Technik_tech_zywnosci_321[09]_O1.03

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Joanna Kośka

Rozróżnianie

surowców

stosowanych

przemyśle

spożywczym 321[09].O1.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Rodzaje surowców żywnościowych

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Składniki odżywcze

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Składniki nieodżywcze i zanieczyszczenia żywności

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Dodatki do żywności

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Gospodarowanie wodą i ochrona środowiska w przemyśle spożywczym

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik dla ucznia „Rozróżnianie surowców stosowanych w przemyśle spożywczym”

pomoże Ci w  zdobyciu wiadomości  i ukształtowaniu umiejętności zgodnie  z założeniami tej
jednostki  modułowej.  Obejmuje  ona  treści  dotyczące  pozyskiwania  surowców  do
przetwórstwa  spożywczego,  podstawowych  składników  żywności,  wpływu  zanieczyszczeń
i drobnoustrojów na przydatność surowców, stosowania dodatków do żywności oraz wpływu
zakładów przemysłu spożywczego na zanieczyszczenie środowiska.

Poradnik składa się z następujących elementów:

−

wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiadomości, które uczeń
powinien mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej,

−

cele kształcenia, czyli wykaz umiejętności, jakie uczeń opanuje podczas kształcenia w tej
jednostce modułowej,

−

materiał nauczania, na który składają się: podstawy teoretyczne, pytania sprawdzające
wiedzę przed przystąpieniem do wykonania ćwiczenia, sposób wykonania ćwiczenia,
oraz sprawdzian postępów po wykonaniu ćwiczenia,

−

test zawierający zadania sprawdzające opanowanie treści objętych programem jednostki
modułowej,

−

wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas kształcenia w tej jednostce
modułowej.
Podczas realizacji tej jednostki modułowej zwróć szczególną uwagę na jakość surowców,

przepisy prawne dotyczące stosowania dodatków do żywności oraz właściwe gospodarowanie
surowcami i wodą.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

321[09].O1

Podstawy działalności przedsiębiorstwa spożywczego

321[09].O1.01

Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony

przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska w przemyśle spożywczym

321[09].O1.05

Pozyskiwanie surowców dla przetwórstwa spożywczego

321[09].O1.06

Badanie organoleptyczne jakości surowców, półproduktów

i produktów spożywczych

321[09].O1.07

Analizowanie podstawowych działań w produkcji i przetwórstwie żywności

321[09].O1.08

Organizowanie pracy w zakładach przetwórstwa spożywczego

321[09].O1.02

Posługiwanie się

dokumentacją techniczno-

technologiczną

321[09].O1.03

Rozróżnianie surowców

stosowanych w

przemyśle spożywczym

321[09].O1.04

Stosowanie materiałów

pomocniczych w

przemyśle spożywczym

321[09].O1.09

Zarządzanie

przedsiębiorstwem

321[09].O1.10

Prowadzenie działalności

marketingowej związanej z
produkcją i przetwórstwem

żywności

Schemat układu jednostek modułowych

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

określać źródła pozyskiwania surowców do produkcji żywności,

–

definiować podstawowe składniki żywności,

–

określać właściwości chemiczne białek, cukrów i tłuszczów,

–

określać czynniki wpływające na zanieczyszczenie środowiska,

–

wskazywać rolę drobnoustrojów,

–

identyfikować źródła zakażeń produkowanej żywności,

–

stosować wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy,

–

korzystać z różnych źródeł informacji.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

określić bilans żywności w Polsce i świecie,

–

określić znaczenie rozwoju rolnictwa w produkcji surowców dla przetwórstwa
spożywczego,

–

określić składniki występujące w surowcach spożywczych,

–

opisać rolę składników odżywczych w surowcach stosowanych w przetwórstwie
spożywczym,

–

dokonać klasyfikacji surowców stosowanych w przetwórstwie spożywczym,

–

określić skład chemiczny i wartość odżywczą poszczególnych grup surowców
żywnościowych,

–

wskazać w surowcach substancje istotne dla przetwórstwa,

–

rozróżnić składniki nieodżywcze występujące w surowcach żywnościowych,

–

określić zanieczyszczenia surowców produkowanych dla przemysłu spożywczego,

–

wyjaśnić wpływ zanieczyszczeń na jakość zdrowotną i przydatność technologiczną
surowców żywnościowych,

–

określić drobnoustroje występujące w surowcach żywnościowych,

–

wyjaśnić wpływ drobnoustrojów na jakość i przydatność technologiczną surowców
stosowanych w przemyśle spożywczym,

–

ocenić czystość wody technologicznej,

–

scharakteryzować gospodarkę wodną w zakładzie przetwórstwa spożywczego,

–

określić zastosowanie dodatków do żywności,

–

określić sposoby ochrony środowiska przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez
zakłady przetwórstwa spożywczego,

–

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej,

–

skorzystać z różnych źródeł informacji.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Rodzaje surowców żywnościowych

4.1.1. Materiał nauczania

−

Surowiec – materiał wyjściowy, z którego po przeprowadzeniu procesu technologicznego
otrzymuje się gotowy wyrób.

−

Surowce podstawowe – główne składniki produkowanego wyrobu, np. mąka jest
surowcem podstawowym do produkcji chleba.

−

Surowce pomocnicze (dodatki) – materiały stosowane w celu nadania odpowiedniego
smaku, zapachu, konsystencji, przedłużenia trwałości, itp., np. żelatyna, aromaty, kwas
benzoesowy.

−

Materiały pomocnicze – są to materiały potrzebne do produkcji, ale nie wchodzące
w skład produktu, np. środki myjące, smary.
Głównym źródłem surowców dla przemysłu spożywczego jest rolnictwo, a także

leśnictwo  i  rybołówstwo.  Pozyskiwanie  surowców  żywnościowych  jest  więc  w  znacznym
stopniu  uzależnione  od  środowiska  przyrodniczego;  w  szczególności  od  ukształtowania
powierzchni, warunków klimatycznych oraz rodzaju gleb.
Zbyt  urozmaicona  rzeźba  terenu  utrudnia  uprawę  ziemi.  Przydatność  rolnicza  terenu  zależy
od  takich  czynników  jak:  długość  okresu  wegetacyjnego,  ilość  opadów  w  okresie
wegetacyjnym, długość okresu bez przymrozków.

Okres wegetacyjny – to okres, w którym ilość ciepła i wilgoci jest dostateczna do

rozwoju roślinności. W Polsce przyjmuje się, że w okresie wegetacji średnia dobowa
temperatura nie może być niższa niż 5

Decydujące w uprawie roślin są gleby; ich żyzność, wilgotność, odczyn chemiczny,

przepuszczalność wody, przewiewność, zawartość odłamków skalnych.

Oprócz warunków naturalnych rozwój rolnictwa uzależniony jest od wielu czynników

związanych z funkcjonowaniem społeczeństwa takich jak:

−

ilość osób zatrudnionych w pracuje w rolnictwie,

−

jak duże są obszary rolnicze,

−

organizacja pracy,

−

mechanizacja prac,

−

wielkość gospodarstw,

−

stosowanie środków chemicznych.
Na wielkość i rodzaj produkcji rolnej wpływ ma sposób użytkowania ziemi. Udział

użytków rolnych zależy od warunków przyrodniczych i w poszczególnych krajach waha się
od kilku do ponad 80%.

Dla krajów wysoko rozwiniętych, o dużej gęstości zaludnienia, dysponujących małą

powierzchnią

obszarów

rolnych

charakterystyczne

jest

rolnictwo

intensywne.

Charakterystyczną jego cechą jest wysoka wydajność produkcji roślinnej i zwierzęcej.

W krajach o dużych powierzchniach użytków rolnych i niskiej gęstości zaludnienia

rozwija się rolnictwo ekstensywne. Dla niego charakterystycznymi cechami są małe nakłady
pracy i środków finansowych oraz niskie wyniki produkcji.

