DZIAŁALNOŚĆ LODOWCÓW

Jeden z ważniejszych czynników morfogenetycznych, modelujących powierzchnię Ziemi
stanowią lodowce, które – głównie z pomocą niesionego przez siebie materiału skalnego
erodują podłoże i zbocza doliny, przeobrażają starsze (np. rzeczne) formy terenu,
transportują niesiony materiał, nieraz na bardzo duże odległości i akumulują go po swoich
bokach, pod swoim dnem i u swojego czoła. Istotną rolę morfogenetyczną pełnią też wody
lodowcowe, szczególnie w miejscach, gdzie ich ruch odbywa się pod znacznym ciśnieniem.
Intensywność działania morfogenetycznych procesów lodowcowych i fluwioglacjalnych
zależy od szeregu czynników, m.in. od miejsca i okresu oddziaływania, odporności podłoża
skalnego, ilości niesionego materiału; nieco inne formy powstają pod wpływem działania
lodowców górskich, a inne – lądolodów. Zespół form terenu powstałych pod wpływem
oddziaływania lodowców lub silnie przez lodowce przekształconych nosi nazwę rzeźby
polodowcowej.

Erozyjne działanie topniejącego śniegu to NIWACJA. Polega ona na przepajaniu gruntu
wodą podczas topnienia śniegu i rozsadzaniu go podczas zamarzania. Gdy spadek terenu
jest duży tworzą się lawiny, z którymi przemieszczają się również fragmenty podłoża (bloki
skalne i kamienie) działając erozyjnie na powierzchnię zboczy.
1. POWSTAWANIE LODOWCÓW
Powyżej pewnej wysokości (granicy wiecznego śniegu) śnieg nie ulega całkowitemu
stopnieniu i utrzymuje się cały rok. Niska temperatura sprawia, że śniegu jest coraz więcej a
na skutek zamarzania i rozmarzania oraz ciężaru wyżej ległego śniegu pokrywa śnieżna
przekształca się w lód dając początek LODOWCOM.
Położenie granicy wiecznego śniegu zależy od: szerokości geograficznej, ilości
dostarczanego ciepła słonecznego, warunków klimatycznych i ukształtowania terenu:

- w strefie polarnej

0 – 600 m npm

- w strefie umiarkowanej

1000 – 5000 m npm

- w strefie równikowej

> 5000 m npm

POLE FIRNOWE – to miejsce, gdzie gromadzi się śnieg przekształcający się w lód i skąd
rozprzestrzenia się albo w jednym kierunku w formie JĘZORA lub w różnych kierunkach
tworząc CZASZĘ LODOWĄ.
Ruch lodu następuje poprzez płynięcie plastyczne, ześlizgiwanie się po zboczu lub
ześlizgiwanie się po powierzchniach pęknięć lodowca. Prędkość ruchu jest różna i zależy od
ilości lodu w polu firnowym, np. lodowiec grenlandzki ~ 10 m/r a lodowce alpejskie 10 – 40
m/r.

ABLACJA LODOWCOWA – proces topnienia lodowców, czyli zamiany lodu na parę lub
wodę; zachodzi głównie poniżej granicy wiecznego śniegu. Lód topi się zarówno na
powierzchni jak i na dnie dając początek strumieniom wodnym wypływającym przez otwór w
czole lodowca – BRAMĘ LODOWĄ.

•Lodowce górskie – mają pola firnowe rozwinięte u podstawy wysokich szczytów, z których
wychodzą jęzory wypełniające doliny.

- gdy jęzor jest tylko jeden – lodowiec alpejski (Alpy, Himalaje, Andy, Kaukaz)

- gdy jęzory łączą się ze sobą na nizinnym przedpolu – lodowiec piedmontowy

(Alaska)
•Lodowce kontynentalne – nie mają widocznych jęzorów a promieniście rozchodzą się na
wszystkie strony; grubość lodu może dochodzić do kilku kilometrów (Grenlandia, Antarktyda)

2. EROZJA LODOWCOWA – lód zawiera dużo materiału wyrwanego z podłoża
(DETRAKCJA – wyrywanie), który przesuwając się wraz z lodowcem powoduje ścieranie
podłoża – ABRAZJĘ LODOWCOWĄ. Podczas wyrywania i ścierania dochodzi do żłobienia

terenu – EGZARACJI. Charakterystycznym efektem erozji lodowcowej skał twardych są
WYGŁADY.
Działalność erozyjną wykazują również wody wypływające z topniejącego lodowca (wody
fluwioglacjalne).

