Czynniki ryzyka oraz czynniki chroniące

zdrowie dzieci i młodzieży

.

Katarzyna Janczura

IV rok

Praca napisana na kurs prowadzony

przez prof. dr hab. Władysławę Pilecką:

Psychologia zdrowia dzieci i młodzieży

Kraków, 2010.

2

Spis treści

1. Wstęp……………………………………………………………………………...………..1

1.1. Definicje zdrowia……………………………………………………………………...1

1.2. Wymiary zdrowia……………………………………………………………………...4

1.3. Rozumienie zdrowia przez dzieci….………………………………………………….5

2. Czynniki zagrażające zdrowiu dzieci i młodzieży………………………………..……..6

2.1.Czynniki związane z osobą dziecka……………………………………………………6

2.2.Czynniki związane z otoczeniem dziecka……………………………………………..9

3. Czynniki chroniące zdrowie dzieci i młodzieży…………………………………..……14

3.1.Czynniki związane z osobą dziecka…………………………………………………..14

3.2.Czynniki związane z otoczeniem dziecka…………………………………………….18

4. Zakończenie……………………………………………………………………………...21

Literatura cytowana ……………………………………………………………………23

3

1. Wstęp.

Zdrowie jest bardzo ważnym elementem ludzkiego życia, stanowiącym wyznacznik

jego jakości. Pojęcie zdrowia i jego kryteria odzwierciedlają zarówno potoczne myślenie

o zdrowiu, uwarunkowania społeczno- środowiskowe, a także medyczne rozumienie zdrowia

i choroby. Zdrowie można rozumieć jako stan, a także jako proces, czyli zjawiska

podlegającego zmianom, zdolności człowieka do osiągania pełni swych możliwości

biologicznych, psychicznych i społecznych.

Jak podaje Ogińska- Bulik i Juczyński (2008) rzeczywisty wpływ opieki medycznej na

stan zdrowia szacuje się na nie więcej niż 10%, nasze biologiczne wyposażenie, a także

środowisko fizyczne, w którym żyjemy determinują po 20% naszego zdrowia, pozostałe

50%, a więc największy wpływ na zdrowie, mają nasze zachowania, styl życia, które zależą

od nas samych. Dzięki temu możemy rozwijać nasze potencjały osobiste i społeczne

sprzyjające zdrowiu.

1.1.Definicje zdrowia.

W konstytucji z 1948 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) określiła zdrowie

jako „stan pełnego, dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie

tylko jako brak choroby lub zniedołężnienia”. W ostatnich latach definicja ta została

uzupełniona o sprawność do „prowadzenia produktywnego życia społecznego

i ekonomicznego” a także wymiar duchowy (Wikipedia) . Była to pierwsza pozytywna

definicja zdrowia, uwzględniająca trzy jego wymiary: fizyczny, psychiczny i społeczny, jej

słabą stroną jednak był statyczny charakter i trudności w operacjonalizacji pojęcia

„dobrostan”( Wrona-Polańska, 2008).Definicja ta uwzględnia holistyczne podejście do

zdrowia oraz pozytywne jego aspekty (dobre samopoczucie – „dobrostan”, a nie tylko brak

choroby). Holistyczne i interdyscyplinarne postrzeganie problematyki zdrowia zaowocowało

powstaniem wielu jego definicjom o rozszerzonym polu analizy.

Wśród nich szczególnie użytecznymi są funkcjonalne ujęcia zdrowia, których

zilustrowaniu

posłużyć

mogą

następujące

definicje:

· Talkota Parsona (1969)który określa zdrowie w odniesieniu do wykazywania przez

jednostkę optymalnej umiejętności efektywnego pełnienia ról i zadań wyznaczonych jej przez

proces

socjalizacji

· Macieja Demela (1980)uznającego, że zdrowie to „poziom sprawności funkcji ustrojowych

w stosunku do środowiska- potencjał adaptacyjny, sztuka panowania nad własnym ciałem i

4

psychiką

· Zofii Słońskiej, Małgorzata Misiuny (1993)ujmujących zdrowie jako poddającą się zmianom

zdolność zarówno do osiągania szczytu własnych fizycznych, psychicznych, społecznych

możliwości, jak i pozytywnego reagowania na wyznania środowiska; zdrowie nie jest celem

samym w sobie, lecz środkiem umożliwiającym człowiekowi takie wykorzystywanie

istniejących możliwości, aby życie ludzkie stało się lepsze, bogatsze, pełniejsze

· Ireny Heszen-Niejodek, Annabel K. Broome (1991), dla których zdrowie to dostępna

energia / ogólna zdolność do sprostania wymaganiom i osiągnięcia celów życiowych, przy

jednoczesnym

uchronieniu

się

od

chronicznego

braku

równowagi;

zdrowie

rozumiane

jest

jako

poziom

koncepcji

życiowej

jednostki.

· Kazimierza Dąbrowskiego (1989) określającego zdrowie psychiczne jako „zdolność do

rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania i odkrywania coraz wyższej

hierarchii rzeczywistości i wartości,aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego”.

· Rene Dubosa (1970) według którego zdrowie to możliwość wykorzystania wszelkich

możliwości – w ścisłym związku z tym, co jest kochane – ziemią i wszystkimi jej

cudownościami.

W najnowszych dokumentach Światowej Organizacji Zdrowia podkreśla się, że zdrowie jest:

1. wartością , dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę

satysfakcji

oraz

zmieniać

środowisko

i

radzić

sobie

z

nim,

2. zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa, gwarantującym jego rozwój społeczny

i ekonomiczny; tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturalne,

rozwijać

się,

osiągać

odpowiedni

poziom

jakości

życia,

3. warunkiem (środkiem) codziennego życia ( a nie jego celem), umożliwiającym lepszą jego

jakość, koncepcją, eksponującą korzyści ( dobre samopoczucie, sprawność fizyczna), a nie

negatywne skutki (choroby i zaburzenia).

1.2. Wymiary zdrowia.

Jak podaje Ogińska- Bulik i Juczyński( 2008) można wyodrębnić 6 wymiarów

zdrowia:

1. fizyczny- mechanistyczne funkcje ciała

2. umysłowy- funkcje związane z myśleniem

3. emocjonalny- doświadczenie emocji

5

4. społeczny- zdolność do nawiązywania i utrzymywania kontaktów z innymi

5. duchowy- urzeczywistnianiu takich atrybutów człowieka , jak wolność,

odpowiedzialność, godność

6. publiczny- zależność od otoczenia ( mieszkanie, ubranie, higiena, kontrola

zanieczyszczeń, praca, prawa jednostki, transport, rekreacja itp.)

W ostatnich latach zaczęto zwracać uwagę na duchowy wymiar zdrowia, którego istotą

jest transcendencja, polegająca na wykraczaniu poza aktualne doświadczenie ”ja” ( Wrona-

Polańska, 2008). Transcendencja może odbywać się w obrębie osoby( samorealizacja, rozwój

osobisty), jak i poza osobą ( w kierunku wyższej Istoty, Energii)( Wrona- Polańska, 2008).

Badania konceptualizowane na bazie modelu biomedycznego koncentrują się najczęściej

na wymiarze związanym ze zdrowiem fizycznym. Holistyczne ujęcie zdrowia wymaga

uwzględnienia także wymiaru psychologicznego i społecznego. Spojrzenie na zdrowie

w trzech wymiarach – biologicznym, psychologicznym i społecznym określa się modelem

biopsychospołecznym, określanym jako ekologiczny.

W teorii systemowej obowiązuje hierarchia systemów, a każdy z nich działa na zasadzie

autoregulacji, W tej teorii człowiek jest częścią większego systemu, a z drugiej samodzielną

całością, ale złożoną z wielu podsystemów, układów. Zaburzenia powstałe w jednym

systemie wpływają na funkcjonowanie innych układów i uruchamiają procesy homeostazy

wewnątrzustrojowej.