Taki rodzaj rolnictwa dominuje w państwach słabo rozwiniętych, w których z rolnictwa

utrzymuje się większość ludności.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najważniejsze czynniki decydujące o wielkości produkcji i jakości surowców

zwierzęcych to:

−

dobór odpowiednich ras do hodowli (np. rasy krów charakteryzujące się dużą
mlecznością są słabo umięśnione – nie będą więc dobrym surowcem dla przemysłu
mięsnego),

−

zapewnienie właściwych warunków hodowli (powierzchnia, temperatura, światło,
wietrzenie, sposób obchodzenia się ze zwierzętami),

−

dobór odpowiednich pasz i sposobów karmienia (pasza musi być świeża, dostarczać
potrzebne składniki, pożywienie powinno być urozmaicone),

−

utrzymanie odpowiedniego stanu higieniczno – sanitarnego (opieka weterynaryjna,
utrzymanie czystości).
Na świecie istnieje stała tendencja wzrostu produkcji żywności, zarówno w ujęciu

globalnym  jak  i  ilości przypadającej  na  jedną osobę. Mimo to na wielu obszarach występuje
zjawisko  głodu.  Najwięcej  ludzi  cierpiących  na  niedożywienie  żyje  w  Azji  i  Afryce.
Przyczyny  głodu  na  tych  obszarach  wiążą  się  nie  tylko  z  niekorzystnymi  warunkami
glebowymi  i  klimatycznymi,  ale  przede  wszystkim  z  zacofaniem  technicznym  rolnictwa,
szybkim przyrostem liczby ludności oraz przyczynami kulturowymi i politycznymi.

W Polsce uprawa ziemi nie napotyka na poważniejsze problemy jeśli chodzi

o ukształtowanie powierzchni. Jedynymi obszarami, gdzie problemy takie występują jest
Wyżyna Krakowsko – Częstochowska oraz tereny górskie.

Najkorzystniejsze warunki klimatyczne dla rozwoju rolnictwa w Polsce występują na

południowym zachodzie (Nizina Śląska), natomiast najmniej korzystne na północnym
wschodzie (Pojezierze Suwalskie).

W Polsce dominują gleby klas średnich i słabych. Gleb bardzo dobrych jest niecałe 4%.

Znajdują się one na Kujawach, Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu.

Jedną z barier ograniczających rozwój rolnictwa w Polsce jest bardzo duże rozdrobnienie

gospodarstw.  Ponad  połowa  gospodarstw  w  Polsce  ma  powierzchnię  mniejszą  niż  5  ha.
Najmniejsze  gospodarstwa  występują  w  Polsce  południowo  –  wschodniej  ,  natomiast
największe  –  w  Polsce  północnej.  Oprócz  tego  w  wielu  gospodarstwach  pola  uprawne
znajdują się w kilku, a czasem nawet kilkunastu oddalonych od siebie miejscach, co znacznie
utrudnia  mechanizację,  powoduje  straty  czasu  oraz  podnosi  koszty.  Gospodarstwa  w  Polsce
cechuje  także  nadmierne  zatrudnienie.  Wiele osób  zatrudnia  się  do  pracy  w gospodarstwach
tylko  dlatego,  że  nie  mogą  znaleźć  pracy  gdzie  indziej.  Ponadto  poziom  wykształcenia
ludności rolniczej jest bardzo niski.

W ostatnich latach obserwuje się w Polsce wzrost powierzchni upraw zbóż oraz

zmniejszenie powierzchni upraw ziemniaków, buraków cukrowych i rzepaku.

Spośród zbóż największą powierzchnię zajmuje uprawa pszenicy, choć barierą w jej

uprawie  są  wysokie  koszty  nawozów  sztucznych  oraz  niska  jakość  gleb.  Tam,  gdzie  nie
można uprawiać pszenicy – pola obsiewa się żytem, które ma znacznie  mniejsze wymagania
glebowe.  W  zachodniej  Polsce  oraz  na  Wyżynie  Krakowsko  –  Częstochowskiej  i  Wyżynie
Lubelskiej uprawia się dość dużo jęczmienia.

Trzecie miejsce pod względem wielkości powierzchni upraw (po pszenicy i życie)

zajmują ziemniaki (Polska zajmuje trzecie miejsce pod względem zbiorów ziemniaków na
świecie). Na żyznych glebach Wyżyny Lubelskiej, Dolnego Śląska, Kujaw i Żuław uprawia
się buraki cukrowe wykorzystywane jako surowiec do produkcji cukru. Jako surowiec do
produkcji oleju uprawia się rzepak i rzepik. Największe obszary upraw tych roślin występują
na Dolnym Śląsku, Pomorzu Zachodnim, Kujawach i Żuławach..

Z kolei w strefach podmiejskich i w pobliżu przetwórni owocowo – warzywnych

znajdują się rejony upraw owoców i warzyw.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W produkcji zwierzęcej największy udział ma trzoda chlewna, której hodowla oparta jest

głownie  o  naturalne  pasze  (ziemniaki  i  zboża)  Obszarami  hodowli  trzody  są  Wielkopolska,
Kujawy,  północna  część  Niziny  Mazowieckiej.  Na  obszarach  gdzie  hoduje  się  mniej  trzody
chlewnej  –  hoduje  się  bydło,  ale  również  duże  pogłowie  bydła  występuje  na  Kujawach
i w Wielkopolsce.

Ze względu na pochodzenie surowce dla przemysłu spożywczego dzieli się na roślinne

i zwierzęce.

Surowce roślinne to:

−

ziarna zbóż (kukurydza, pszenica, ryż, jęczmień, sorgo, owies, proso, żyto),

−

rośliny okopowe (ziemniaki, buraki cukrowe),

−

rośliny oleiste (rzepak, rzepik, oliwki, orzechy ziemne, soja, słonecznik, kukurydza,
orzechy kokosowe),

−

owoce:

−

ziarnkowe (jabłka, gruszki, owoce pigwy),

−

pestkowe (śliwki, wiśnie, czereśnie, brzoskwinie, morele),

−

jagodowe (truskawki, porzeczki, agrest, maliny, borówki, żurawiny, winogrona

,jeżyny , poziomki ),

−

łupinowe (orzechy, migdały, kasztany),

−

południowe (pomarańcze, cytryny, banany, kiwi, ananasy, figi, daktyle, mandarynki,

mango, granaty, nektarynki),

−

warzywa:

−

liściowe (sałata, cykoria, szpinak, szczaw, seler naciowy, pietruszka naciowa, burak

liściowy),

−

cebulowe (cebula, czosnek, por, szczypiorek, botwina),

−

kapustne (kapusta biała, czerwona, włoska i pekińska oraz kalarepa, kalafior, brokuły
brukselka, jarmuż),

−

rzepowate (rzodkiew, rzepa, rzodkiewka, brukiew),

−

korzeniowe (marchew, pietruszka, seler, burak ćwikłowy, skorzonera, salsefia,
pasternak),

−

psiankowate (pomidor, papryka, bakłażan),

−

dyniowate (ogórek, dynia, melon, cukinia, patison, kabaczki),

−

strączkowe (fasola, groch, soja, bób, soczewica, cieierzyca),

−

wieloletnie (szparagi, chrzan, karczoch, rabarbar),

−

różne (kukurydza, szparagi, koper włoski , rabarbar, karczochy).

Surowce zwierzęce to:

−

zwierzęta rzeźne (trzoda chlewna, bydło, owce, konie, kozy, króliki),

−

drób (kury, indyki, kaczki, gęsi),

−

jaja,

−

mleko (krowie, kozie, owcze),

−

ryby (słodkowodne, morskie, wędrowne).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co to są surowce podstawowe i surowce pomocnicze?
2.  Jakie są źródła surowców dla przemysłu spożywczego?
3.  Jakie  czynniki  związane  ze  środowiskiem  naturalnym  wpływają  na  wielkość  produkcji

roślinnej?

