosunki osobiste:
W przypadku małżeństwa cum manu

•

żona wychodzi z agnacyjnej familii swojego ojca i wchodzi do familii swojego męża, albo jeżeli jeszcze żyje
ojciec męża, to może wejść pod władzę agnacyjna swojego teścia i w stosunku do swojego męża stawała się
agnacyjną córką.

•

przy boku męża kobiecie przypadało zaszczytne miano pani domu, również była matką rodziny mater familias.

•

inicjatywa rozwodu należała do męża. W małżeństwie cum manu nie można było takiej żony sprzedać za Tybr
w niewole, jeżeli taka kobieta zawiniła to była sądzona przez swojego męża przy udziale sądu domowego, mąż
zapraszał żonę do udziału w tym sądzie, rodzinę żony i debatowali co z nią zrobić, jaką jej wymierzyć karę.

Małżeństwo sine manu

•

w takim małżeństwie nie zmieniło się nic jeżeli chodzi o dotychczasową przynależność agnacyjną żony. Jeżeli
była osoba alieni iuris to nadal pozostawała pod władzą swojego ojca lub dziadka. Jeżeli była osobą sui iuris to
pozostawała nią nadal i nadal była pod opieką swoich opiekunów

•

tutaj jest rozdzielność majątkowa, bo żona nie wchodzi pod agnacyjną władzę męża w związku z tym nie ma
prawa do majątku męża, jest niezależna majątkowo i osobiście

•

z dziećmi wiązały ją tylko więzy kognacji – krwi

•

władza męża polegała tylko na tym, że decydował o istotnych sprawach dla rodziny

•

inicjatywa rozwoju przypadała obydwu stronom.

Stosunki majątkowe
Małżeństwo cum manu

•

w małżeństwie cum manu żona jest osoba alieni iuris, czyli podlega władzy męża, czyli nie ma zdolności
majątkowej

•

jeżeli była poprzednio osobą sui iuris to jej majątek przypadał mężowi i żona traciła podmiotowość prawną

•

jeżeli była osoba alieni iuris to traciła swoje agnacyjne prawa spadkowe, a nabywała je jako agnatka w swojej
nowej rodzinie

•

wszystkie ewentualne przysporzenia, nabytki, które kobieta w trakcie małżeństwa nabyła przypadają mężowi,
natomiast na mężu spoczywał obowiązek utrzymania rodziny, tym samym swojej żony

•

zupełna wspólnota majątkowa między małżonkami, ale osoba uprawnioną do decydowania jest mąż

Małżeństwo sine manu

•

kompletna rozdzielność majątkowa

•

jeżeli żona była osobą sui iuris to nabywała nadal swój odrębny majątek jako majątek który sama wniosła do
małżeństwa z poprzedniej rodziny. Mąż tylko był zarządcą tego majątku. Mąż ponosił ciężar utrzymania żony i
domu

•

jeżeli żona była osoba alieni iuris to nadal zachowywała swoje uprawnienia majątkowe w rodzinie swojego
ojca, a wszystkie dokonane przez nią przysporzenia przypadały jej ojcu, a u męża miała tylko utrzymanie

•

Darowizna (donato) - darowizna pomiędzy małżonkami była zakazana. Jeżeli taka darowizna wbrew zakazom została
darowana, to darczyńca nadal jest właścicielem dokonanego przysporzenia majątkowego i mógł się domagać zwrotu
tego przysporzenia od osoby obdarowanej. Pomimo zakazu darowizn istniał zwyczaj wręczania darowizn z powodu
małżeństwa, czyli wręczania podarków narzeczone w związku z zawarciem małżeństwa. W okresie prawa
poklasycznego darowizna została przyrównana do posagu, dlatego że kobiety niezamożne mogły zwrócić mężom
darowiznę tytułem posagu. Przedmiot darowizny pozostawał w majątku męża, w przypadku rozwiązania małżeństwa
stawał się dla żony dodatkowym zabezpieczeniem.