W ujęciu salutogenetycznym zdrowie jest procesem utrzymywania dynamicznej

równowagi między możliwościami człowieka, a wymaganiami otoczenia . Takie dynamiczne

i procesualne ujmowanie zdrowia pozwala na umieszczenie go na kontinuum, począwszy od

pełnego zdrowia aż po jego utratę, czyli chorobę( Wrona-Polańska, 2008).

1.3 Rozumienie zdrowia przez dzieci.

U dzieci rozumienie zdrowia kształtuje się w relacji do choroby. W stadium myślenia

przedoperacyjnego (2-6 r.ż.) dziecko nie potrafi jeszcze różnicować przyczyn i skutków

zdrowia i choroby. Zaczyna je odróżniać dopiero w fazie operacji formalnych, wiążących się

z procesami myślenia abstrakcyjnego( Ogińska-Bulik i Juczyński, 2008). Wraz z wiekiem

zmienia się pojęcie zdrowia, młodsze dzieci utożsamiają „ bycie zdrowym” z dobrym stanem

6

fizycznym, a dla dzieci starszych znaczenia nabierają takie wartości jak sprawność

funkcjonalna i komfort psychiczny

2. Czynniki zagrażające zdrowiu dzieci i młodzieży.

2.1 Czynniki związane z osobą dziecka:

- Osobowość

Spośród pięciu wymiarów osobowości według modelu Wielkiej Piątki Costy i McCrea,

najistotniejszymi czynnikiem powiązanym z zaburzeniami i chorobami są neurotyczność

i ugodowość. Jak podaje Oleś( za: Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008) cechy składające się na

model Wielkiej Piątki są w znacznym stopniu wrodzone, w co najmniej 40, a nawet w 50 %.

Istotny jest także wskaźnik korelacji stabilności cech, który wskazuje na to, że im starsza

osoba, tym mniejszy wpływ maja na nią wydarzenia życiowe i odwrotnie, im młodsza, tym

silniej skutki przeżytych wydarzeń ( zwł. traumatycznych) mogą ingerować w strukturę cech

osobowości.

- Do właściwości, które mogą przyczynić się do rozwoju chorób należy również

zaliczyć: lęk, depresyjność, gniew, wrogość, powściągliwość, zahamowanie, tłumienie

emocji, poza tym agresywność, skłonność do rywalizacji oraz nadmierna potrzeba osiągnięć.

Nie należy tych czynników traktować jako powodujących choroby, ale raczej jako czynniki,

które mogą zwiększać ryzyko zachorowania

- Temperament

Temperament określa się jako względnie stałe cechy osobowości występujące

u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mające swoje odpowiedniki w świecie zwierząt,.

Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiologiczne,

temperament podlega powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz

indywidualnie specyficznym oddziaływaniem między genotypem a środowiskiem( Strelau,

2006).

Wśród koncepcji temperamentu skoncentrowanych na dziecku można wymienić np.

Interakcyjną Teorię Temperamentu Thomasa i Chessa, którzy wyodrębnili trzy konstelacje

temperamentalne: temperament łatwy, temperament wolno rozgrzewający się oraz

temperament trudny, który staje się często źródłem zaburzeń w zachowaniu, a reprezentuje go

ok. 10 % populacji dzieci. Istotny zdaje się być fakt, że nie zachodzi bezpośrednia zależność

między temperamentem trudnym a zaburzeniami zachowania, gdy panuje zgodność między

temperamentem jednostki a oczekiwaniami i wymogami otoczenia( rodziców,

wychowawców, rówieśników), co określane jest jako dobroć dopasowania,. Z kolei, gdy

7

zachodzi długotrwała i istotna rozbieżność, wtedy zakłócony jest rozwój i powstają

zaburzenia w zachowaniu, nawet w przypadku temperamentu łatwego( Strelau, 2006).

Wśród wielu determinant agresji- jako formy zaburzeń w zachowaniu będącej

skutkiem utrzymywania się stanu stresu- wymienia się cechy temperamentu. Tymi

wymiarami temperamentu, które odpowiedzialne są za zachowania agresywne są m.in.

tendencja do poszukiwania doznań praz impulsywność. Ekstrawertycy oraz neurotycy

charakteryzują się wysokim poziomem impulsywności w przeciwieństwie do osób

introwertywnych oraz tych cechujących się zrównoważeniem emocjonalnym. Poziom

impulsywności jest zmienną uwarunkowaną genetycznie i nie zależy od zmiennej płci osób

badanych ( Kossewska, 2008).

- Niski poziom empatii

Empatia jest jednym z czynników regulujących zachowanie jednostki, a w nielicznych

badaniach ujawniono jej wpływ na redukowanie zachowań aspołecznych i agresywnych

(Kossewska, 2008). W badaniach Kossewskiej( 2008) analiza statystyczna wykazała, że

istotnymi predykatorami agresji kontrolowanej społecznie są: niewłaściwe zachowania

asertywne, płeć męska i niski poziom empatii.

- Aleksytymia

Trudności w wyrażaniu emocji, słaba ekspresja emocjonalna mogą wiązać się

z zaburzeniem osobowości, jakim jest aleksytymia. Aleksytymia jest, jak pisze Ogińska-

Bulik i Juczyński( 2008), nazywana także ślepotą emocjonalną czy analfabetyzmem

emocjonalnym, jest zjawiskiem ograniczającym dostęp człowieka do swojego wnętrza

i zjawiskiem zaburzającym procesy uświadamiania sobie własnych emocji. Osoby

z aleksytymią charakteryzuje brak umiejętności rozpoznawania stanów emocjonalnych,

przewaga emocji negatywnych nad pozytywnymi, trudności w ekspresji emocji, brak

zdolności do marzeń, wąskie zainteresowania, obniżona potrzeba poznawania, myślenie

konkretne, preferowanie rzeczy znanych, ukierunkowanie na fakty, trudności w radzeniu

sobie ze stresem, skłonność do unikania poszukiwania pomocy i wsparcia u innych( Ogińska-

Bulik i Juczyński, 2008). Tendencje takie mogą być odzwierciedlane w postaci objawów

somatycznych. Literatura dostarcza danych wskazujących, że aleksytymia jest związana

z występowaniem niektórych chorób i zaburzeń psychosomatycznych, ujemnie wiąże się

z subiektywną oceną zdrowia, związana jest z doznawaniem przewlekłego bólu, trudnościami

z funkcjonowaniem układu oddechowego( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008).

- Represyjny styl osobowości

8

Taki styl osobowości charakteryzuje się unikaniem myśli, które mogą spowodować

wystąpienie świadomych konfliktów lub kłopotliwych przeżyć, a także unikaniem innych

ludzi. Osoby skłonne do represji wykazują niski poziom lęku i przejawiają postawy obronne.

Negatywne skutki przejawiania takiego właśnie stylu osobowości to znaczne wahania

ciśnienia krwi, zwłaszcza w sytuacji stresu, a także wpływu represji na naturalną aktywność

komórek układu immunologicznego, zwanych naturalnymi zabójcami. U źródeł trudności

związanych z wyrażaniem emocji, niezależnie od form mechanizmów obronnych, znajduje

się lęk.

- Zahamowanie

Jednostki zahamowane charakteryzują się powściągliwością i sztywnością. Ogińska-

Bulik i Juczyński( 2008) wymieniają cechy charakterystyczne takich jednostek: zanim

podejmą decyzję zwykle starannie rozważają wszystkie aspekty zagadnienia; wieżą, że

zawsze powinno się postępować zgodnie z wyznawanymi zasadami; rzadko podejmują

decyzje bez namysłu; są ostrożne, unikają ryzyka; prawie nigdy nie działają pod wpływem

impulsu; tłumią swoje myśli i uczucia. Osoby takie są bardziej podatne na zachorowanie na

choroby sercowo- naczyniowe i nowotworowe, poza tym tłumienie emocji przyczynia się do

zaostrzenia objawów astmy, cukrzycy i anoreksji. Nie należy także pomijać pozytywnych

stron posiadania osobowości zahamowanej, otóż osoby takie są „dobrze ułożone”.