4.  Jakie czynniki nie związane ze środowiskiem naturalnym warunkują rozwój rolnictwa?
5.  Jakie czynniki decydują o wielkości produkcji surowców pochodzenia zwierzęcego?
6.  Jaka jest różnica między rolnictwem intensywnym a rolnictwem ekstensywnym?
7.  Jaki jest podstawowy podział surowców dla przemysłu spożywczego?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Porównaj spożycie (w kilokaloriach na jednego mieszkańca) w następujących krajach:

Kanada, Indie, Nigeria, Polska oraz określ przyczyny jego zróżnicowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) Porównaj dane statystyczne dotyczące spożycia żywnościw Kanadzie, Indiach, Nigerii

i Polsce,

2)  odszukać w atlasie geograficznym wymienione państwa,
3)  porównać warunki przyrodnicze na tych obszarach,
4)  przeanalizować i porównać udział użytków rolnych w tych państwach,
5)  przeanalizować i porównać udział ludności zatrudnionej w rolnictwie,
6)  przeanalizować i porównać poziom mechanizacji i chemizacji rolnictwa,
7)  sformułować wnioski dotyczące związku między  wielkością spożycia a najważniejszymi

czynnikami wpływającymi na spożycie,

8) zaprezentować efekty swojej pracy,
9) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

atlas geograficzny,

–

rocznik statystyczny,

–

literatura z rozdziału 6, np. [1] lub [10].

Ćwiczenie 2

Dokonaj analizy rozmieszczenia upraw buraka cukrowego oraz cukrowni na terenie

Polski.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować rozmieszczenie gleb na obszarze Polski korzystając z atlasu

geograficznego,

2) wskazać obszary, na których występują gleby nadające się pod uprawy buraków

cukrowych,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) porównać rozmieszczenie upraw buraka cukrowego i rozmieszczenie cukrowni,
4) sformułować

wnioski

dotyczące

związku

między

rozmieszczeniem

upraw

a rozmieszczeniem cukrowni,

5) zaprezentować efekty swojej pracy,
6) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

atlas geograficzny,

–

literatura z rozdziału 6, np. [1] lub [10].

Ćwiczenie 3

Określ, do której grupy surowców zaliczysz wskazane przez nauczyciela surowce oraz

krótko je scharakteryzuj.

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  dokładnie obejrzeć wskazane przez nauczyciela surowce,
2)  na podstawie obserwacji oraz korzystając z literatury podanej w punkcie 6 niniejszego
3)  zaprezentować efekty swojej pracy,
4)  dokonać oceny poprawności ćwiczenia.

Poradnika wypełnij tabelę wg poniższego wzoru:

Surowiec

Grupa

Charakterystyka

ziarno pszenicy

Surowce roślinne - zboża

Kształt jajowaty (owalny,
beczułkowaty),

płytką,

rozwartą

bruzdką,

silnie

wykształcona bródka, barwa
jasnożółta

(złocista,

jasnoczerwona)

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kolekcja surowców,

–

literatura z rozdziału 6, np. [1] lub [10],

–

materiały biurowe.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) zdefiniować surowce podstawowe i pomocnicze, materiały pomocnicze?

¨ ¨

2) wskazać czynniki przyrodnicze mające wpływ na rozwój rolnictwa?

¨ ¨

3) wskazać czynniki nie związane ze środowiskiem naturalnym decydujące

o rozwoju rolnictwa?

¨ ¨

4) wskazać obszary na świecie o wysokim poziomie produkcji rolniczej?

¨ ¨

5) wskazać obszary na świecie, gdzie ilość produkowanej żywności

nie wystarcza do pokrycia potrzeb?

¨ ¨

6) określić przyczyny występowania głodu na świecie?

¨ ¨

7) dokonać podziału surowców żywnościowych?

¨ ¨

8) zakwalifikować surowce żywnościowe do odpowiedniej grupy?

¨ ¨

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Składniki odżywcze

4.2.1. Materiał nauczania

Podstawowe składniki żywności
Składniki pożywienia, które po spożyciu pokarmu i strawieniu zostają przyswojone przez

organizm i spełniają w nim określone funkcje nazywamy składnikami odżywczymi.
Składników takich jest około 100, z czego około 40 określanych jest jako niezbędne, tzn.
takie, których organizm nie potrafi syntetyzować, w związku z czym muszą być organizmowi
dostarczone z pożywieniem, gdyż brak któregokolwiek z nich może doprowadzić do różnych
chorób, a nawet śmierci.

Uwzględniając znaczenie składników pokarmowych dla organizmu dzieli się je na:

–

Składniki budulcowe, które wykorzystywane są do budowy komórek, tkanek, organów,
lub są składnikiem płynów ustrojowych i wydzielin (krew, enzymy, hormony, itp.).
Należą do nich białka, składniki mineralne i woda.

–

Składniki  energetyczne,  które  są  dla  organizmu  źródłem  energii  potrzebnej  do
właściwego  funkcjonowania  narządów  wewnętrznych,  utrzymania  stałej  temperatury
ciała,  a  także  wykonywania  wszystkich  czynności  np.  pracy,  uprawiania  sportu  itp.
Zalicza się do nich przede wszystkim tłuszcze, węglowodany a także częściowo białka.

–

Składniki regulujące odpowiedzialne są za prawidłowy przebieg wszystkich procesów
zachodzących w organizmie. Należą do nich witaminy i składniki mineralne.
Białka są to związki wielkocząsteczkowe, zbudowane z aminokwasów połączonych ze

sobą wiązaniami peptydowymi. W ich skład wchodzić mogą także metale, tłuszcze,
węglowodany i barwniki.

Białka dzielą się na proste (zbudowane wyłącznie z aminokwasów) i złożone (zbudowane

są z aminokwasów i innych związków chemicznych lub pierwiastków )

Ze względu na pochodzenie białka dzieli się na roślinne i zwierzęce.
Białka zwierzęce są białkami pełnowartościowymi (kompletnymi), ponieważ w swoim

składzie  zawierają  wszystkie  aminokwasy  potrzebne  organizmowi  ludzkiemu.  Części  z  tych
aminokwasów  organizm  nie  potrafi  sam  wytworzyć,  w  związku  z  czym  muszą  być  one
dostarczone  z  pożywieniem.  Aminokwasy  te  nazywa  się  egzogennymi  (lub  niezbędnymi).
Jest  ich  osiem:  fenyloalanina,  izoleucyna,  leucyna,  lizyna,  metionina,  treonina,  tryptofan,
walina. Inne aminokwasy organizm potrafi sam syntetyzować, nazywane są one endogennymi
lub nie niezbędnymi. Im więcej aminokwasów egzogennych zawiera białko, tym jego wartość
odżywcza jest większa.

Białka pochodzenia roślinnego są ubogie w jeden lub kilka aminokwasów egzogennych,

dlatego nazywa się je niepełnowartościowymi.

Jako wzorcowe białko pełnowartościowe uznawane jest białko całego jaja kurzego.
Główne źródła białka w naszym pożywieniu to: mięso, ryby, jaja, mleko, rośliny

strączkowe. Dostarczenie odpowiedniej ilości  białka w pożywieniu jest bardzo ważne. Jeżeli
spożywa się go zbyt dużo, to jego nadmiar organizm zużywa na przekształcenie w zapasowe
składniki  energetyczne  (tłuszcz).  Z  kolei  niedobór  białka  w  pożywieniu  dzieci  i  młodzieży
jest  przyczyną  zahamowania  rozwoju  fizycznego  i  umysłowego  ich  organizmów  oraz  może
być przyczyną wielu schorzeń.