Posag (dos) – jest to majątek który wnosi kobieta mężczyźnie w związku z zawarciem małżeństwa. Miał on za zadanie
ulżyć mężowi w po noszeniu ciężarów małżeństwa, miał zapewnić trwałość małżeństwa, a jeżeli doszło do rozwiązania
związku małżeńskiego to miał ten posag zapewnić żonie podstawę do dalszej egzystencji i szansę na ponowne wyjście
za mąż. Przedmiotem posagu mogło być wszystko co przedstawiało wartość majątkową, czyli to mogły być zarówno
rzeczy materialne, sumy pieniężne, zobowiązania od osób trzecich. Posag można było ustanowić zarówno przed
zawarciem małżeństwa, jak również w czasie trwania związku małżeńskiego.

Rodzaje posagów:

−

Dos profecticia – pochodzący od ojca – ustanawiał go zwierzchnik agnacyjny kobiety: ojciec lub dziadek. Na ojcu
bądź ciążył moralny obowiązek wyposażenia córki/wnuczki, bowiem wychodząc z dotychczasowej familii i traciła
w niej swoje prawa spadkowe

−

Dos adventicia – pochodzący z innego źródła - mógł go ustanowić ktokolwiek, np. sama żona, która wydzieliła
posag dla siebie samej z majątku osobistego, jej matka, krewni, itd.

Sposoby ustanawiania posagu:

−

dotis datio – realne przysporzenie wartości majątkowych składających się na posag. Jeżeli po dokonaniu
przysporzenia do małżeństwa nie doszło – ustanawiający mógł żądać zwrotu posagu,

−

przyrzeczenie posagu – występowało w 2 formach:

o

dotis dictio – jednostronne, ustne przyrzeczenie ustanowienia posagu

o

dotis promissio – dwustronne przyrzeczenie, złożone i przyjęte w formie stypulacji.

Dotis dictio i dotis promissio stawały się skuteczne i zaskarżalne ale tylko wtedy jeżeli małżeństwo zostało zawarte. W
prawie poklasycznym wyszły z użycia, natomiast znaczenie uzyskało nieformalne przyrzeczenie posagu,
rozpowszechnił się też zwyczaj składania zobowiązań posagowych na piśmie.
Posag stawał się własnością męża - żona wnosi w związku z zawarciem związku małżeńskiego jakieś wartości
majątkowe i ten posag staje się własności męża. W przypadku rozwiązania małżeństwa mąż był zobowiązany do zwrotu
majątku posagowego, bo ciążył na nim moralny obowiązek zwrotu posagu, który otrzymał od żony. W przypadku
śmierci małżonka w małżeństwie sine manu żona odnajdowała swój posag w części spadkowej swojej i swoich dzieci.
Przy ustanawianiu posagu można było z góry zastrzec obowiązek zwrotu tego posagu w przypadku rozwodu mężczyzna
ma obowiązek zwrócić posag. Odpowiednią forma był kontrakt stypulacji. Dochodzić do zwrotu posagu można było za
pomocą actio exstipulatum. Mąż miał obowiązek zwrócić posag jeżeli doszło do rozwiązania małżeństwa i ten
obowiązek ciążył równie na spadkobiercach męża, dopiero odpadał ten obowiązek w przypadku śmierci żony. Jeżeli
dzieci pozostawały pod jego opieką, mąż miał prawo do zatrzymania części posagu.
Istotne reformy wprowadził Justynian, który ustanowił mężczyznę jedynie jako zwykłego użytkownika posagu.
Zabronił mężczyzną pozbywania się gruntów posagowych, które otrzymali od żony. Pretensje żony o zwrot posagu
zostały zabezpieczone prawem zastawu na całym majątku męża.

