higiena_zywienie

żywienie

koło higieniczne nr 3

1)objawy niedoboru Mg (wymienic 3)

NIEDOBÓR:
1. skurcze w łydkach
nadmierna pobudliwość nerwowo-mięśniowa
2. mdłości , bóle, zawroty głowy
3. zaburzenia rytmu serca

(dławicowe bóle serca w następstwie skurczu naczyń
wieńcowych)

4. zaburzenia w gospodarce lipidowej (niedobór Mg sprzyja

odkładaniu się cholesterolu i wapnia w ścianach naczyń krwionośnych)

zwapnienie naczyń >przy niedoborze magnezu wzrasta poziom wapnia.

Dzienne zapotrzebowanie na magnez wynosi 300 mg u kobiet i 370 mg u mężczyzn.
Zapotrzebowanie wzrasta w stresie, nadmiernym
wysiłku fizycznym, w ciąży i laktacji oraz podczas
intens. wzrostu.

źródła magnezu: kakao gorzkie / kasza gryczana / fasola

biała / groch / orzechy laskowe / płatki owsiane / banany

trzy produkty z Fe

NIEDOBÓR:
1. anemia (niedokrwistość), której objawami są: blada skóra, krótki oddech, osłabienie i łatwe męczenie się, zawroty
głowy, wypadanie włosów, łamliwe paznokcie.
2. trudności w nauce i koncentracji

Dzienne zapotrzebowanie na żelazo wynosi 15-18 mg.
Jest ono większe u dziewcząt w okresie wzrostu, kobiet w ciąży i karmiących piersią, a także podczas miesiączki.
Organizm przyswaja żelazo pochodzenia zwierzęcego dużo lepiej niż żelazo pochodzenia roślinnego.

źródła żelaza: wątróbka / suszone morele i rodzynki / warzywa strączkowe / żółtko jaja/chleb pełnoziarn./mięso czerwone

**obecność witaminy C - ułatwia wchłanianie
**obecność fitynianów, szczawianów [zboża, otręby], garbników [herbata], wapnia i fosforu (mleko i jego przetwory) – utrudnia

2ʼ. grupy ludnosci narazone na anemie z powodu niedoboru zelaza > odp jw

3) gdzie jest Se (3 produkty)

NIEDOBÓR:
zwiększenie ryzyka zachorowania na niektóre rodzaje nowotworów i choroby układu krążenia
wzrost ilości wolnych rodników (selenoproteiny je neutralizują)

Selen w połączeniu z witaminą E i glutationem działa synergicznie w hamowaniu procesów starzenia, rozwoju nowotworów
i chorób neurodegeneracyjnych
Obecność Se jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania systemu immunologicznego

Selen, bierze udział w zwalczaniu stanów zapalnych i chorób alergicznych.

źródła selenu: w PL: mięso, podroby, ryby, owoce morza są lepszym źródłem Se niż produkty roślinne

amerykańska kukurydza i orzechy brazylijskie są najlepszym, roślinnym źródłem tego pierwiastka

4) 3 produkty o dzialaniu alkalizujacym/ zakwaszajacym

alkalizująco(Ca / Na / K / Fe): mleko, warzywa , owoce

zakwaszająco (Cl / P / S): produkty zwierzęce ( z wyjątkiem mleka), produkty zbożowe, nadmiar tłuszczów w

pożywieniu, mało węglowodanów

Kwasica metaboliczna zdarza się częściej niż alkaloza.
Objawy: stałe zmęczenie, bóle głowy, brak apetytu, niezdrowa cera, apatia, zaburzenia w przemianie materii

niedobór możliwy gdy:

1. pokarm bogaty w tłuszcze
2. stosowania diety ubogiej w węglowodany
3. nadużywania alkoholu,
4. zbyt dużej ilości wypijanej kawy
5. częstych stresów
6. nadużywania laxatives,częstych wymiotów i biegunki.

niedobór możliwy gdy:

1. dużej lub długotrwałej utraty krwi;
2. ciąża / laktacja / wzrost dziewcząt
3. długie karmienie niemowląt wyłącznie mlekiem;
4. stosowanie niektórych diet eliminacyjnych;
5. choroby żołądka lub jelit, w których żelazo jest źle przyswajane.