Spożywając 1 g białka dostarczamy organizmowi 4 kcal (około 17 kJ) energii.
Węglowodany (zwane też cukrowcami lub po prostu cukrami) zbudowane są z węgla,

wodoru i tlenu. Dzieli się je na proste i złożone. Najłatwiej przyswajane przez nasz organizm
są cukry proste, np. glukoza, która jest wchłaniana z przewodu pokarmowego. Inne cukry
muszą być najpierw rozłożone do cukrów prostych. Węglowodany pod względem wagowym

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w żywieniu ludzi zajmują najpoważniejszą pozycję. Pokrywają one zapotrzebowanie
energetyczne dorosłego człowieka w 60%. Największą rolę w żywieniu człowieka odgrywają:

−

glukoza (najwięcej jest jej w winogronach, śliwkach, daktylach, a mniejszych ilościach
spotyka się ją prawie we wszystkich owocach, korzeniach, nasionach),

−

fruktoza (występuje prawie we wszystkich owocach o słodkim smaku, jest najsłodsza
spośród wszystkich cukrów),

−

sacharoza  (zbudowana  jest  z  glukozy  i  fruktozy,  występuje  w  burakach  cukrowych
i  prawie  we  wszystkie  słodkich  owocach,  w  środowisku  lekko  kwaśnym  lub  pod
wpływem  enzymów  ulega  hydrolizie  rozpadając  się  na  glukozę  i  fruktozę  dając  tzw.
cukier inwertowany)

−

laktoza (zbudowana jest z galaktozy i glukozy, występuje wyłącznie w mleku ssaków),

−

maltoza (zbudowana jest z dwóch cząsteczek glukozy, w największej ilości występuje
w ziarnie jęczmienia),

−

skrobia (jest wielocukrem zbudowanym z dużej liczby cząsteczek glukozy, występuje
w ziarnie zbóż i ziemniakach).

Spożywając 1 g węglowodanów dostarczamy organizmowi 4 kcal (około 17 kJ) energii.
Nie należy pomijać znaczenia celulozy, wielocukru nazywanego przez żywieniowców

błonnikiem pokarmowym. Błonnik nie jest trawiony, ale jego obecność wpływa korzystnie na
pracę układu pokarmowego, ogranicza wchłanianie cholesterolu i niektórych substancji
toksycznych.

Tłuszcze pod względem budowy chemicznej są estrami wyższych kwasów tłuszczowych

i  gliceryny.  Jeżeli  w  kwasach  tłuszczowych  między  atomami  węgla  w  łańcuchu  węglowym
występują  tylko  wiązania  pojedyncze,  to  takie  kwasy  nazywamy  nasyconymi.  Gdy  oprócz
wiązań  pojedynczych  zawierają  one  wiązania  podwójne,  to  związki  te  nazywamy
nienasyconymi kwasami tłuszczowymi. Najważniejsze znaczenie z punktu widzenia wartości
odżywczej  mają  wielonienasycone  niezbędne  kwasy  tłuszczowe  (WNKT),  które  zawierają
dwa  lub  więcej  podwójnych  wiązań.  Są  to  kwasy  potrzebne  organizmowi  do  prawidłowego
funkcjonowania  (np.  ich  spożywanie  zapobiega  miażdżycy).  Organizm  nie  potrafi  ich  sam
wytworzyć i muszą być dostarczone z pożywieniem.
Biorąc  pod  uwagę  pochodzenie,  tłuszcze  dzieli  się  na  roślinne  (np.  oleje,  margaryny)
i zwierzęce (np. słonina, smalec, masło). Tłuszcze roślinne zawierają znacznie więcej kwasów
tłuszczowych nienasyconych (również WNKT) niż tłuszcze zwierzęce, dlatego wszędzie tam,
gdzie  jest  to  możliwe,  tłuszcze  zwierzęce  zastępuje  się  tłuszczami  roślinnymi.  Surowce
bogate w tłuszcz to: mięso wieprzowe, soja, jaja i rośliny oleiste.

Tłuszcze są cennym składnikiem energetycznym pokarmu. Spożywając 1 g tłuszczu

dostarczamy  organizmowi  9  kcal  (około  38  kJ)  energii.  Oprócz  tego  w  tłuszczach
rozpuszczają  się  niektóre  witaminy,  a  przez  to są  łatwo  przyswajalne.  Gdy  spożywamy  zbyt
dużo tłuszczów  lub  węglowodanów,  które organizm  może  przetwarzać  na  tłuszcz,  następuje
rozrost tkanki tłuszczowej, co bywa przyczyną otyłości. Jeżeli organizmowi dostarczamy zbyt
mało  składników  energetycznych,  to  zaczyna  on  wykorzystywać  białko  jako  źródło  energii,
co może stać się przyczyną niedoboru składników budulcowych.

W tłuszczach przeznaczonych do spożycia pod wpływem czynników takich jak światło,

ciepło, wilgoć i tlen zachodzą procesy utleniania i hydrolizy. Powstają wtedy związki
chemiczne, które nadają tłuszczom nieprzyjemny zapach i smak oraz powodują zmianę ich
barwy. Zjawisko to nazywa się jełczeniem tłuszczów.

Witaminy są zawiązkami niezbędnymi do prawidłowego funkcjonowania organizmu.

Dzieli się je na rozpuszczalne w wodzie (witamina C, witaminy grupy B: B

, B

, PP, B

biotyna kwas pantotenowy, folacyna, B

) i rozpuszczalne w tłuszczach (witaminy A, D, E,

K). Z wyjątkiem witaminy D, która jest wytwarzana w naszej skórze i witaminy K
produkowanej przez drobnoustroje przewodu pokarmowego, wszystkie witaminy muszą być

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

dostarczane z pożywieniem. Organizm potrafi tworzyć witaminę A z beta-karotenu
(prowitaminy A).
W tabeli 1 przedstawiono produkty będące źródłami witamin oraz skutki niedoboru
wymienionych witamin.

Witaminy są wrażliwe na następujące czynniki: ciepło, tlen, światło, odczyn środowiska,

obecność  niektórych  enzymów  oraz  metali.  Dlatego  niewłaściwa  obróbka  surowca  może
spowodować znaczne straty witamin zawartych w świeżych surowcach. Na przykład podczas
obierania  część  witamin  może  zostać  usunięta  wraz  z  odpadami.  Witaminy  rozpuszczalne
w wodzie  są  wypłukiwane  w  czasie  mycia  surowców.  Witamina  C  jest  niszczona  podczas
ogrzewania  i  łatwo  utlenia  się  w  powietrzu  oraz  w  kontakcie  z  metalami  lub  enzymami.
Witaminy  rozpuszczalne  w  tłuszczach  są  bardziej  odporne,  ale  ulegają  zniszczeniu  gdy
następuje jełczenia tłuszczów, a także pod wpływem bardzo wysokiej temperatury.

Nazwa witaminy

Produkty będące źródłem

witamin

Skutki niedoboru witamin

A (retinol)

wątroba,  mięso,  drób,  ryby,
jaja,  źródła  beta-karotenu:
marchew,  liście  pietruszki,
szpinak,

dynia,

morele,

pomidory

osłabienie wzroku ("kurza ślepota"),
zaburzenia

wzrostu,

obniżona

odporność na infekcje

(tiamina)

mięso wieprzowe, wątroba
wieprzowa, suche nasiona
fasoli i grochu, drożdże

choroba "beri-beri", zaburzenia układu
sercowo-naczyniowego
i nerwowego, bóle głowy

(ryboflawina)

mleko,

sery,

mięso

wieprzowe i wołowe, serca
wieprzowe, suche nasiona
fasoli i grochu

łzawienie, zmiany na języku i w
kącikach ust ("zajady"), światłowstręt,
łojotok skóry

PP (niacyna)

wątroba wieprzowa, mięso,
nasiona fasoli i grochu,
ziarna zbóż, ziemniaki

zmiany skórne, zaburzenia trawienia
i zaburzenia psychiczne (schorzenie
zwane pelagrą)

(pirydoksyna)

ziarna

zbóż,

ziemniaki,

mięso, mleko, nasiona fasoli
i grochu

łojotokowe zapalenie skóry, drętwienie
rąk i stóp, drażliwość, drgawki

(kobalamina)

wątroba i mięso wołowe,
jaja, ryby, mleko

niedokrwistość złośliwa, zaburzenia
układu nerwowego

C (kwas
askorbinowy)

owoce i warzywa,

szkorbut,

obniżona

odporność

infekcje, niedokrwistość (pośrednio),
uczucie

ogólnego

zmęczenia

("zmęczenie wiosenne")