Powstanie i zagaśnięcie władzy ojcowskiej
Władza ojcowska (patria potestas) odnosiła się tylko do podległych członków familii. Wchodzące w skład familii osoby
alieni iuris były skrępowane władzą ojcowską, ale z drugiej strony dzieliły społeczne i ekonomiczne stanowisko ojca i z
reguły dziedziczyły jego majątek. Dlatego też wejście do familii i pod władzę ojcowską było starannie regulowane.
Sposoby powstawania władzy ojcowskiej:

•

urodzenie w małżeństwie – pod władzę ojca wchodziły dzieci z małżeństwa iustum matrimonium, jeśli zostały
uznane za małżeńskie. W prawie klasycznym do dzieci małżeńskich zaliczano te, których poczęcie uznano za
możliwe w małżeństwie. W praktyce dla ustalenia, czy dziecko urodziło się w iustum matrimonium stosowano
dwa domniemania:

* określało minimalny i maksymalny czas trwania ciąży – dziecko pochodziło z małżeństwa, jeśli
urodziło się nie wcześniej niż 182 dni po jego zawarciu i nie później niż 300 dni po jego rozwiązaniu
* zakładało, iż ojcem dziecka jest mąż matki

•

włączenie do familii osób z zewnątrz – przede wszystkim przybranie dziecka, zwane adopcją, które miało
„naśladować naturę”. Adopcja występowała w Rzymie w dwojakiej postaci:

* arogacja – arogowany, dotychczas sui iuris, spadał do roli alieni iuris i przechodził pod władzę
arogującego wraz ze swym majątkiem oraz wszystkimi osobami podległymi.

* adopcja właściwa – adoptowany nie zmieniał swej sytuacji prawnej, przechodził tylko z jednej
familii do drugiej. O to, by nie poniósł szkody dbał dotychczasowy zwierzchnik.

•

legitimatio – nadanie dzieciom z konkubinatu stanowiska dzieci urodzonych w małżeństwie.

•

wejście pod władzę żony (in manu), która w rodzinie agnacyjnej zajmowała w stosunku do swego męża
stanowisko agnacyjnej córki.

Zgaśnięcie władzy ojcowskiej

•

Władza ojcowska trwała w Rzymie z reguły aż do śmierci pater familias. Z wygaśnięciem tej władzy osoby
dotychczas bezpośrednio jej podległe stawały się sui iuris

•

Te same skutki co śmierć wywoływała capitis deminutio maxima i media (utrata wolności lub obywatelstwa)
ojca rodziny

•

Wyjątkowo spod władzy ojcowskiej wychodziły dzieci, jeśli uzyskiwały wysokie stanowiska państwowe lub
religijne

•

zgodnie z prawem cesarskim władzę ojcowską można było utracić za karę w przypadku ciężkich przewinień
wobec dziecka, za trzykrotną sprzedaż syna in mancipium

•

wyjście spod władzy mogło nastąpić wskutek emancypacji (dobrowolne zwolnienie z podległości władzy
ojcowskiej – akt prawny, na podstawie którego dziecko rodziny stawało się sui iuris)

Treść władzy ojcowskiej
Władza ojca nad osobami i majątkiem, była nieograniczona. Spośród licznych uprawnień zawartych w patria potestas
najbardziej wyraziste są: władza nad życiem, wolnością i małżeństwem dzieci.
Władza nad osobami

•

Ius vitae nescisque – prawo życia i śmierci – uprawnienie do dysponowania życiem podległych członków
rodziny. W praktyce sprowadzało się do sprawowania jurysdykcji karnej za najcięższe przewinienia,
zazwyczaj przy pomocy sądu domowego. Większą swobodę miał ojciec przy decydowaniu o losie noworodka.
Ustawa XII Tablic nakazywała natychmiastowe uśmiercanie noworodków „nieudanych”.