5) machanizmy zabezpieczania rownowagi kwasowo-zasadowej w organizmie

1. System buforów krwi

( umożliwia transport kwaśnych lub zasadowych składników przez płyny ustrojowe bez zmiany ich odczynu)

2. Wydalanie CO2 przez płuca

( spadek pH krwi ↓ wzrost wentylacji płuc↑ wydalanie CO2 ↑ zmiana odczynu na bardziej zasadowy)

3. Wydalanie kwasów i zasad przez nerki
4. Wytwarzanie amoniaku

( powstający w kanalikach nerkowych dwuwęglan amonu zobojętnia nielotne kwasy, powstają sole

amonowe , wydalane przez nerki

6) co to PPM - najniższy poziom przemian energetycznych warunkujących podtrzymanie życia, przebieg

podstawowych czynności fizjologicznych (oddychanie , praca nerek , serca , wątroby , krążenie krwi i inne) przy
założeniu ,że człowiek znajduje się w optymalnych warunkach bytowych.

7) co to CPM - Całkowita przemiana materii - obejmuje wszystkie wydatki energetyczne zachodzące w organizmie

ludzkim:

CPM = Podstawowa + Ponadpodstawowa

przemiana materii przemiana materii

Indywidualne Całkowite Zapotrzebowanie Energetyczne ICZE: PPM x wsp. aktywności
- dla małej aktywności – 1,4 i 1,5

- dla umiarkowanej – 1,7

- dla dużej aktywności – 2

Całkowita ilość wydatkowanej energii (CPM ) = 100% / PPM - 50-75%
termogeneza poposiłkowa- ( zależy od rodzaju posiłków, przy diecie mieszanej) - 10%
energia wydatkowana na aktywność fizyczną - 15-30% do 50%

8) czy PPM zalezy od masy ciala i aktywnosci fizicznej? /// PPM - Podstawowa Przemiana Materii

MĘŻCZYZNA: 1 kcal/1 godzinę/1 kg masy ciała / (czyli dla ważącego 70 kg wyniesie ok. 1680kcal/ dzień)
KOBIETA: 0,95 kcal/1 godzinę/1 kg masy ciała

Wydatek na czynności pozazawodowe ok. 500-1000kcal
praca zawodowa 1h pracy lekkiej – 75kcal
1h pracy średnio ciężkiej 75-100kcal
1h pracy ciężkiej 300 i więcej kcal

dokładniej: uproszczony wzór Harrisa-Benedicta – obliczanie zapotrzebowania na PPM

MĘŻCZYZNA = 66,4 + 13,7xW + 5xH – 6,7xA
KOBIETA = 665 + 9,6xW + 1,8xH – 4,7xA

W = masa ciała w kg / H = wzrost w cm / A = wiek w latach / Wartość w kcal, 4,184 – przeliczenie na kJ

Zmiany w PPM :
W DÓŁ: Przewlekłe głodzenie - spadek o10% / u osób starszych mniejsze o 10-20%. / u kobiet mniejsze o 5-10% niż u mężczyzn
W GÓRĘ: Niewielki uraz lub operacja - wzrost 10% / Średni uraz - wzrost 15-30% / Współistniejące zakażenie - wzrost o 25-50%

Rozległe oparzenia - wzrost o 50-100% / zapotrzebowanie na PPM u dzieci jest większe o ok. 20-30%

9) proporcje zapotrzebowania skladnikow pozywienia procentowy skład energetyczny diety
białka 12-14 % do  15%
tłuszcze  30% (w tym min 3% powinny stanowić Niezbędne Nienasycone Kwasy Tłuszczowe)
węglowodany  50-60% w tym do 10% cukry proste (nawet do 70% kosztem tłuszczów)

10) 200 g tluszczu, ile to kcal
1g białka 5,65 kcal (4)

/1 g tłuszczu 9,45 kcal (9)

/1 g węglowodanów 4,15 kcal (4)

(x) - równoważniki fizjologiczne uwzględniające wsp. strawności przez człowieka

11) wartosc odzywcza bialek od czego zalezy ; białka kuliste- duza wart. / białka strukturalne - niepełna wart.

1. Ilości i wzajemne proporcje aminokwasów egzogennych zawartych w danym białku.

2. Podatność na obróbkę kulinarną i hydrolizę enzymatyczną

ułatwiającą procesy trawienia i wchł.(stopień uwolnienia i wchłonięcia aminokwasów czyli tzw. strawność białka).