D (kalciferol)

tran, ryby, masło, jaja

krzywica u dzieci, porowatość i
kruchość kości u osób starszych

E (tokoferol)

oleje,

zielone

warzywa,

masło

bezpłodność, ostry zanik mięśni

K (filochinon)

kapusta, kalafior, pomidory,
szpinak, mleko

obniżona krzepliwość krwi

Tab. 1. Produkty będące źródłem niektórych witamin i skutki niedoboru tych witamin [9, s.29]

Składniki mineralne występują w organizmie w niewielkich ilościach w porównaniu

z ilością białek, czy tłuszczów ale bez nich podobnie jak bez witamin, organizm nie mógłby
funkcjonować. Składniki mineralne są określane często w jako popiół. Popiół jest

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

pozostałością, którą otrzymuje się po całkowitym spaleniu próbki produktu. Utożsamianie
związków mineralnych z popiołem jest nieścisłe, ponieważ w czasie spalania pewne składniki
ulatniają się, np. chlorki.

Składniki mineralne dzieli się na makroelemanty (występują w większych ilościach)

i mikroelemanty (występują w bardzo małych ilościach, są też określane jako pierwiastki
śladowe). Makroskładniki są materiałem budulcowym kości, zębów, skóry, włosów (Ca, Mg,
P, S) oraz odgrywają podstawową rolę w utrzymaniu równowagi kwasowo-zasadowej
i regulowaniu ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych (Na, K, Cl). Do makroskładników
zaliczamy: wapń, fosfor, magnez, żelazo, potas, sód, chlor, siarkę.

Znaczenie składników żywności dla technologii spożywczej
Przetwarzanie żywności wiąże się z zastosowaniem różnego rodzaju procesów , które

wpływają na jakość gotowego wyrobu. Wpływ technologii może mieć charakter pozytywny
(np. wzbogacanie żywności w różne składniki, zabezpieczenie żywności przed zepsuciem)
i negatywny (rozkład witamin i innych składników).

technologii

żywności

wykorzystuje

się

właściwości

jej

składników.

Do najważniejszych właściwości białek wykorzystywanych w technologii (tzw. właściwości
funkcjonalnych) należą:
–

zdolność uwadniania i pęcznienia (przemysł piekarski, mięsny, mleczarski),

–

zdolność żelowania (przemysł mleczarski, mięsny),

–

zdolność pienienia (przemysł cukierniczy i ciastkarski),

–

wysalanie (przemysł fermentacyjny),

–

denaturacja (w każdym przemyśle, gdzie stosuje się obróbkę cieplną oraz
w mleczarstwie).

Właściwości cukrowców wykorzystywane w technologii żywności to:

–

zdolność karmelizacji (przemysł cukierniczy, piekarski),

–

zdolność hydrolizy (przemysł cukierniczy),

–

zdolność fermentacji (przemysł owocowo- warzywny, fermentacyjny, mleczarski,
piekarski),

–

dobra rozpuszczalność sacharozy (przemysł owocowo – warzywny).

–

Tłuszcze:

–

znajdują zastosowanie jako dodatek poprawiający cechy organoleptyczne produktów, np.
smarowność żywności, kruchość pieczywa,

–

umożliwiają ogrzewanie produktu w temperaturze wyższej niż temperatura wrzenia
wody, dzięki czemu produkty uzyskują charakterystyczny smak,

–

wzbogacają wartość odżywczą (także dzięki możliwości rozpuszczania w nich niektórych
witamin i substancji zapachowych).

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co rozumiesz pod pojęciem składnika odżywczego?
2.  Co to są niezbędne składniki odżywcze?
3.  Jakie są podstawowe funkcje składników pokarmowych?
4.  Jaki jest podział białek ze względu na wartość odżywczą?
5.  Co to są aminokwasy egzogenne?
6.  Jaka jest wartość energetyczna 1g tłuszczu, białka, cukru?
7.  Co oznacza skrót NNKT?
8.  Które  witaminy  zaliczamy  do  rozpuszczalnych  w  wodzie,  a  które  do  rozpuszczalnych

w tłuszczach?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9.  Które składniki mineralne zaliczamy do makroelementów, a które do mikroelementów?
10.  Jakie właściwości białek wykorzystuje się w przemyśle spożywczym?
11.  Jakie właściwości cukrów wykorzystuje się w przemyśle spożywczym?
12.  Jakie jest znaczenie tłuszczów w przetwórstwie żywności?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Porównaj skład chemiczny wybranych surowców pochodzenia roślinnego i surowców

pochodzenia zwierzęcego. Uzupełnij tabelkę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować tabele składu wartości odżywczej żwyaności,
2) wynotować zawartość poszczególnych składników w surowcach (wzór – tabela poniżej),

w grupie surowców zwierzęcych,

3) porównać zawartość poszczególnych składników w grupie surowców roślinnych

i w grupie surowców zwierzęcych,

4) sformułować wnioski wynikające z porównania,
5) zaprezentować efekty pracy,

Grupa

surowców

Surowie

Białko

Tłuszcze

Cukry

Wit. A

Wit. B

Wit. C

Zwierzęce

Roślinne

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

literatura z rozdziału 6, np. [1] lub [9],

–

materiały biurowe.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Oblicz na podstawie tabeli zawartości składników żywnościowych w chlebie pszennym

lecytynowym i chlebie Graham (tabela poniżej), kiedy dostarczymy organizmowi więcej
energii: zjadając 100 g chleba pszennego lecytynowego czy 200 g chleba Graham?

Rodzaj pieczywa

Zawartość białka

w 100 g pieczywa

Zawartość tłuszczu

w 100 g pieczywa

Zawartość

cukrów
w 100 g

pieczywa

Chleb Graham

8,3g

1,7g

48,7g

Chleb

pszenny

lecytynowy

6,1g

4,2g

43,8g

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować powyższą tabelę zawartości składników odżywczych we wskazanych

rodzajach pieczywa,

2) uwzględniając wartość energetyczną 1 g poszczególnych składników obliczyć wartość

energetyczną 100 g chleba pszennego lecytynowego i 100 g chleba Graham,

3) porównać wartość energetyczną 100 g chleba pszennego lecytynowego i 100 g chleba

Graham,

4) sformułować wnioski wynikające z porównania,
5) zaprezentować efekty pracy i porównać uzyskany wynik z kolegami.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

literatura z rozdziału 6,

–

kalkulator,

–

materiały biurowe.

Ćwiczenie 3

Określ, na podstawie składu wybranych surowców (ćwiczenie 1), jakie właściwości

składników będą odgrywały istotną rolę w przetwórstwie tych surowców?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować tabelę składu i wartości odżywczej żywności wskazanychw ćwiczeniu 1,
2) ustalić, które składniki będą odgrywały istotną rolę w procesie technologicznym (patrz

przykład poniżej),

3) korzystając z powyższych zapisów wskazać właściwości składników odgrywających

najważniejszą role w procesie technologicznym i określić zastosowanie tych właściwości,

4) zaprezentować efekty pracy i porównać uzyskany wynik z kolegami.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

literatura z rozdziału 6, np. Dłużewski M., Chuchlowa J., Krajewski K. Kamiński W.:
Technologia żywności. Podręcznik dla technikum, cz.1. WSiP, Warszawa 2000

–

materiały biurowe.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) zdefiniować pojęcie „składniki odżywcze”?

¨ ¨

2) wskazać podstawowe funkcje składników pokarmowych?

¨ ¨

3) wskazać różnicę między białkami pochodzenia zwierzęcego a białkami

pochodzenia roślinnego?

¨ ¨

4) określić wartość energetyczną 1g tłuszczu, białka, cukru?

¨ ¨

5) obliczyć wartość energetyczną produktu na podstawie znajomości składu

chemicznego ?