Przestrzegają prawa, nieużalają się przed innymi i rzadko narzekają na kłopoty, które je

trapią.

- Gniew i wrogość

Williams i in ( za: Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008) przedstawili dane wskazujące, że

jednostki ujawniające wysoki poziom gniewu wykazywały o 50 do 75% większe ryzyko

rozwoju choroby wieńcowej, w porównaniu z osobami o niskim nasileniu tej cechy. W

powstawaniu chorób sercowo-naczyniowych szczególną rolę przypisuje się wrogości,

zwłaszcza kiedy współwystępuje z cynizmem. Gniew i wrogość łączą się także z innymi

właściwościami niekorzystnie wpływającymi na zdrowie, przede wszystkim neurotycznością

i introwersją, wchodzą także w skład wzoru zachowania A( Ogińska- Bulik i Juczyński,

2008).

Czynnikiem psychologicznym coraz częściej uwzględnianym w badaniu

uwarunkowań chorób układu krążenia u dzieci jest również poziom gniewu wewnętrznego

i wyrażanego na zewnątrz. Przegląd literatury wskazuje na rolę tłumienia gniewu jako

czynnika sprzyjającego chorobie nadciśnieniowej, natomiast wyrażanie gniewu na zewnątrz

wydaje się bardziej związane z ryzykiem niedokrwiennej choroby serca, zwłaszcza gdy

9

współistnieje z psychospołecznie uwarunkowanym Wzorem Zachowania A ( Dubiel,

Dukalska, Bilewicz- Wyrozumska i Skierska, 2005).

- Wzór zachowania typu A

Wzór zachowania typu A jest definiowany jako „ zespół jawnego zachowania lub styl

życia, charakteryzujący się skrajnym współzawodniczeniem, walką o osiągnięcia,

agresywnością, pobudliwością, nadmierną czujnością, wybuchowym sposobem mówienia,

niepiciem mięśni twarzy, poczuciem presji czasu i nadmiernej odpowiedzialności(Ogińska-

Bulik i Juczyński, 2008). Osobowość typu A charakteryzuje silna potrzeba osiągnięć,

tendencja do dominacji, agresywność, wysoka dynamika zachowań, energia przejawiana

w działaniu, pośpiech i niecierpliwość, wyrażany przez określony sposób mówienia,

poruszania się i gestykulacji, co związane jest z temperamentem człowieka.

Styl życia charakterystyczny dla osób z osobowością typu A stale utrzymuje stan

wewnętrznej gotowości, który nie tylko zwiększ poziom adrenaliny, lecz również zakłóca

równowagę całego systemu immunologicznego( Hart, 1995). Dziecko z osobowością typu A

jest stale w ruchu, stale zajęte, szybko je, szybko myśli i działa impulsywnie, zawsze robi

więcej niż jedną rzecz, jest niecierpliwe, lubi wyzwania, jest także kompetentne, bystre

i energiczne.

Wiele badań wskazuje, że zachowania typu A wpływają na nasilenie poziomu czynników

ryzyka niedokrwiennej choroby serca u dzieci. Wynika to stąd, że osoby o wzorze A są

bardziej obciążone emocjonalnie co pociąga za sobą przyśpieszoną akcję serca, wzrost

ciśnienia tętniczego, poziomu cholesterolu oraz zwiększone wydzielanie amin katecholowych

( Ogińska- Bulik, 2002). Już w wieku przedszkolnym u chłopców o typie A zaobserwowano

większe wydzielanie adrenaliny i noradrenaliny oraz większe ciśnienie skurczowe krwi. Typ

osobowości A przekłada się na brak aktywności fizycznej, nadwagę i podwyższony poziom

lipidów.

2.2. Czynniki związane z otoczeniem dziecka:

- Rodzina.

Rodzina jest pierwszym środowiskiem dziecka, w którym nabywa on podstawowych

kompetencji społecznych . Relacje między członkami rodziny w zasadniczy sposób wpływają

na funkcjonowanie całego systemu rodzinnego. Jeżeli istnieją jakieś istotne i dość

traumatyczne zdarzenia w rodzinie zapewne mają one swoje odzwierciedlenie w psychice

dziecka. Bolesne doświadczenia w rodzinie, takie jak ciężka choroba lub śmierć jednego

z rodziców lub rodzeństwa zawierają w sobie wysoki potencjał napięć i obciążeń( Portmann,

10

2007). Wraz z przemianami społecznymi i kulturowymi wzrasta ilość rozwodów rodziców,

separacji z jednym z opiekunów, czy pojawiających się nowych członków rodziny.

Niejednokrotnie pociąga to za sobą zmianę miejsca zamieszkania, szkoły, utratę koleżanek

i kolegów. Bardzo trudno dziecku przystosować się do nowej sytuacji rodzinnej,

zaakceptować macochę, czy ojczyma. Poza tym pojawia się także problem nowego

rodzeństwa.

Dość istotnym problemem jest także brak czasu dla dzieci ze strony rodziców

spowodowany nadmiarem obowiązków zawodowych. Stres i obciążenie psychiczne rodziców

wpływa również na samopoczucie dzieci. Poza tym dzieci pozostawione same sobie znajdują

sobie różne nowe, często niekorzystne dla nich zajęcia np. spędzają godziny przed

telewizorem lub komputerem.

Należy wspomnieć także o pojęciu „rodziny psychosomatycznej”. “Rodzina

psychosomatyczna" opisana przez specjalistę w zakresie terapii rodzinnej, Salvadore'a

Minuchina, byłaby więc (oprócz innych czynników) podłożem anoreksji, bulimii czy otyłości.

Rodzinę “psychosomatyczną" charakteryzują skomplikowane relacje wewnętrzne między

poszczególnymi osobami i pokoleniami, ich przesadna bliskość i intensywność wzajemnych

zachowań, nadopiekuńczość jednych względem drugich, rygoryzm, brak umiejętności

przystosowania się, zarówno w obrębie rodziny, jak w stosunku do świata zewnętrznego;

niezdolność stawiania czoła kryzysom i unikanie otwartych konfliktów, które przez to

pozostają nierozwiązane. Widziana z zewnątrz, rodzina taka zdaje się funkcjonować

w zamkniętym kręgu, ukrywa napięcia pod pozorami normalności, na użytek świata starając

się stworzyć wrażenie harmonii, szczęścia, doskonałej jedności wszystkich członków. Ale

w tej sztucznie zamkniętej przestrzeni nie dochodzi do głosu żadna krytyka, a myśl

o konflikcie między członkami rodziny jest nie do pomyślenia. Rodzice, nie umiejąc

rozwiązać własnych problemów małżeńskich, przekształcają je w problem ogólnorodzinny,

wplątując w problemy dzieci, które zmuszane są do udziału w mniej lub bardziej stałych

koalicjach. Z punktu widzenia grupy rodzinnej anomalia jednego z jej członków skupia na

nim napięcia wewnątrzrodzinne i ustawia w pozycji kozła ofiarnego, co pozwala wzmocnić

zagrożoną spójność grupy. Ta rola kozła ofiarnego, rodząc ciągły stres, wywołuje u danej

jednostki np. zaburzenia zachowań żywieniowych. W rodzinach bywa to przeważne dziecko,

jako najsłabsze ogniwo. Zostaje ono „oddelegowane do chorowania”.

11

- Rówieśnicy.