3. Wystarczający dowóz energii niezbędnej do procesów syntezy białka ustrojowego ze źródeł poza białkowych.

4. % zawartość kalorii z białek w ogólnej ilości spożytej energii

(gdy białek w diecie za dużo –część z nich katabolizowana i wykorzystana na potrzeby energetyczne)

12) His-jaki aa i co to znaczy (wzglednie egzogenny) / Ser- jaki aa i co to znaczy (endogenny)

Aminokwasy względnie egzogenne –

warunkowo niezbędne, aminokwas wytwarzane w ustroju, ale w

szczególnych warunkach (wzrost, choroba) ich synteza jest niewystarczająca.

ARGININA i HISTYDYNA

Aminokwasy endogenne - nie niezbędne – produkowane w wystarczających ilościach w ustroju.

vs .względnie endogenne : cysteina – z metioniny; tyrozyna z fenyloalaniny

Aminokwas ograniczający- aminokwas egzogenny, którego podaż z pokarmem jest najmniejsza w stosunku do ilości wymaganej

dla biosyntezy białek w ustroju, i który ogranicza wykorzystanie innych aminokwasów.

Białka komplementarne – dwa lub więcej białek, których skład aminokwasów egzogennych wzajemnie się uzupełnia, w taki

sposób, że aminokwas deficytowy w jednym białku występuje w nadmiarze, w drugim

– np. białka produktów zbożowych i białka produktów mlecznych.

13) co to: bialko wzorcowe - Białko jaja kurzego – zawiera optymalny zestaw i proporcje aminokwasów egzogen.

wskaźnik aminokwasu ograniczającego WAO = Zawartość aminokwasu egzogennego w danym produkcie spożywczym

Zawartość aminokwasu egzogennego w białku jaja kurzego

Aminokwas dla którego wartość X w danym produkcie jest  najmniejsza jest aminokwasem ograniczającym,
wartość X to wskaźnik aminokwasu ograniczającego (WAO).
– np mąka sojowa  - AA ograniczającym jest Met+Cys (AA siarkowe podaje się łącznie), a wskaźnik WAO wynosi 70%

14) bialko pelnowartosciowe - gdzie jest?

Białka pełnowartościowe (w 70% do 100% wykorzystywane przez organizm do syntezy własnych białek)
dostarczane są (w kolejności) przez: jaja, mleko krowie, sery, mięso bydła, trzody, drobiu, ryb.

Dzienne zapotrzebowanie na białka pełnowartościowe: 1g /kg m.ciała - dorośli / 1.5-3g/kg m.ciała - dzieci

Białka mniej wartościowe (wykorzystywane w ponad 50%) dostarczają przetwory soi, produkty zbożowe.

Białka niskowartościowe (< 50%)w roślinach strączkowych, orzechach, kukurydzy, słoneczniku, grzybach,

roślinach liściastych.

15) ktory skladnik pokarmowy najbardziej podwyzsza przemiane materii - (białka)

16) nadmierna konsumpcja słodyczy prowadzi do:

zachwiania równowagi między ośrodkiem głodu i sytości, co sprzyja rozwojowi cukrzycy, hiperinsulinemi i otyłości

niedoborów witamin z grupy B (które są potrzebne do ich metabolizowania, cukrom prostym nie towarzyszą zwykle te

witaminy i org. musi czerpać z własnych rezerw)

(sprzyja) próchnicy ( cukry proste stanowią surowiec energetyczny dla bakterii płytki nazębnej)

nadkwaśności żołądka (działają drażniąco na żołądek, zwiększają wydzielanie kwasu solnego)

17) co podwyzsza indeks glikemiczny
(Glycemic Index)– zdolność każdego węglowodanu do podwyższania poziomu glukozy we krwi

Porównanie krzywej wzrostu poziomu glukozy we krwi po 120 minutach od spożycia produktu w ilości

dostarczającej 50 g przyswajalnych węglowodanów oraz równoważnej ilości czystej glukozy.

Dla glukozy przyjęto arbitralnie wartość indeksu glikemicznego równą

100.

Przetwarzanie produktów żywnościowych podwyższa ich IG
(np.płatki kukurydziane = 85, kukurydza = 70; purée ziemniaczane w proszku = 95, gotowane ziemniaki = 70).

Długie gotowanie lub przetwarzanie niszczy ściany komórkowe surowców roślinnych, ziarenka skrobi stają się bardziej dostępne
dla amylazy, szybciej ulegają trawieniu przez co IG zwiększa się.