¨ ¨

6) porównać skład chemiczny surowców pochodzenia roślinnego i surowców

pochodzenia zwierzęcego?

¨ ¨

7)  określić właściwości białek wykorzystywane w przemyśle spożywczym?  ¨            ¨
8)  określić właściwości cukrów wykorzystywane w przemyśle spożywczym? ¨            ¨
9)  wyjaśnić znaczenie tłuszczów w przemyśle spożywczym?

¨ ¨

Surowiec

Białko

Tłuszcze

Węglowodany

winogrona

----------------------

---------------------------

Zdolność
fermentacji

–

przemysł
fermentacyjny
(produkcja win)

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Składniki nieodżywcze i zanieczyszczenia żywności

4.3.1. Materiał nauczania

Składniki nieodżywcze
Składniki nieodżywcze są to substancje obecne w żywności, które nie mają właściwości

odżywczych. Ogólnie można je podzielić na:
–

występujące naturalnie (pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego),

–

powstające w czasie procesów technologicznych i w czasie przechowywania,

–

dodawane celowo (np. środki konserwujące, spulchniające, barwniki, utleniacze, itp.),

–

zanieczyszczenia
Składniki nieodżywcze mogą być obojętne lub szkodliwe dla organizmu. Najczęściej

spotykanymi substancjami szkodliwymi są:
–

występujące naturalnie:
–

kwas szczawiowy,

–

kwasy fitynowe,

–

glikozydy i alkaloidy,

–

kwas erukowy,

–

substancje drażniące przewód pokarmowy człowieka.

–

powstające podczas przechowywania i podczas przetwarzania żywności:
–

tlenki i wodorotlenki,

–

węglowodory wielopierścieniowe aromatyczne (WWA),

–

związki Maillarda.

Zanieczyszczenia żywności
Zanieczyszczenia żywności są to substancje, które dostały się do żywności na skutek

nieprzestrzegania zasad higieny produkcji. Niektóre z nich mogą być szkodliwe dla
organizmu. Dzieli się je na:

−

fizyczne (np. ziemia, piasek, pozostałości po szkodnikach),

−

chemiczne (np. środki ochrony roślin oraz pochodzące ze ścieków, dymów, gazów
spalinowych),

−

biologiczne (np. drobnoustroje, pasożyty).
Skażenia żywności są to zanieczyszczenia, które zagrażają zdrowiu człowieka. Do

najczęściej spotykanych skażeń należą:
–

pestycydy (substancje chemiczne stosowane do ochrony roślin),

–

metale ciężkie (ołów, kadm, rtęć),

–

dioksyny (powstają podczas spalania substancji zawierających chlor, mają bardzo silne
działanie rakotwórcze),

–

azotany (III) i azotany (V) (zbyt obfite zastosowanie nawozów sztucznych podczas
uprawy roślin),

–

antybiotyki (dodawane do pasz wykorzystywanych w intensywnej hodowli zwierząt
i drobiu oraz stosowane przy leczeniu zwierząt),

–

radionuklidy (izotopy promieniotwórcze powstałe np. podczas awarii elektrowni
atomowych),

–

mykotoksyny (toksyny produkowane przez pleśnie),

–

drobnoustroje chorobotwórcze.
Wśród zanieczyszczeń i skażeń żywności wyróżnia się grupę substancji antyodżywczych.

Są  to  substancje  występujące  w  żywności  razem  z  innymi  składnikami,  jak  białka,
węglowodany,  tłuszcze,  witaminy  i  in.,  mające  wpływ  na  jej  smak,  zapach  i  barwę,
a  także  wartość  odżywczą.  Mogą  one  być  toksyczne  dla  ludzi  oraz  przeciwdziałać

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

optymalnemu wykorzystaniu składników pożywienia, głównie białek, unieczynniają
witaminy, utrudniają przyswajanie składników mineralnych i innych związków zawartych
w spożywanej żywności. Występują prawie wyłącznie w produktach pochodzenia roślinnego,
zwykle w postaci glikozydów, estrów, soli, także białek.

Substancje antyodżywcze są dzielone na dwie podstawowe grupy: związki białkowe

(wrażliwe  na  ogrzewanie,  ulegające  denaturacji  pod  wpływem  zabiegów  cieplnych)  oraz
związki  niebiałkowe  (odpornie  na  działanie  temperatury).  Do  pierwszej  grupy  należą  białka
biologicznie  czynne(np.  substancje  hamujące  działanie  enzymów  odpowiedzialnych  za
trawienie  białek),  do  drugiej  -  garbniki,  kwas  fitynowy  (ogranicza  przyswajalność
pierwiastków  śladowych),  saponiny,  solanina.  Znaczne  ilości  substancji  antyodżywczych
zawierają  rośliny  strączkowe  (groch,  fasola);  substancje  antyodżywcze  są  nazywane  także
nieodżywczymi związkami biologicznie aktywnymi, substancjami przeciwżywieniowymi lub
ostatnio, coraz częściej, związkami biologicznie aktywnymi.

Odrębną grupę substancji obecnych w pożywieniu stanowią tzw. substancje balastowe.

które  nie  ulegają  rozkładowi  chemicznemu  w  przewodzie  pokarmowym.  Nie  są  one
składnikami  odżywczymi,  ale  pełnią  istotną  rolę  w  regulacji  czynności  przewodu
pokarmowego.  Przykładem  takiej  substancji  jest  błonnik  pokarmowy  obecny  w  produktach
roślinnych.

Drobnoustroje występujące w surowcach
Drobnoustroje dzieli się na trzy grupy:

–

wirusy,

–

bakterie,

–

grzyby (pleśnie i drożdże).
Wirusy są to najprostsze twory mające właściwości żywej materii. Rozmnażają się tylko

w  żywych  komórkach.  Do  organizmu  człowieka  wirusy  mogą  przedostawać  się  drogą
oddechową,  przez  skórę,  krew,  a  także  przez  przewód  pokarmowy.  Aktywność  wirusów
uzależniona  jest  od  temperatury.  Są  one  całkowicie  unieczynnione  w  temperaturze  60

( z wyjątkiem wirusa zapalenia wątroby, który jest bardzo oporny na działanie temperatury),
natomiast w niskich temperaturach (nawet poniżej -70

C) mogą przetrwać nawet kilka lat.

Są one również dość odporne na działanie środków dezynfekujących. Giną w obecności
formaliny, silnych środków utleniających oraz podczas chlorowania wody.

Bakterie są organizmami jednokomórkowymi o kształcie kulistym, owalnym,

pałeczkowatym, przecinkowatym lub spiralnym.

Ze względu na różny stopień wymagań w stosunku do tlenu bakterie dzieli się na tlenowe

(tlen jest im niezbędny do oddychania), beztlenowe (tlen jest dla nich zabójczy), względnie
tlenowe (rozwijające się zarówno w środowisku tlenowym jak i beztlenowym).

Ze względu na optymalną temperaturę, w której bakterie się rozwijają, dzieli się je na:

psychrofilne – zdolne do wzrostu w granicach temperatur -7 do 30

C (optymalna temp. ok.

C), mezofilne – w granicach 10 – 45

C (optymalna temp. ok. 37

C) i termofilne –

w granicach 45 do 70

C (optymalna temp. ok. 55

C). Większość bakterii chorobotwórczych

należy do bakterii mezofilnych, ale niektóre, np. laseczka jadu kiełbasianego oraz Yersinia
enterocolitica najlepiej rozwijają się w temperaturze ok. 4

Niektóre bakterie pałeczkowate (laseczki tlenowe i beztlenowe) w niesprzyjających

warunkach maja zdolność wytwarzania przetrwalników, które są odporne na działanie takich
czynników środowiska jak temperatura (np. przetrwalniki laseczek jadu kiełbasianego
przeżywają w temperaturze sterylizacji konserw mięsnych) czy brak wody i pożywienia.
W sprzyjających warunkach mogą kiełkować, wytwarzając formy wegetatywne.