W późnym dzieciństwie i okresie dorastania bardzo ważną grupą są rówieśnicy. To oni

stanowią punkt odniesienia dla swoich działań, zachowań czy stają się przyczyną

kształtowania określonych wartości i zasad. Dziecko, które nie ma kontroli w domu i nie

czuję zaufania do rodziców może znaleźć oparcie w grupie rówieśniczej. Pomimo, że grupa

rówieśnicza może w pewnym sensie zrekompensować brak wsparcia w rodzinie, istnieje

ryzyko, że dziecko, czy nastolatek zostanie całkowicie „ wchłonięty” przez grupę, co może

się okazać zgubne w przypadku niektórych subkultur, gangów, czy sekt. Niesie to ogromne

zagrożenie dla młodego człowieka, gdyż zasadniczo nawet w takiej grupie znajduje on

oparcie i zrozumienie dla swoich problemów, nie zdając sobie sprawy z faktu jakie problemy

długofalowe to wywołuje. Młody człowiek uczy się zachowań agresywnych poprzez

naśladowanie i modelowanie, niejednokrotnie popada w alkoholizm i narkomanię, co

niekorzystnie odbija się na jego zdrowiu psychicznym i fizycznym.

Należy także wspomnieć o funkcjonowaniu dziecka w klasie szkolnej, gdyż może ono

stać się ofiarą starszego, czy silniejszego kolegi, może być dręczone, bite i poniżane. W dobie

nowych technologii mamy także do czynienia z cyberprzemocą, na co należy zwrócić

szczególną uwagę rodziców i nauczycieli, a także samych dzieci, które nie umieją poradzić

sobie z taką forma przemocy, a wstydzą się prosić o pomoc. Nagrania z telefonów

komórkowych czy złośliwe komentarze do zdjęć umieszczanych na portalach

społecznościowych, bądź umieszczanie spreparowanych fotografii przedstawiających daną

osobę np w intymnych sytuacjach, może doprowadzić do problemów z nauką, depresji,

a w skrajnych przypadkach do samobójstwa dziecka, czy nastolatka.

- Szkoła.

Szkoła stanowi zasadniczy element życia każdego młodego człowieka. W naszym

społeczeństwie występuje wysoka presja oczekiwać i wymagań wobec już najmłodszych

dzieci., co staje się przyczyną stresu. W klasie szkolnej jest wiele sytuacji, które mogą

wywołać stres np. nauczyciel, który nawet nieświadomie zawstydza dziecko, a także inne

dzieci, które mogą wyśmiewać, czy przejawiać różnorodne formy agresji wobec kolegi.

Należy zwrócić także uwagę na fakt, że stresogenna może być także struktura szkolna, która

ułatwia powstawanie konkurencji i selekcjonowanie uczniów, a także forma lekcji. Poza tym

należy zwrócić także uwagę na współpracę szkoły z rodziną ucznia, której niejednokrotnie

wcale nie ma. Nieważne stają się indywidualne problemy dziecka, które winny być

rozpatrywane wieloaspektowo, z uwzględnieniem jego podstawowych potrzeb i sytuacji

rodzinnej. Brakuje porozumienia miedzy nauczycielami, a także miedzy nauczycielami

12

a rodzicami. Poza tym gabinety pedagogów, czy psychologów szkolnych są miejscem, do

których dziecko odsyłane jest niejednokrotnie za karę, co ma związek właśnie z brakiem

porozumienia miedzy nauczycielami i pedagogiem, czy psychologiem, a na dodatek liczba

godzin pracy psychologa czy pedagoga w szkole jest stanowczo zbyt mała, co jest wynikiem

oszczędności. Wszystko to może niekorzystnie wpływać na rozwój dziecka, staje się

przyczyną stresu i niemożności poradzenia sobie z problemami, zwłaszcza, kiedy dziecko nie

posiada oparcia w rodzinie.

Należy zwrócić uwagę także na dość banalne wydawałoby się aspekty np. stan klas

szkolnych, czy wyposażenia sal gimnastycznych, a także dostosowanie krzesełek i ławek do

wzrostu dziecka, co zasadniczo wpływa na samopoczucie i funkcjonowanie fizyczne ucznia.

W szkołach nie zawsze standardy te są spełniane.

- Środowisko.

Na zdrowie dziecka ma także wpływ otoczenie i miejsce, w którym ono się

wychowuje. Środowiska patologiczne mogę niekorzystnie oddziaływać na dziecko, które za

każdym razem wychodząc z domu ogląda alkoholików, czy rówieśników, których jedyną

rozrywką jest palenie papierosów i zażywanie narkotyków. Nawet dziecko, które wychowuje

się w normalnej rodzinie może ulec wpływom tak niekorzystnego środowiska.

Ważne jest także, aby dzieci i młodzież zapewnione miały miejsca do zabawy, tereny zielone

czy ścieżki rowerowe, co sprzyja aktywności fizycznej i pozwala młodemu człowiekowi

odreagować stres, a także poprawić stan swojej kondycji fizycznej, co w dobie epidemii

otyłości jest bardzo znaczące.

Dzieciom i młodzieży należy także zapewnić dostęp do podstawowej opieki

medycznej, dbać o ich stan fizyczny i psychiczny. Brak opieki medycznej niekorzystnie

wpływa na zdrowie dzieci i młodzieży i chociaż może nie mieć to bezpośrednich skutków,

może objawiać się późniejszymi konsekwencjami zdrowotnymi.

- Media.

Przy omawianiu wpływu mediów na dziecko należy wziąć pod uwagę takie aspekty

jak warunki zewnętrzne, a więc odległość od ekranu, ostrość obrazu, pozycja przy siedzeniu,

a także dobór odpowiednich programów, storn internetowych i gier komputerowych. Należy

wymienić negatywne skutki dla zdrowia fizycznego: szkodliwy wpływ na wzrok dziecka,

pojawianie się wad postaw u dzieci, obniżenie się sprawności fizycznej, otyłość, zaburzenia

przemiany materii, zmiany w układzie nerwowym, ale także skutki dla zdrowia

psychicznego: redukcja rozmów w rodzinie, stany lękowe, agresję, pobudzenie emocjonalne.

Stają się one nerwowe, niespokojne, tracą apetyt, przeżywają lęki nocne, co może

13

doprowadzić do nerwicy. Poza tym oglądając tyle scen agresji dziecko przyzwyczaja się, że

jest ona powszechna i stać się może formą rozwiązywania jego problemów, co więcej

napastnicy przedstawiani są zazwyczaj w atrakcyjny sposób, co może modelować zachowania

agresywne.

- Styl życia rodziny.

Do czynników istotnych dla zdrowia dzieci i młodzieży należy także wymienić styl życia

rodziny, które dziecko w dużym zakresie przejmuje i realizuje w swoim życiu. Nie ulega

wątpliwości, że czynnik ten może być modyfikowany przez dziecko, jednak często też jest

przejmowany od rodziców. Do zachowań zagrażających zdrowiu dziecka należą przede

wszystkim: mała aktywność fizyczna ; nieprawidłowości w sposobie żywienia w tym:

nadmiar energii pobieranej z pożywieniem, niedobór spożycia mleka i jego przetworów,

owoców i warzyw, nieregularność posiłków; palenie tytoniu ; nadmierne spożycie alkoholu,

zwłaszcza napojów wysokoprocentowych; używanie substancji psychoaktywnych.

Badania pokazują, że bardzo szkodliwym czynnikiem dla zdrowia dziecka jest palenie

papierosów przez matki zarówno w okresie pre- jak i postnatalnym. Problem ten wydaje się

być dość istotny, ponieważ coraz więcej kobiet pali papierosy. Wśród negatywnych

konsekwencji dla zdrowia dziecka, jakie niesie ze sobą palenie papierosów przez kobiety

w ciąży należy wymienić: małą masę urodzeniową dzieci oraz przedwczesne porody.

W grupie noworodków urodzonych przez matki palące w ciąży, zaobserwowano obniżenie

ogólnej liczby leukocytów, zwłaszcza komórek dendrytycznych. Zmiany te prowadzą do

zaburzeń odporności i większej zachorowalności u tych dzieci( za: Zagierski, Woś-

Wasilewska i in., 2008). U noworodków płci męskiej urodzonych przez matki palące

stwierdzono zaburzenia rytmu serca, co ma najprawdopodobniej związek z wpływem dymu

papierosowego na równowagę sympatyczno-parasympatyczną autonomicznego układu

nerwowego( za: Zagierski, Woś-Wasilewska i in., 2008).