18) 3 produkty z wysokim indeksem glikemicznym / niskim

WYSOKI IG: 90 chipsy / 85 marchewka gotowana / 75 arbuz / 70 ryż biały
NISKIE IG: 15 pomidory / 20 fruktoza / 40 makaron pełnoziarnisty / 40 chleb żytni pełnoziarnisty

* IG

nie daje informacji jak dużo przyswajalnych węglowodanów znajduje się w określonym rodzaju pożywienia. Aby ocenić

wpływ określonych produktów na poziom cukru we krwi, potrzebne są obie informacje.

Np. arbuz ma wysoki IG (ok 72), ale samego węglowodanu zawiera niewielką ilość,
tak że ładunek glikemiczny (GL), ma względnie niski.

19) 2 podobienstwa i 2 roznice w blonniku rozp i nierozp w wodzie

błonnik - roślinne wielocukry i ligniny, oporne na działanie enzymów trawiennych przewodu pokarmowego człowieka.

mieszanina substancji o charakterze polisacharydowym ( celuloza , hemicelulozy, pektyny , gumy , śluzy) i

niepolisachrydowym (lignina)

Generalnie nie podlega trawieniu i wchłanianiu , nie jest przyswajany i nie może być źródłem energii ;
wywiera jednak wpływ na czynność ukł. pokarmowego a pośrednio na procesy materii całego organizmu
zalecenia WHO: konsumpcja 20-40g błonnika dziennie

Niedobór błonnika prowadzi do zaparć ,miażdżycy, otyłości, kamicy żółciowej , uchyłkowatości jelita , polipów i nowotworów jelita grubego

działanie negatywne: Utrudnia wchłanianie metali niezbędnych: Fe, Ca, Zn. / Obniża wykorzystanie białka

zmniejsza zdolność przyswajania witamin /

zbyt długie przebywanie w żołądku - pobudzanie wydzielania soku żołądkowego

2 frakcje: włókna nierozpuszczalne w wodzie (celuloza , hemicelulozy, lignina)

łatwo wiążą się z wodą w przewodzie pokarmowym

zwiększają masę i objętość stolca

przyspieszają pasaż jelitowy

wzmagają perystaltykę jelit na drodze mechanicznego drażnienia śluzówki

mają działanie odtruwające

Wpływ na sekrecję insuliny (zmniejsza , opóźnia)

włókna rozpuszczalne w wodzie (pektyny, gumy, śluzy)

bakterie zaw. dużo H2O > ta nie jest wchł.> konsystencja luźniejsza >

brak wpływu na masę stolca

tworzą żele w przewodzie pokarmowym i opóźniają opróżnianie żołądka

tworzą fiz. barierę otaczającą węglowod.> działanie enz. trawiennych i wchłanianie wolniejsze

posiadają właściwości wiązania jonów metali ciężkich

Wpływ na sekrecję insuliny (zmniejsza , opóźnia)

opóźniają pasaż treści pokarmowej

wpływają na obniżenie poziomu cholesterolu, trójglicerydów we krwi

wiąże kwasy żółciowe powodując zwiększone wydalanie ich z kałem i skierowanie cholesterolu do puli kwasów

żółciowych - zmniejsza się ilość cholesterolu dostępnego do wbudowania w lipoproteiny.

regulują stan flory bakteryjnej

* 19) ktory blonnik obniza cholesterol - rozpuszczalny

20) choroby w ktorych zalecana jest dieta niskoblonnikowa/ niskobialkowa / niskotłuszczowa

NISKOBŁONNIKOWA:

choroby jamy ustnej

choroby przełyku

choroby żołądka i dwunastnicy ( nadkwaśność, wrzody)

choroba wrzodowa dwunastnicy,

zespoły poresekcyjne,

przewlekłe nieżyty żołądka.

stany zapalne jelit / owrzodzenie jelit

NISKOBIAŁKOWA:

zaawansowana niewydolność nerek i wątroby

silne biegunki ( gnilne)

NISKOTŁUSZCZOWA:

choroby pęcherzyka żółciowego, dróg żółciowych ,

przewlekłe zapalenie trzustki.

NISKOWĘGLOWODANOWA - cukrzyca

Dieta stosowana w cukrzycy powinna zawierać zwiększoną ilość białka.