Działalność życiowa niektórych bakterii znalazła zastosowanie w przemyśle

spożywczym do przeprowadzania procesów fermentacji.

Wykorzystuje się do tego celu:

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

bakterie fermentacji mlekowej,

−

bakterie fermentacji octowej,

−

bakterie fermentacji propionowej.
Liczne gatunki bakterii powodują psucie się surowców i produktów spożywczych oraz

zakłócają przebieg niektórych procesów. Do najbardziej groźnych należą:

−

bakterie masłowe (wzdęcia serów i bombaże konserw),

−

bakterie octowe (zakłócające przebieg fermentacji alkoholowej w gorzelnictwie,
browarnictwie i winiarstwie),

−

bakterie mlekowe (szkodliwe w przemyśle fermentacyjnym i cukrowniczym),

−

bakterie pseudomlekowe (wywołujące wady mleka i jego przetworów),

−

bakterie gnilne – powodujące psucie się artykułów żywnościowych.
Drożdże są to organizmy jednokomórkowe. Komórki drożdży mają różny kształt. Mogą

być kuliste, owalne, jajowate, kształtu cytryny, rzadziej – długich włókien. Optymalna
temperatura wzrostu drożdży wynosi 25 do 28

C. Drożdże są bardzo rozpowszechnione

w  przyrodzie.  Drożdże  szlachetne  z  rodzaju  Saccharomyces  rozkładają  cukry  do  alkoholu
i  dwutlenku  węgla;  stosowane  są  w  przemyśle  fermentacyjnym  oraz  w  piekarnictwie.
Drożdże  dzikie  są  szkodnikami  w  przetwórstwie,  a  niektóre  gatunki  z  rodzaju  Candida
wykazują właściwości chorobotwórcze dla ludzi i zwierząt.

Pleśnie mają zdolność tworzenia grzybni składającej się z delikatnych nitkowatych

tworów, tzw. strzępków, które częściowo wrastają w podłoża, a częściowo rozwijają się nad
nim. Mają zdolność wytwarzania przetrwalników. Pleśnie rozwijają się najlepiej
w temperaturze 20 – 30

C. Środowisko kwaśne sprzyja ich rozwojowi. Niektóre gatunki

pleśni stosuje się w przemyśle spożywczym do wytwarzania kwasu cytrynowego,
szczawiowego, preparatów enzymatycznych, w mleczarstwie – do produkcji serów.

Pleśnie mają zdolność wytwarzania toksycznych metabolitów, tzw. mykotoksyn. Są one

często obecne w zbożach, owocach, orzechach, przecierach pomidorowych, sokach
cytrusowych. Najgroźniejsze dla zdrowia są tzw. aflatoksyny, spotykane w wielu produktach
spożywczych. Mają one działanie rakotwórcze.

Niezbędnym czynnikiem rozwoju drobnoustrojów jest woda. Minimum wody potrzebnej

w podłożu do wzrostu bakterii wynosi około 30%, a dla pleśni około 15%. Przetrwalniki
bakterii oraz zarodniki pleśni i drożdży wykazują dużą odporność na brak wody.

Zatrucia pokarmowe
Do drobnoustrojów będących najczęściej przyczyną zatruć pokarmowych należą:

bakterie rodzaju Salmonella, następnie gronkowce enterotoksyczne, laseczki zgorzeli gazowej
(Clostridium perfringens), laseczki jadu kiełbasianego (Clostridium botulinum), rzadziej
Bacillus cereus.

Salmonella.
Zatrucia występują najczęściej po spożyciu wyrobów i zimnych dań mięsnych,

drobiowych, rybnych, sałatek garmażeryjnych i produktów jajczarskich. Zasadniczo
zachorowania mogą mieć miejsce po zjedzeniu każdego produktu, który zawiera pałeczki
Salmonella.

Okres inkubacji w zatruciach pałeczkami Salmonella wynosi 6—24 h, najczęściej

ok. 10 - 12h. Początek jest zwykle nagły. Objawy to: bóle głowy, dreszcze, gorączka,
nudności, niekiedy wymioty, potem występują bóle brzucha i biegunka. Przebieg choroby
trwa zazwyczaj kilka dni. Śmiertelność znacznie większa u dzieci, niż u dorosłych.

Staphylococcus aureus (gronkowiec złocisty)
Zatrucia gronkowcami występują często po spożyciu produktów wymienionych przy

zatruciach wywoływanych przez Salmonella, a także po spożyciu deserów, lodów, galaretek
mięsnych. Zatrucia te mogą powodować nie tylko produkty zawierające żywe gronkowce, ale

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

również i takie, w których na skutek obróbki termicznej gronkowce zostały zabite, a pozostały
wytworzone poprzednio przez nie toksyny (odporne na działanie temperatury).
Objawami  zatrucia  są  nudności  i  gwałtowne  wymioty,  pojawiające  się  najczęściej  0,5—3  h
po  spożyciu  produktu  zawierającego  toksynę.  Towarzyszą  im  zwykle  silna  biegunka  i  bóle
brzucha.  Temperatura  ciała  jest  na  ogół  prawidłowa. Przebieg zatrucia  na  ogół  krótkotrwały
od kilku do kilkunastu godzin.

Clostridium botulinum (laseczki jadu kiełbasianego)
Są bakteriami bezwzględnie beztlenowymi. Rozróżnia się 7 typów Clostridium botulinum

(od A do G), z nich tylko typy A, B, E, F notowane są jako przyczyna zatruć ludzi. Wspólną
ich cechą jest zdolność wytwarzania toksyn działających na układ nerwowy. Zatrucia typami
A  i  B  występują  przeważnie  po  spożyciu  konserw  warzywnych  i  mięsnych,
przygotowywanych  sposobem  domowym.  Zdarzają  się  one  również,  ale  znacznie  rzadziej,
po  zjedzeniu  konserw  mięsnych  i  mięsno-warzywnych  produkowanych  przemysłowo  (jeśli
parametry temperatury i czasu nie były utrzymane).
Zatrucia  toksyną  botulinową  typu  E  występują  po  zjedzeniu  ryb  i  produktów  rybnych
w postaci:  konserw,  ryb  wędzonych  (w  zbyt  niskiej  temperaturze),  sałatek  rybnych  lub  ryb
sprzedawanych w opakowaniach odpowietrzonych.

Clostridium perfringens (laseczki zgorzeli gazowej)
Z 5 typów najczęściej odpowiedzialny za zatrucia pokarmowe jest typ A. Niektóre szczepy

wytwarzają  przetrwalniki  wytrzymujące  nawet  kilkugodzinne  gotowanie.  Laseczki
Clostridium  perfringens  uwalniają  toksynę  bezpośrednio  w  przewodzie  pokarmowym
człowieka, podczas procesu przetrwalnikowania komórek wegetatywnych, spożytych w dużej
liczbie wraz z żywnością. Mięso duszone, galarety mięsne, sosy pozostawione po ugotowaniu
na  ciepłej  kuchni  do  wystygnięcia  (nie  schłodzone  bezpośrednio  po  ugotowaniu)  były
najczęściej notowane jako przyczyna zatruć pokarmowych.
Głównymi  objawami  zatrucia  są:  silna  wodnista  biegunka  i  bóle  brzucha.  Zdarzają  się
nudności, ale bez wymiotów. Okres inkubacji wynosi od kilku do 20 h, najczęściej 10—12 h.
Przebieg zatrucia na ogół łagodny, z wyjątkiem małych dzieci i osób w podeszłym wieku oraz
osłabionych innymi chorobami.

Bacillus cereus
Przyczyną zatrucia są najczęściej ciastka, budynie, sałatki, desery mączno-ryżowe, zupy

mięsno-warzywne w proszku, które po przyrządzeniu pozostawiono w temperaturze
pokojowej. Objawy zatrucia są zwykle łagodniejsze, chociaż podobne do wywołanych przez
Clostridium. perfringens.