Palenie papierosów przez matkę podczas ciąży jest głównym czynnikiem ryzyka

wystąpienia zespołu nagłej śmierci niemowląt (SIDS). Mimo iż patomechanizm tego zespołu

nie jest poznany, istnieje związek przyczynowy między prenatalną ekspozycją na dym

papierosowy a jego występowaniem. Ryzyko wystąpienia SIDS u dzieci matek palących

wzrasta 2-3-krotnie i rośnie wraz z liczbą wypalanych przez matkę papierosów( Zagierski,

Woś-Wasilewska i in., 2008). Palenie przez domowników wpływa negatywnie na rozwój

somatyczny, psychoruchowy i poznawczy dzieci. Spośród istotnych chorób związanych

bezpośrednio z narażeniem na składniki dymu tytoniowego wymienia się: nagłe zgony

noworodków, astmę, choroby alergiczne, infekcyjne schorzenia układu oddechowego,

14

reumatoidalne zapalenia stawów, nieswoiste zapalenia jelit, otyłość, bulimię, zaburzenia

uwagi, ADHD oraz choroby nowotworowe( Zgierski, Woś- Wasilewska i in, 2008). Poza tym

należy także wspomnieć o tym, że dzieci matek palących znacznie częściej zaczynają palić

w okresie dorastania, co wiąże się, poza wpływem kulturowym i społecznym, także

z wczesną nauką smaku nikotyny.

3. Czynniki chroniące zdrowie dzieci i młodzieży.

3.1 Czynniki związane z osobą dziecka:

- Poczucie koherencji.

Poczucie koherencji jest terminem wprowadzonym przez Antonovsky’ego , oznacza

sposób widzenia świata, ogólna orientacja życiowa odnosząca się do szerokiego zakresu

bodźców i zdarzeń wywodzących się z przeszłości i dostrzeganych w przyszłości ( Kosińska-

Diec i Jelonkiewicz, 2001). Składa się z trzech podstawowych komponentów: zrozumiałości-

spostrzegania napływających informacji jako spójnych , ustrukturyzowanych, mających sens

poznawczy; sterowalności- dostrzeganie zasobów będących do dyspozycji jednostki, które

pozwalają sprostać wymaganiom stawianym przez bodźce; sensowności- poczucia, że pewne

problemy i wymagania stawiane przez życie warte są inwestowania energii oraz stają się

bardziej wyzwaniem niż kłopotem czy nieszczęściem( Kosińska- Diec i Jelonkiewicz, 2001).

Silne poczucie koherencji umożliwia zachowanie równowagi organizmu oraz wykorzystanie

w pełni zasobów organizmu. Wiąże się ze zdrowiem somatycznym i psychicznym. Z badań

Kosińskiej- Dec i Jelonkiewicz( 2001) wynika, że można wiązać poczucie koherencji

dorastających zarówno z właściwościami ich środowiska rodzinnego, jak i z właściwościami

jednostki, mocne strony rodziny są najistotniejszą zmienną wyjaśniającą poziom poczucia

koherencji chłopców i dziewcząt, poczucie koherencji związane jest także z właściwościami

samych dorastających- poczuciem przygnębienia i zadowolenia z różnych dziedzin życia,

u dziewcząt zmienne te wyjaśniają aż 59% zróżnicowania poczucia koherencji, u chłopców

dołącza się jeszcze pesymizm wyjaśniający łącznie aż 64% wariancji poczucia koherencji, co

świadczy, ze zmienne te są bardzo ważne dla formowania się poczucia koherencji.

-Optymizm życiowy.

Jak pisze Ogińska- Bulik i Juczyński ( 2008) prezentowane w literaturze definicje

optymizmu można sprowadzić do dwóch ujęć, tj. skłonności jednostki do spostrzegania

i wartościowania świata w kategoriach pozytywnych albo do oczekiwania raczej pomyślnych

niż niepomyślnych zdarzeń w przyszłości. W odniesieniu do dzieci i młodzieży należy

wspomnieć o teorii Seligmana, według której źródeł optymizmu można upatrywać

15

w kształtowanym w okresie dzieciństwa stylu wyjaśniania zdarzeń zarówno pomyślnych, jak

i niepomyślnych, ten styl decyduje czy ktoś jest optymistą czy pesymistą. Według Seligmana

(1997) optymizm częściowo dziedziczony, kształtuje się poprzez doświadczanie sukcesu,

w wieku przedszkolnym poprzez poczucie zaradności, skuteczne działanie, a przez co dążenie

do celu mimo trudności, w wieku szkolnym- zachęcanie do sprawnego działania, a także

wykształcenie odpowiedniego sposobu myślenia, wyjaśniania ewentualnych porażek, poza

tym poprzez właściwe kierowanie dzieckiem i dawanie przykładu rodziców( optymizm

rodziców), wytwarzające optymistyczne nastawienie uwagi krytyczne osób ważnych dla

dziecka np. rodziców, nauczycieli.

Optymizm pozwala przezwyciężać zagrożenia, przyczynia się do poprawy sytuacji

życiowej, sprzyja rozwojowi, pozwala spoglądać w przyszłość z nadzieją, bez obaw i lęków

(Ogińska-Bulik i Juczyński, 2008). Optymista to osoba, która ufa ludziom, poświęca im wiele

czasu, osoba otwarta na nowe rozwiązania, łatwiej zmienia sytuację niekorzystną na

korzystną. W długofalowych badaniach prowadzonych przez Cassidy ( Ogińska- Bulik

i Juczyński, 2008) na grupie młodych ludzi( pierwszego pomiaru dokonywano w wieku 16

lat) wykazano, że wysoki poziom optymizmu wiąże się pozytywnie z motywacja do osiągnięć

i sprzyja pozytywnej ocenie stanu zdrowia, w tym również dobrostanu psychicznego.

- Poczucie własnej wartości.

Do badania poczucia własnej wartości u dzieci i młodzieży przeznaczony jest

Inwentarz Poczucia Własnej Wartości Coopersmitha. Autor definiuje poczucie własnej

wartości jako ocenę własnego znaczenia, kompetencji i sukcesu w odniesieniu do innych.

Skala stworzona przez Coopersmitha mierzy cztery wymiary poczucia własnej wartości tj.

w rodzinie, w towarzystwie, w szkole i osobiście( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008).

Ogińska- Bulik i Izydorczyk( 2000) w badaniach przeprowadzonych na dzieciach chorych na

białaczkę i dzieciach zdrowych otrzymały wyniki świadczące o tym, że poczucie własnej

wartości dzieci chorych jest niższe w porównaniu ze zdrowymi rówieśnikami. Różnice istotne

statystycznie dotyczą funkcjonowania ogólnego i ja w rodzinie. Poza tym niższe poczucie

własnej wartości wiąże się z bardziej sporadycznym korzystaniem z aktywnych technik

radzenia sobie. Dzieci chore , które charakteryzuje wyższe poczucie własnej wartości

w porównaniu z tymi o niższym, wykazują większe nasilenie aktywnego stylu radzenia sobie

w sytuacji stresu. w badaniach zwraca się także uwagę nie tylko na poziom poczucia własnej

wartości, ale także jego stabilność, ponieważ wysokie, lecz niestabilne poczucie własnej

wartości wiąże się z większą wrogością i gniewem i jest jedną z form tzw. kruchego poczucia

własnej wartości, co powiązane jest z gorszym zdrowiem( Ogińska-Bulik i Juczyński, 2008).