Formy erozji lodowcowej:
•Kry lodowcowe – wyrwane z podłoża fragmenty, przeniesione na duże odległości i
osadzone; tworzą je lodowce kontynentalne
•Rysy – występujące na skalistym podłożu przebiegające w kierunku ruchu lodu
•Cyrki lodowcowe (kary) – zagłębienia w kształcie nisz powstałe, gdy obszary źródłowe
rzek zostały poszerzone, wygładzone i pogłębione przez lodowiec, często wypełnione wodą
– jeziora cyrkowe.Od jęzora cyrk oddzielony jest ryglem, na którym w lodowcu powstają
szczeliny.
•Doliny – U – kształtne
•Fiordy – długie i wąskie zatoki morskie o stromych zboczach i dużej głębokości; U –
kształtne; powstały w wyniku wyżłobienia przez jęzory lodowcowe posuwające się dolinami
do morza
•Garnce lodowcowe – będące wynikiem erozji wód lodowcowych o genezie podobnej do
rzecznych kotłów eworsyjnych
•Jeziora rynnowe – długie i wąskie jeziora o stromych brzegach i głębokości do 100 m
wyżłobione przez podlodowe strumienie
•Pradoliny – duże i szerokie doliny rzek, które w pleistocenie powstawały z połączenia na
przedpolu lodowca strumieni spływających z lodu. Rzeki płynęły równolegle do czoła
lodowca w kierunku wschodnim.

3. AKUMULACJA LODOWCOWA
•Moreny:- morena boczna – powstaje w rezultacie obsypania się na brzegi cyrku i jęzora
produktów wietrzenia otaczających skał; po stopieniu tworzy się wał w dolnych partiach
zboczy dolin (Tatry)

- morena środkowa – powstaje w wyniku połączenia się jęzorów lodowcowych i ich

wewnętrznych wałów moren bocznych

- morena czołowa – powstaje jako wał u czoła lodowca w miarę jego wytapiania się

z niesionego materiału, gdy czoło lodowca przez dłuższy czas stoi w tym samym miejscu.
Gdy lodowiec przemieści się do przodu po utworzeniu moreny czołowej, jej materiał zostaje
pchnięty i spiętrzony – morena spiętrzona

- morena denna – zbudowana jest z materiału pozostawionego na powierzchni

terenu po wycofaniu się lodowca. Częste są w niej większe okruchy skalne i głazy – bruk
morenowy i głazy narzutowe; drobny materiał jest natomiast wymywany przez wody.
Materiał niesiony w lodowcu to morena wewnętrzna a na powierzchni i osadzony po
ustąpieniu lodu – morena ablacyjna.
•Sandry – to osady fluwioglacjalne tworzące wielkie, piaszczysto - żwirowe stożki
napływowe z materiału niesionego przez wody spod lodowca przed jego czołem
•Drumliny – wąskie wzgórza o wysokości do 50 m i długości ok. 1 km, wydłużone w
kierunku ruchu lodowca
•Ozy – długie wały piaszczyste powstałe w wyniku zasypania koryt rzek płynących pod
lodowcem
•Kemy – pagórki zbudowane z warstwowanych piasków i żwirów powstałe w otwartych
szczelinach lodowych, gdy lodowiec stał lub rozpadał się na mniejsze bryły
•Jeziora morenowe (zaporowe) – powstałe w wyniku zatamowania wód przez wał moren
czołowych
•Oczka polodowcowe – jeziora występujące w zagłębieniach moreny dennej powstały w
wyniku wytapiania się brył martwego lodu
•Zastoiska – powstawały,gdy wody wypływające z lodowca nie miały odpływu i gromadziły
się w rozległych jeziorach. Na dnie jezior zbierał się materiał – w lecie, gdy lodowiec szybko
topniał, grubszy (warstwa jasna) oraz w ziemie, gdy topnienie było powolne a zastoisko

zamarzało, drobny (warstwa ciemna). W ten sposób w cyklu rocznym tworzyły się osady
określane jako iły warwowe.