21) rola wielonienasyconych kwasów tłuszczowych* z rodzin n-6 i n-3 // kwasu DHA

działanie hipotensyjne

obniżanie poziomu cholesterolu głównie we frakcji LDL
//
DHA - strukturalny skł. tkanki nerwowej,(kory mózgowej i siatkówki)

odgrywa rolę w rozwoju uk. nerwowego w życiu płodowym i wczesnym dzieciństwie

u dzieci optymalizuje rozwój centralnego uk. nerwowego i zdolności uczenia,

zmniejsza ryzyko reakcji alergicznych

22) szkodliwość nadmiaru soli

wzrostowi spożycia soli towarzyszy obniżenie stężenia potasu i magnezu w tkankach

duże ilości Na+ w komórkach mięśni powodują zwiększenie wrażliwości na bodźce skurczowe

nadmierny pobór NaCl obciąża serce i nerki

zwiększona ilość soli powoduje przemieszczenie wody do łożyska naczyn. zaburzając transport jonów

zwiększona ilość płynów krążących> wzrost oporu obwodowego i w konsekwencji nadciśnienia tętniczego.

23) jak poznac niedozywienie

NIEDOŻYWIENIE -  może mieć charakter:
ilościowy  (utrata masy tłuszczowej, masy ciała, wychudzenie)
jakościowy  (swoiste zespoły objawów niedoboru poszczególnych składników jakościowych).

OBJAWY:

Dolegliwości podmiotowe: znużenie, osłabienie, spowolnienie ruch. i umysł., spadek emocjonalności, zaparcia, częste mikcje

Objawy kliniczne: wychudzenie, bradykardia, niedociśnienie, obniżenie temperatury , obrzęki, brak miesiączki; libido/potencji

Masa ciała. Aktualna masa ciała (m.c.) i nie zamierzony ubytek m.c. przekraczający 10% zwykłej masy ciała w ciągu
3 miesięcy przed przyjęciem do szpitala,
Ubytek m.c. wyrażamy w procentach normalnej (zwykłej) masy ciała pacjenta wg wzoru.

aktualna m.c.(kg) x 100 = % normalnej m.c.
normalna m.c. (kg)

Badania biochemiczne
Największe znaczenie w rozpoznawaniu niedożywienia mają albuminy (21 dni)
bardziej nadają się białka o znacznie krótszym okr. półtrwania takie jak transferyna (8 dni) i prealbumina (2 dni).

Badanie immunologiczne - stan odporności : całkowita liczby limfocytów (CLL) w 1 mm3 krwi obwodowej

norma powyżej 1500 limfocytów w 1mm3
1200-1500 lekkie / 800-1200 umiarkowane / poniżej 800 limfocytów w 1 mm3 ciężkie niedożywienie

CIĘŻKIE NIEDOŻYWIENIE

KWASKIORHOR – Afryka tropikalna, główną przyczyną jest niedobór białka w pożywieniu , rozpoczyna się u dzieci po odstawieniu od piersi i
zastąpieniu pokarmu białkowego węglowodanami.
Najpoważniejsze zmiany chorobowe zachodzą w narządach o intensywnej przemianie białkowej
Objawy: stłuszczenie wątroby, zmiany zanikowe trzustki, zahamowanie wzrostu i dojrzewania kości, spadek masy ciała, obrzęki gł. na
stopach i podudziach, zmiany skórne( wysypki, pękanie , łuszczenie), brak łaknienia, wymioty, stolce biegunkowe, niedokrwistość, apatia.

MARASMUS – ogólne wyniszczenie organizmu, związane z niedoborem energetycznym pokarmu, występuje spadek masy ciała, zanik mięśni i
tkanki podskórnej, skóra na twarzy jest pomarszczona, przypomina twarz starej osoby.

24) czynniki zmniejszajace stezenie Ca w organizmie
Dzienne zapotrzebowanie na wapń wynosi:
800- 1000 mg ludzie dorośli (25-40 lat) / 1000-1200 mg w okresie wzrostu układu kostnego

Ujemny bilans wapnia wynika nie tylko z nieadekwatnej podaży i zaburzeń wchłaniania, ale również ze zwiększonych strat tego pierwiastka.
Wchłanianie wapnia z posiłków ma miejsce w proksymalnym odcinku jelita cienkiego pod wpływem aktywnych metabolitów witaminy D.

1.Dieta bogata w sód znacznie zwiększa wydalanie wapnia.