16

Dziecko, które ma poczucie własnej wartości, chętnie podejmuje nowe zadania, bo

wierzy, że jest zdolne do ich rozwiązania. Stawiane przed nim trudne zadania nie stanowią dla

niego zagrożenia, a przeciwnie - wyzwanie. Może sprawdzić się w działaniu,

w rozwiązywaniu problemów, które przed nim postawiono. Rozwiązanie zadania rodzi

poczucie zadowolenia i satysfakcję z podejmowanej aktywności. Dziecko ma poczucie sensu

własnych działań i sensu swojego istnienia. Zadowolenie przynosi mu własna aktywność

i kontakty z dorosłymi oraz z rówieśnikami. Można powiedzieć, iż dziecko ma poczucie

dobrej jakości życia psychicznego, w przeciwieństwie do dziecka, u którego ukształtowało się

poczucie niższości(Kielańska, 2000).

- Poczucie własnej skuteczności.

Poczucie własnej skuteczności wiąże się z przeświadczeniem, że jednostka potrafi

sobie poradzić nawet w niesprzyjających warunkach. Badania Juczyńskiego ( za: Ogińska-

Buli i Juczyński, 2008) wykazały, że istotnie statystycznie niższe wskaźniki poczucia

skuteczności ujawniają badani reprezentujący środowisko dużego miasta, chłopcy uzyskali

wyższy wynik niż dziewczęta w czynniku siły, zaś dziewczęta wyższy niż chłopcy

w czynniku wytrwałości. Osoby dysponujące wysokim poczuciem własnej skuteczności mają

większą motywację do podejmowania różnorodnych aktywności, potrafią lepiej korzystać

z posiadanych zasobów psychicznych, co umożliwia im zaspokajanie różnorodnych potrzeb

(Okulicz- Kozaryn i Pisarska, 2001). W badaniu pilotażowym przeprowadzonym przez

Okulicz- Kozaryn i Pisarską( 2001) autorki uzyskały wyniki świadczące o tym, iż poczucie

skuteczności jest obiecującym „ pozytywnym” wskaźnikiem zdrowia psychicznego

nastolatków.

Przekonania dotyczące własnej skuteczności wpływają na ocenę osobistych zasobów

jednostki w sytuacji stresowej i wybór intencji działania, a wiara w swoje możliwości sprzyja

osiągnięciu sukcesu i wyzwala dodatkową energię, jednak aby te przekonania dotyczące

własnej skuteczności pełniły rolę samoregulacyjną muszą uwzględniać rzeczywiste

możliwości jednostki ( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). Poczucie własnej skuteczności

wpływa na stres, radzenie sobie i na zdrowie jednostki. Może to być wpływ bezpośredni, jak

i pośredni, poprzez modyfikowanie poczucia stresu i wybór odpowiednich strategii radzenia

sobie( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008).

- Poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia.

Termin ten został wprowadzony przez Rottera, autor wyróżnił wewnętrzne

i zewnętrzne umiejscowienie kontroli. Odnosząc konstrukt umiejscowienia kontroli do

problematyki zdrowia przyjęto założenie, że wewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia,

17

wiążące się z przyjęciem większej odpowiedzialności za swoje zdrowie, sprzyja zdrowiu.

Sytuacja jest bardziej złożona z zewnętrznym umiejscowieniem poczucia kontroli zdrowia,

gdyż zostało ono podzielone na dwa t.j. związane z wpływem innych oraz z przekonaniem

o wpływie przypadku czy losu. Zdarzają się sytuacje, gdy przekonanie o silnym wpływie

innych może być bardziej korzystne, np. w chorobach ostrych lub przewlekłych, przy

profesjonalnych rekomendacjach zachowań zdrowotnych. Natomiast w sytuacji inicjowania

nowych zachowań zdrowotnych zewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia, przypisujące

większe znaczenie oddziaływaniu innych lub wpływie przypadku, raczej sprzyja zdrowiu

(Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). W badaniach dzieci i młodzieży stwierdzono

występowanie statystycznie istotnych różnic związanych z wiekiem i środowiskiem,

najbardziej w odniesieniu do wpływu innych. Wraz z wiekiem wyraźnie maleją przekonania

dotyczące wpływu na własne zdrowie innych osób, wzrasta zaś kontrola wewnętrzna

(Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008).

-Inteligencja emocjonalna.

Niski poziom inteligencji emocjonalnej, czyli jej deficyt jest niekorzystny dla zdrowia

i może prowadzić do zaburzeń psychosomatycznych ( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008).

Brak empatii i niezdolność odczuwania emocji są charakterystyczne dla aleksytymii, która

sprzyja rozwojowi chorób somatycznych, poza tym osoby z deficytami w zakresie

emocjonalności są bardziej podatne na uzależnienia, a używki stanowią dla nich metodę

łagodzenia lub wypierania uczuć, z którymi nie dają sobie rady ( Ogińska- Bulik i Juczyński,

2008). Badania prowadzone na grupie nastolatków przez Trynidad i Johnson( za: Ogińska-

Bulik i Juczyński, 2008) wykazały, że osoby uzyskujące wyższe wyniki w zakresie

inteligencji emocjonalnej rzadziej paliły i piły alkohol, ponadto inteligencja emocjonalna

dodatnio korelowała z przekonaniem o dużym znaczeniu dobrych wyników w nauce.

- Odporność psychiczna( resilience).

Najczęściej odporność psychiczną ujmuje się jako zdolność, cechę lub kompetencję

dzieci do efektywnej realizacji zadań rozwojowych lub osiągania pozytywnej adaptacji

pomimo występujących w ich życiu chronicznych zagrożeń, niekiedy o dużej sile ( Pilecka

i Fryt, w druku). Deater- Deckard, Ivy i Smith ( za: Pilecka i Fryt, w druku) podsumowując

wiele badań nad temperamentalnymi uwarunkowaniami dziecięcej odporności, podkreślają,

że: skuteczna samoregulacja pomaga dzieciom bardziej konstruktywnie radzić sobie

w trudnych sytuacjach, wytrwałość sprzyja znalezieniu bardziej adekwatnych strategii

radzenia sobie, zwłaszcza w tych sytuacjach, w których poziom frustracji ustawicznie

wzrasta, plastyczność promuje odporność w ten sposób, że pozwala dzieciom znaleźć zasoby

18

znajdujące się poza sytuacją problemową, pozytywne emocje aktywizują zmaganie się ze

stresem i wzmacniają przekonanie, że podejmowane wysiłki muszą być skuteczne, dzieci

pozwalające sobą kierować oraz łatwo nawiązujące interakcje społeczne, potrafią lepiej

wykorzystać wskazówki swoich opiekunów w radzeniu sobie ze stresem, zyskują w ten

sposób podwójne wzmocnienie swojej odporności psychicznej- jedno dzięki określonym

cechom temperamentu, a drugie dzięki wysokiej jakości relacji społecznych. E. Grotberg

(2000) zwraca uwagę, że istnieją trzy źródła odporności psychicznej dziecka: ja mam( pełne

zaufania relacje z innymi, wyraźne reguły postępowania, wzory ról społecznych, zachętę do

bycia autonomicznym, dostęp do służby zdrowia, edukacji, pomocy społecznej i służb

gwarantujących bezpieczeństwo), ja jestem( kochany, przyciągający uwagę innych osób,

kochający, empatyczny i altruistyczny, dumny z siebie, niezależny i odpowiedzialny, pełen

nadziei, wiary i zaufania) i ja mogę( komunikować się, rozwiązywać problemy, radzić sobie

ze swoimi uczuciami i impulsywnością, ocenić własny i innych temperament, ustalać oparte

na zaufaniu relacje z innymi).

3.2 Czynniki związane z otoczeniem dziecka:

- Rodzina.