4. ZLODOWACENIA PLEISTOCEŃSKIE W POLSCE
lądolód wielokrotnie pokrywał obszar Polski w ciągu ostatniego miliona lat. Okresy pokrywy
lodowej to glacjały i poprzeplatane były okresami cieplejszymi, w czasie których lodowiec
wycofywał się – interglacjały. Pozostałościami po zlodowaceniach są pradoliny, moreny
czołowe, denne, boczne, równiny sandrowe, ozy, kemy drumliny, jeziora, osady zastoiskowe
a także dzisiejsza rzeźba Tatr i Karkonoszy, gdzie utworzyły się lodowce górskie.

Podział zlodowaceń pleistoceńskich w Polsce:
Interglacjał – Holocen
Zlodowacenie Bałtyckie (Wisły)
Interglacjał Eemski
Zlodowacenie Środkowopolskie (Odry)
Interglacjał Mazowiecki
Zlodowacenie Południowopolskie (Sanu)
Interglacjał Przasnyski
Zlodowacenie Podlaskie (Narwi)

Przyczyny zlodowaceń:
- obniżanie się średniej temperatury i zmiana czynników regulujących klimatem na Ziemi
- znalezienie się obszaru w strefie biegunowej lub podbiegunowej
- wahania aktywności słonecznej, wulkanizm i prądy oceaniczne


Historia Bałtyku:
•Bałtyckie Jezioro Lodowe – powstałe ok. 12000 lat temu po ustąpieniu z terenu Polski
ostatniego zlodowacenia, gdy wody z topniejącego lądolodu zaczęły gromadzić się przed
jego czołem; poziom wód był ok. 30 m wyższy niż w morzach Białym i Północnym
•Morze Yoldiowe – powstało ok. 10000 lat temu, gdy dalsze wycofywanie się lodowca ku
północy spowodowało odpływ wód jeziora do mórz Białego i Północnego; poziom wód
wyrównał się z poziomem oceanu światowego i powstały zbiornik uzyskał połączenie z
Morzem Północnym; był to zbiornik o charakterze słonowodnym, w którym żył małż Yoldia
•Jezioro Ancylusowe – powstało po upływie 1000 lat, gdy obszar cieśnin duńskich uległ
podniesieniu a morze Yoldiowe utraciło połączenie z morzem Północnym; powstał zbiornik
słodkowodny a poziom wód szybko przewyższył poziom oceanu światowego; nazwa od
ślimaka Ancylus
•Morze litorynowe – powstało ok. 80000 lat temu na skutek podniesienia poziomu oceanu i
ruchów izostatycznych obszaru Skandynawii; jezioro ancylusowe znowu uzyskało kontakt z
morzem Północnym stając się zbiornikiem słonowodnym; nazwa od ślimaka
•Bałtyk współczesny – zaczyna się kształtować ok. 4000 lat temu; w wyniku ciągłych
ruchów izostatycznych Skandynawii powoli połączenie z morzem Północnym staje się
utrudnione a w wyniku dopływu dużej ilości słodkich wód rzecznych następuje wysładzanie.
Obecnie zasolenie Bałtyku wynosi w Cieśninach Duńskich 20 ‰ a w Zat. Botnickiej 2 ‰.

WISŁY

NARWI

ODRY

SANU

Bałtyckie Jezioro Lodowe w końcowej
fazie rozwoju, ok. 10,3 tys. lat temu.

Morze Yoldiowe ok. 10 tys. lat

temu

.

Jezioro Ancylusowe

ok. 9,2 tys. lat temu.

Morze Litorynowe ok. 7.5 tys.lat

temu