2. Nadmiernie częste spożycie kawy (kofeina) powoduje wzrost diurezy i zwiększoną ucieczkę wapnia

3. Wchłanianie wapnia utrudnione jest przez fityniany i kwas szczawiowy obecny w produktach roślinnych

4. nasycone kwasy tłuszczowe , które z wapniem tworzą nierozpuszczalne mydła - utrudn. wchłanianie

5. Długotrwałe podawanie niektórych leków zwłaszcza hormonów kory nadnercza (kortykosterydów)

źródła wapnia: FASOLA / MIGDAŁY / SERKI TOPIONE / MLEKO / SARDYNKI / SERY PODPUSZCZKOWE

25) w jakim wieku najwieksza gestosc kosci ~35 lat

Na częstość występowania osteoporozy wywiera wpływ wiele czynników ryzyka jak płeć, wiek, sposób żywienia i aktywność fizyczna.

26) jakie cwiczenia sa zalecane w profilaktyce osteoporozy

Silniejszym stymulatorem osteogenezy jest wysiłek wykonywany w pozycji pionowej, niż w poziomej.

27) trzy choroby w ktorych czynnikiem ryzyka jest otyłosc

insulinooporność, hiperinsulinizm, cukrzyca typu 2,

nadciśnienie tętnicze,
zaburzenia gospodarki lipidowej,
choroba wieńcowa,
zawały serca,
udary mózgu

oznaczanie otyłości:
wzór Broca WN= wzrost w cm – 100
wzór Lorentza WN= [wzrost w cm-100] – [0,25 (wzrost w cm-150)]
otyłość stwierdza się, gdy masa ciała przekracza 120% wagi należnej

wskaźnik masy ciała ( Body Mass Index) BMI = masa ciała [kg] / wzrost w [ m2]
gdy BMI jest wyższe niż 18 i niższe niż 25 - prawidłowa masa ciała
25-29,9 nadwaga / 30 otyłość / 40 otyłość znacznego stopnia

Norma zawartości tkanki tłuszczowej wynosi:
u młodych kobiet 20-25%  / u młodych mężczyzn 10-14%
Nadwaga: powyżej 25–30 % u kobiet   / powyżej 15–20% u mężczyzn

NASTĘPSTWA OTYŁOŚCI CHOROBOWE:

hiperurykemia,
podwyższony poziom fibrynogenu,
kamica żółciowa,
zaburzenia miesiączkowania.
zaburzenia układu oddechowego (zaburzenia mechaniki oddychania, hipoksemia, hipowentylacja)
zaburzenia rytmu serca z ryzykiem śmierci nagłej
powikłania reumatologiczne (choroby narządu ruchu)
degeneracja stawu kolanowego , biodrowego,
u mężczyzn-martwica niedokrwienna głowy kości udowej,
zwiększone zagrożenie zachorowaniem na nowotwory złośliwe: u mężczyzn ( rak gruczołu krokowego, jelita grubego)

u kobiet (rak trzonu macicy, dróg żółciowych, sutka, jajników)

28) jaki typ otylosci sprzyja powstawaniu chorob ukladu krazenia (androdialna)

TYPY OTYŁOŚCI:
OTYŁOŚĆ GYNOIDALNA - tkanka tłuszczowa zgromadzona jest w okolicy bioder i pośladków
OTYŁOŚĆ ANDROIDALNA = BRZUSZNA- tkanka tłuszczowa zgromadzona jest w okolicy jamy brzusznej

Wskaźnik talia/biodra tzw. WHR (od ang. waist to hip ratio) ( dla BMI > 25)

WHR >0,85 u kobiet

WHR >1 u mężczyzn

Wskazuje na otyłość androidalną.

*) MIAŻDŻYCA
Główne czynniki ryzyka miażdżycy:
nadciśnienie tętnicze / hyperlipidemie / palenie tytoniu
Czynniki zagrożenia:
cukrzyca / wiek / siedzący tryb życia

**) ANTYKANCEROGENY - przykłady
witamina A /
B-karoten /
likopen /
witamina C /
witamina E /

***) SUBSTANCJE NIEODŻYWCZE
amigdalina - migdały gorzkie / pestki wiśni, śliwek - zawiera związany cyjanowodór
solanina - niedojrzałe i zepsute ziemniaki / zielone pomidory - drażni ukł. pokarm. + zaburzenia nerwowego
saksytoksyna - kumuluje się w skorupiakach - neurotoksyczna (objawy po 30 min. mrowienia i osłab. mięśni)