Do czynników chroniących zdrowie dzieci i młodzieży związanych z rodziną należą

przede wszystkim wsparcie rodziców, jasne zasady rodzinne, jasne oczekiwania rodziców

względem dzieci, dobra komunikacja w rodzinie między rodzicami oraz między rodzicami

i dziećmi, nadzorowanie i monitorowanie czasu wolnego dziecka, spędzanie z dzieckiem

czasu wolnego, zaangażowanie rodziców w problemy dziecka zarówno szkolne jak i osobiste,

konstruktywna krytyka, dawanie dziecku możliwości rozwoju własnych zainteresowań,

okazywanie miłości poprzez słowa i czyny we właściwy dla wieku dziecka sposób, częstsze

nagradzanie, a nie karanie dziecka, zachęcanie do niezależności i autonomii, okazywanie

wsparcia, dbanie o zdrowie somatyczne dzieci. Poza tym rodzice utrzymują równowagę

między pozwalaniem dziecku na samodzielność i dyskretną pomoc, niwelują konsekwencje

błędnego zachowania za pomocą miłości i empatii tak, aby ponoszona przez dziecko porażka

nie powodowała zbyt dużego stresu lub obawy o utratę miłości i akceptacji, zachęcają

dziecko do plastyczności w doborze różnych czynników odporności jako odpowiedzi na

sytuacje trudne, na przykład, poszukiwanie pomocy zamiast podejmowania bezowocnych

prób samodzielnego poradzenia sobie z trudną sytuacją, okazywanie empatii zamiast gniewu,

dzielenia się uczuciami z przyjacielem, zamiast samotnego odczuwania cierpienia (Grotberg,

2000).

19

Poza tym na zdrowie dzieci i młodzieży wpływa także zdrowy styl życia rodziny,

kształtowanie zdrowych nawyków żywieniowych, a także promowanie aktywności fizycznej

przez rodziców

- Rówieśnicy.

Grupa rówieśnicza stanowi dla młodego człowieka istotny punkt odniesienia

w kształtowaniu jego wartości i poglądów. Ważne jest dla zdrowia dziecka, czy nastolatka,

aby grupa ta akceptowała normy społeczne, posiadała aspiracje edukacyjne, a także

wykazywała zachowania prospołeczne. W sytuacji, kiedy młody człowiek nie posiada

wsparcia w postaci choćby jednego przyjaciela, w sytuacji trudnych relacji z rodzicami, sam

musi zmagać się ze swoimi problemami. Posiadanie choćby jednego, ale prawdziwego

przyjaciela, pozwala mu uzyskać oczekiwane wsparcie emocjonalne i daje możliwość

podzielenia się swoimi problemami, a także możliwość wspólnego spędzania czasu

i wykorzystania go w sposób efektywny. Może to uchronić dziecko, czy nastolatka przez

złym wpływem środowiska, w którym się znajduje, co może mieć pozytywne konsekwencje

dla jego zdrowia psychicznego i fizycznego.

- Szkoła.

Szkoła powinna również w zasadniczy sposób wpływać na kształtowanie dobrego

zdrowia u swoich uczniów. W tej kwestii ma ona duże pole manewru. Należy wspomnieć

o tym, że przede wszystkim dobra współpraca nauczycieli z rodzicami ucznia na pewno

przynosi pozytywne skutki dla zdrowia młodego człowieka. Poza tym atmosfera panująca w

klasie ma także swoje odzwierciedlenie w psychice dziecka. Promowanie aktywności

fizycznej i dbanie o dobry stan zdrowia swoich uczniów, a więc gabinet pielęgniarki czy

stomatologa w szkole jest także dobrym pomysłem. Zasadniczą kwestią jest także dobry

klimat szkoły, wparcie nauczycieli, czy doświadczanie pozytywnych wzmocnień przez

uczniów, co sprzyja rozwojowi zainteresowań, a także uczy poprawnych zachowań. Ważne,

aby uczniowie mieli wyraźnie wyznaczone granice, a także jasno określone zasady

zachowania i postępowania. Na lekcjach wychowawczych należy zwracać uwagę na konflikty

między uczniami i uczyć sposobów ich rozwiązywania w formie mediacji. W każdej szkole

powinien być gabinet pedagoga i psychologa szkolnego, a nauczyciele powinni zachęcać

uczniów do korzystania z pomocy fachowców w sytuacjach, w których nie potrafią sobie

sami poradzić, a nie mogą liczyć na wsparcie rodziny. Klasy szkolne i pracownie powinny

być dobrze wyposażone, po to, aby uczniowie mogli w pełni rozwijać swoje zainteresowania,

a nauczyciele poszczególnych przedmiotów powinni wspierać uczniów w ich poczynaniach

i zachęcać, a także udzielać wskazówek, gdzie i w jaki sposób mogą rozwijać swoje pasje.

20

Szkoły winny zadbać także o zaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka, ponieważ

oczywistym jest, że np. głodne dziecko nie będzie w stanie sprawnie funkcjonować w klasie

szkolnej i na lekcji. Zasadniczą kwestią jest także znajomość sytuacji rodzinnej ucznia

i ewentualnych problemów z jakimi zmaga się dziecko, czy jego rodzina, po to, aby móc w

jakiś sposób zareagować, czy udzielić niezbędnej pomocy w miarę możliwości szkoły. Szkoła

powinna również zadbać o bezpieczeństwo swoich uczniów.

- Środowisko.

Środowisko, w którym wzrasta młody człowiek odgrywa również bardzo ważną rolę

w procesie kształtowania się hierarchii wartości i poglądów młodego człowieka, a także

wpływa na jego dobrostan fizyczny i psychiczny. Ważne jest, aby młody człowiek:

zaangażował się w konstruktywną działalność, kluby młodzieżowe, zajęcia sportowe,

wspólnoty religijne, wolontariaty, czy działalność charytatywną, aby swoje zasoby mógł

pozytywnie wykorzystać. Poza tym istotne jest przyjazne i bezpieczne sąsiedztwo, dostęp do

ośrodków rekreacji, klubów, poradni, czy ośrodków interwencji kryzysowej, po to, by w razie

trudności, czy problemów młody człowiek mógł się tam zgłosić i uzyskać niezbędne

wsparcie, kiedy jego indywidualne zasoby zostaną już wyczerpane. Istotny wydaje się być

również fakt posiadana dorosłego mentora, autorytetu, którym może być rodzic, trener, osoba

duchowna, czy nauczyciel. Ważne jest także środowisko przyrodnicze, dostęp do terenów

zielonych z dala od miejskiego zgiełku i zanieczyszczeń, obecność parków, boisk

sportowych, ścieżek rowerowych, gdzie można zarówno wypocząć, jak i aktywnie spędzić

czas.

- Wsparcie społeczne.

W okresie dzieciństwa i adolescencji sytuacja psychologiczna młodego człowieka

obfituje w różnego rodzaju trudności, które związane są z problemami rodzinnymi, stresem

związanym ze szkoła, czy zmianami zachodzącymi w jego poczuciu tożsamości

i budowaniem nowych relacji interpersonalnych. Zmiana szkoły, czy przejście na wyższy etap

edukacyjny wymusza na młodym człowieku budowanie nowych więzi, a także ponowne

definiowanie swojej pozycji grupowej w gronie nowych kolegów. W tych kwestiach bardzo

pomocne i wpływające pozytywnie na funkcjonowanie dziecka, czy nastolatka zdaje się być

wsparcie społeczne, zarówno udzielone przez rodziców, ale także nauczycieli, czy

rówieśników, które w znaczący sposób ułatwia uporanie się z trudnościami. Jak pisze

Prochwicz ( 2008) w ocenie tego wsparcia społecznego szczególnie użyteczny wydaje się

model efektu głównego wsparcia społecznego, w którym przyjmuje się, że zdolność radzenia

sobie z sytuacją problemową jest przede wszystkim wypadkową przekonań jednostki

21

o dostępności źródeł wsparcia. Wysoki poziom wsparcia ze strony rodziców, czy grupy

rówieśniczej pozytywnie wpływa na funkcjonowanie w szkole i zdrowie psychiczne

młodzieży. Brak wsparcia prowadzi do depresji, niskiej odporności na stres, poczucia

nieadekwatności, negatywnie wpływa na poczucie własnej wartości, a także sprzyja

zachowaniom przestępczym. Z badań Prochwicz( 2008) wynika, że wsparcie społeczne

udzielane uczniom gimnazjum zarówno w środowisku rodzinnym, jak i szkolnym może być

jednym z czynników regulujących zachowania agresywne.