•

Ius vendendi – uprawnienie do sprzedaży dzieci – początkowo było uprawnieniem rzeczywistym i prowadziło
do prawdziwej niewoli, jeżeli sprzedaż następowała trans Tiberim. Sprzedaż w obrębie państwa prowadziła do
przejściowego stanu podobnego do niewoli - in mancipio.

•

Małżeństwo dzieci – zgoda ojca na małżeństwo dzieci była koniecznym warunkiem zawarcia małżeństwa.

•

Środki ochrony – wobec członków familii pater familias realizował swoje uprawnienia w drodze samopomocy
dozwolonej. Wobec osób postronnych, które bezprawnie zatrzymywały osobę podległą władzy ojciec
posługiwał się dawnym prawem windykacyjnym, a w prawie klasycznym wykorzystywał interdykty
pretorskie.

Władza nad majątkiem

•

Właścicielem, zarządcą i zwierzchnikiem majątku był pater familias. On też był jedynym przedstawicielem
rodziny na zewnątrz w obrocie prawno-majątkowym.

•

Peculium – wydzielone z majątku familijnego poszczególne elementy (np. bydło, sumy pieniężne) i
powierzone w odrębny zarząd dzieciom oraz niewolnikom. Właścicielem takiego peculium pozostawał ojciec,
który mógł je w każdej chwili zlikwidować. Korzyści były obopólne – ojciec decentralizował zarząd
majątkiem i rozszerzał zakres możliwości nabywczych familii, a syn korzystał z dochodów wypracowanych z
peculium.

•

Peculium castrense – zaliczano do niego to, co Filius familiae nabył jako żołnierz w wojsku (żołd, łupy
wojenne). Był to odrębny majątek syna – także pod względem prawnym. Przypadał ojcu tylko w razie gdy syn
przed śmiercią nie zadysponował nim inaczej w testamencie.

Peculium były to pewne elementy majątku (np. bydło, suma pieniężna, przedsiębiorstwo zarobkowe), wydzielone z
majątku familijnego i powierzone w odrębny zarząd i używanie podległym władzy synom i niewolnikom, rzadziej
żonom i córkom. Prawnie właścicielem peculium pozostawał ojciec, który mógł je w każdej chwili zlikwidować. Syn,
nawet przy przyznaniu mu prawa do swobodnej administracji, nie mógł peculium umniejszać poprzez darowizny.
Natomiast każde powiększenie peculium przypadało ojcu.
Korzyści z ustanowienia peculium były obopólne – ojciec decentralizował zarząd majątkiem i rozszerzał możliwości
nabywcze familii, a syn korzystał z dochodów wypracowanych z peculium, zaprawiał się przy tym do samodzielnego
gospodarowania.
Ustanowienie peculium pociągało za sobą poważne skutki prawne. Z zawartych aktów prawnych uprawnienia
przechodziły na ojca (ponieważ syn nie miał zdolności majątkowej), natomiast za zobowiązania syn mógł odpowiadać,
ponieważ miał zdolność do czynności prawnej. Ojciec dodatkowo odpowiadał za zobowiązania syna lub niewolnika w
przypadku:

−

jeżeli syn zarządzał peculium, ojciec odpowiadał do wysokości tego peculium

−

jeśli ojciec ustanowił syna kierownikiem przedsiębiorstwa handlowego czy okrętu, odpowiadał wraz z nim
solidarnie za zobowiązania zaciągnięte w tym zakresie.

−

jeśli ojciec upoważnił syna do zawarcia jakiejś czynności prawnej, lub ją później zaaprobował – odpowiadał z
synem solidarnie za zobowiązania z tej czynności

Odrębnym rodzajem peculium było peculium castrense, do którego zaliczano to, co żołnierzowi darowali rodzice lub
krewni, albo to, co sam nabył w czasie wojny – żołd, łupy wojenne. Peculium obozowe stanowiło odrębny majątek syna
pod względem prawnym. Przypadało ono ojcu tylko wtedy, gdy syn zmarł nie zdecydowawszy inaczej w testamencie.