- Programy profilaktyczne, edukacja zdrowotna, promocja zdrowia.

Programy profilaktyczne, czy edukacja zdrowotna powinny być wprowadzane do

szkół, a także do określonych środowisk. Wprowadzana powinna być profilaktyka pierwszo-

drugo- i trzeciorzędowa, co w pewnym zakresie jest już realizowane. Programy

profilaktyczne podnoszą poziom świadomości społecznej i uwrażliwiają już najmłodsze

dzieci na problemy związane ze zdrowiem fizycznym i psychicznym. Wskazują prawidłowe

sposoby postępowania i rozwiązywania swoich problemów, a także miejsca, czy grupy,

w których młodzi ludzie mogą znaleźć pomoc. Jeżeli profilaktyka i promocja zdrowia

wprowadzane są od najmłodszych lat istnieje duże prawdopodobieństwo wykształcenia w

sporej grupie dzieci prawidłowych nawyków związanych ze zdrowiem fizycznym,

a mianowicie rozumienie idei badań profilaktycznych, prawidłowej diety i odpowiedniego

poziomu aktywności fizycznej, a także prawidłowych umiejętności radzenia sobie ze swoim

problemami i stresem, co ma olbrzymie znaczenie dla utrzymania zdrowia psychicznego, a co

z kolei rzutuje na przyszłe zdrowie całego społeczeństwa.

4. Zakończenie

Zdrowie jest zasobem, który wymaga stałej troski polegającej na zapobieganiu

powstawania chorób i zaburzeń oraz kształtowaniu prozdrowotnego stylu życia, środowiska

fizycznego i społecznego. W każdym okresie życia zdrowie stanowi najistotniejszy czynnik,

który pozwala nam realizować się i spełniać nasze powinności. Pomnażanie zasobów

zdrowia to zwiększanie umiejętności życiowych umożliwiających skuteczne radzenie sobie

z zadaniami i wyzwaniami życia codziennego.

Podejmowane działania, polegające na rozwijaniu umiejętności życiowych, są

ukierunkowane głównie na dzieci i młodzież (Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). Nowym

podejściem i dość obiecującym jest koncentracja na pozytywnych aspektach zdrowia, tzw.

model salutogenetyczny, czyli dążenie do pełnego rozwoju osobowości, wspomaganie

22

mocnych stron człowieka, jego kreatywności, wzbudzanie motywacji do rozwoju i zdrowia

oraz czerpanie satysfakcji płynącej z twórczej aktywności.

Pomimo istnienia wielu czynników ryzyka w otoczeniu dziecka, czy adolescenta,

kształtowanie kompetencji psychologicznych i wspieranie prawidłowych nawyków

zdrowotnych może uchronić młodego człowieka przed negatywnymi konsekwencjami dla

jego zdrowia fizycznego i psychicznego. Ogromną rolę do spełnienie w tym zakresie mają

rodzice, ale także szkoła, czy środowiska lokalne. Należy zwrócić uwagę także na duże

znaczenie edukacji zdrowotnej i programów profilaktycznych.

23

Literatura cytowana

Dąbrowski, K. ( 1989). W poszukiwaniu zdrowia psychicznego. Warszawa: PWN.

Demel, M.(1980). Pedagogika zdrowia. Warszawa: WSiP.

Dubiel, J., Dukalska, J., Bilewicz- Wyrozumska, T., Skierska, A. ( 2005). Rola czynników

psychologicznych w etiopatogenezie pierwotnego ciśnienia tętniczego u dzieci i
młodzieży. Wiadomości lekarskie, LVIII (11-12), 589-594.

Dubos, R.( 1970). Człowiek, środowisko, adaptacja. Warszawa: PZWL.

Grotberg, E. ( 2000). Zwiększanie odporności psychicznej, wzmacnianie sił duchowych.

Warszawa: Wyd. Akademickie „Żak”.

Hart, A. ( 1995). Twoje dziecko i stres. Warszawa: Wyd. Rodzinny Krąg

Heszen-Niejodek, I., Broome, A.K. ( 1991). Rozwój zastosowań psychologii do obszaru zdrowia

i choroby. Przegląd Psychologiczny, 1, 4-1, 72-73.

Kielańska, M. ( 2000). Poczucie własnej wartości u dzieci. Źródło:
www.eid.edu.pl/archiwum/2000,98/grudzien,164/poczucie_wlasnej_wartosci_u_dzieci,1064.html

(dostęp 12.08.2010 godz. 23.03).

Kosińska- Dec, K. i Jelonkiewicz, I. ( 2001). Wybrane właściwości dorastającej dziecka i rodziny

a jego poczucie koherencji. W: H. Sęk i T. Pasikowski ( red.), Zdrowie- Stres- Zasoby( s.
139-150). Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora.

Kossewska, J.(2008). Zasoby osobowe a agresja interpersonalna u młodzieży gimnazjalnej. W:

H. Wrona- Polańska( red.), Zdrowie, stres, choroba w wymiarze psychologicznym (s. 145-
159). Kraków: Impuls

Ogińska- Bulik, N. ( 2002). Modyfikacja zachowań typu A u dzieci i młodzieży. Łódź: Wyd. UŁ.

Ogińska- Bulik, N. i Izydorczyk, K. ( 2000). Style radzenia sobie ze stresem a poczucie własnej

wartości i umiejscowienie kontroli zdrowia u dzieci chorych na białaczkę. Psychoonkologia,
7, 29-37.

Ogińska- Bulik, N. i Juczyński, Z. ( 2008). Osobowość, stres a zdrowie. Warszawa: Difin.

Okulicz- Kozaryn, K. i Pisarska, A. (2001). Poczucie własnej skuteczności a używanie substancji

psychoaktywnych przez młodzież. Badania pilotażowe. Alkoholizm i narkomania, 4,14, 565-
577.

Parsons, T.,( 1969). Struktura społeczna a osobowość. Warszawa: PWE.

Pilecka, W. i Fryt, J.( w druku).Modele dziecięcej odporności psychicznej. W W. Pilecka( red.),

Psychologia zdrowia dzieci i młodzieży. Kraków: Wyd. UJ.

Portmann, R.( 2007). Dzieci a stres. Istota zagadnienia. Kielce: Wyd. „Jedność”.

24

Prochwicz, K. (2008). Wpływ spostrzeganego wsparcia społecznego na agresję interpersonalną u

młodzieży gimnazjalnej. W: H. Wrona- Polańska( red.), Zdrowie, stres, choroba w wymiarze
psychologicznym (s. 161-179). Kraków: Impuls.

Seligman, M. ( 1997). Optymistyczne dziecko. Poznań: Media Rodzina.

Słońska, Z. i Misiura, M.( 1993). Promocja zdrowia, Słownik podstawowych terminów.

Warszawa: Agencja Promo- Lider.

Strealau. J.( 2006). Psychologia różnic indywidualnych. Warszawa: Scholar.

Wikipedia : http://pl.wikipedia.org/wiki/Zdrowie). (dostęp:12.08.2010 godz. 22.30.)

Wrona- Polańska, H.(2008). Zdrowie i jego psychobiologiczne mechanizmy. W: H. Wrona-

Polańska( red.), Zdrowie, stres, choroba w wymiarze psychologicznym (s. 17-36). Kraków:
Impuls.

Zagierski, M., Woś- Wasilewska, E., Liberek, A., Góra- Gębka, M., Sikorska- Wiśniewska, G.,

Kamińska, B., Szlagatys- Sidorkiewicz, A. ( 2008). Wpływ biernego palenia papierosów na
stan zdrowia dzieci. Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie
Dziecka, 10, 4, 194-198.