Escherichia coli

.Niektóre typy Escherichia coli notowane są w ostatnich latach jako przyczyna ostrych
biegunek u starszych dzieci i ludzi dorosłych, a nie tylko u niemowląt.
Zachorowania występowały najczęściej po spożyciu hamburgerów, sałatek, twarogów
i innych serów.

Pałeczki Shigella (czerwonki)
Mogą powodować zachorowania, cechujące się krótkim okresem inkubacji, krótkim

przebiegiem choroby, a także masowym występowaniem. Występują one najczęściej po
spożyciu produktów mleczarskich i sałatek warzywnych.

Zatrucia mogą zostać wywołane także mykotoksynami; najczęściej po spożyciu zakażonej

maki i przetworów mącznych (np. chleba).

Zapobieganie zatruciom
Zapobieganie zatruciom wywołanym przez wymienione bakterie (lub wyprodukowane

przez nie toksyny) polega ogólnie na:

−

kontroli weterynaryjnej zwierząt rzeźnych i mięsa,

−

zwalczaniu much i gryzoni,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

stałej kontroli nosicielstwa wśród pracowników zatrudnionych w zakładach przemysłu
spożywczego,

−

niedopuszczaniu do produkcji osób ze zmianami ropnymi na skórze i ostrymi nieżytami
górnych dróg oddechowych,

−

przestrzeganiu parametrów produkcji

−

przestrzeganiu odpowiednich warunków sanitarno – higienicznych produkcji
i magazynowania produktów spożywczych zgodnych z HACCP – jako narzędzia
w sterowaniu jakością higieniczną żywności,

−

używaniu wody zdatnej do picia.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co to są składniki nieodżywcze?
2.  Jakie składniki nieodżywcze mogą być szkodliwe dla zdrowia?
3.  Co to są skażenia żywności?
4.  Jak zdefiniujesz pojęcia: substancje antyodżywcze, substancje balastowe?
5.  Jaki jest podział drobnoustrojów?
6.  Jakie bakterie są wykorzystywane w przemyśle spożywczym?
7.  Jakie bakterie są szkodliwe dla procesu technologicznego?
8.  Jakie są optymalne warunki rozwoju bakterii?
9.  Jakie są optymalne warunki rozwoju pleśni i drożdży?
10.  Co to są mykotoksyny?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oznacz stopień biologicznego zanieczyszczenia mąki (liczbę żywych rozkruszków).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się ze sprzętem, w który wyposażone jest stanowisko pracy,
2) zapoznać się z literaturą z p.6 niniejszego poradnika dotyczącą szkodników zbożowych

(np. Bijok B., Bijok F.: Surowce i technologia żywności, cz.1.)

3) odważyć na wadze technicznej 50g mąki,
4) rozsypać odważoną mąkę na ciemnej płytce tworząc warstwę grubości ok. 4 mm

i dokładnie wygładzić jej powierzchnię za pomocą płytki szklanej,

5) rozsypaną mąkę ogrzać do temperatury nieco wyższej niż temperatura otoczenia,
6) po około pół godz. obejrzeć powierzchnie maki używając lupy pamiętając, że żywe

rozkruszki naruszają gładkość powierzchni mąki – policzyć liczbę rozkruszków
w badanej próbce mąki,

7) obliczyć liczbę rozkruszków w 1 kg mąki
8) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

mąka zanieczyszczona bilogicznie,

–

waga techniczna,

–

ciemna płytka,

–

płytka szklana,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

suszarka laboratoryjna,

–

lupa,

–

zeszyt przedmiotowy,

–

długopis,

–

literatura z rozdziału 6, [1].

Ćwiczenie 2

Określ składniki nieodżywcze występujące w żywności wskazanej przez nauczyciela.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować treści punktu 4.3.1 niniejszego poradnika i przypomnieć, co to są

substancje nieodżywcze.

2)  przeanalizować zapisy znajdujące się na etykietach produktów spożywczych,
3)  wynotować składniki nieodżywcze (tabela poniżej),
4)  przyporządkować  wynotowane  składniki  do  odpowiedniej  grupy  (jednej  z  czterech

podstawowych grup składników nieodżywczych),

5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Produkt żywnościowy

Składniki nieodżywcze

zawarte w produkcie

Grupa składników

nieodżywczych

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zeszyt przedmiotowy,

–

długopis,

–

literatura z rozdziału 6, [6],

–

etykiety produktów żywnościowych.

Ćwiczenie 3

Określ wpływ drobnoustrojów na cechy produktów żywnościowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z literaturą z p.6 niniejszego poradnika, np. Drewniak E., Drewniak T.:

Mikrobiologia żywności w części dotyczącej szkodliwej roli drobnoustrojów w
przemyśle spożywczym.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) dokładnie obejrzeć próbki produktów żywnościowych niezakażonych drobnoustrojami

oraz próbki produktów zakażonych pleśniami i bakteriami,

3) zapisać charakterystyczne cechy oglądanych produktów (np. zapach, smak, zmętnienie,

osad, kożuch),

4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zeszyt przedmiotowy,

–

długopis,

–

literatura z rozdziału 6, np. [4],

–

próbki produktów żywnościowych niezakażonych i zakażonych drobnoustrojami.

Ćwiczenie 4

Określ wpływ temperatury na rozwój drobnoustrojów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uwaga: ćwiczenie należy wykonywać w zespołach 2 – 4 osobowych, ponieważ

czynności opisane w p. 3 i 4 muszą być wykonywane równocześnie

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z wyposażeniem stanowiska pracy,
2) na wadze technicznej odważyć (po dwie porcje) 140g maki pszennej, 2,5g drożdży

piekarskich,

3) do zlewki zawierającej ok. 100cm

wody o temperaturze 18

C dodać szczyptę cukru

i odważoną porcję drożdży, rozprowadzić , dodać do odważonej porcji mąki i dokładnie
wymieszać; przygotowane ciasto odstawić w chłodne miejsce,

4) w tym samym czasie do zlewki zawierającej ok. 100cm

wody o temperaturze 35

dodać szczyptę cukru i odważoną porcję drożdży, rozprowadzić , dodać do odważonej
porcji mąki i dokładnie wymieszać; przygotowane ciasto odstawić w ciepłe miejsce,

5)  obserwować wzrost obu ciast,
6)  porównać szybkość rośnięcia ciasta w obu temperaturach, sformułować wnioski,
7)  zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

waga techniczna,

–

drobny sprzęt laboratoryjny,

–

termometr,

–

drożdże piekarskie,

–

cukier,

–

mąka.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) zdefiniować pojęcie: składniki nieodżywcze?

¨ ¨

2) wskazać składniki nieodżywcze występujące w żywności?

¨ ¨

3) objaśnić pojęcie: skażenia żywności?

¨ ¨

4) rozróżnić drobnoustroje występujące w surowcach i

produktach spożywczych?

¨ ¨

5) wskazać bakterie wykorzystywane w przemyśle spożywczym?

¨ ¨

6) określić szkodliwy wpływ bakterii na jakość zdrowotną żywności?

¨ ¨

7) określić optymalne warunki rozwoju bakterii?

¨ ¨

8) określić optymalne warunki rozwoju pleśni?

¨ ¨

9) zdefiniować pojęcie mykotoksyn?

¨ ¨

10) wskazać surowce i produkty zagrożone obecnością mykotoksyn?

¨ ¨

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Dodatki do żywności

4.4.1 Matriał nauczania

Obecnie w przemyśle spożywczym stosuje się wiele składników, których dodatek do

tradycyjnych surowców powoduje uzyskanie nowych cech produktów oraz poprawienie ich
jakości.

Dozwolone substancje dodatkowe są to substancje nie spożywane odrębnie jako

żywność, niebędące typowymi składnikami żywności, posiadające wartość odżywczą lub jej
nieposiadające,  których  celowe  użycie  technologiczne  w  procesie  produkcji,  przetwarzania,
przygotowywania,  pakowania,  przewozu  i  przechowywania  spowoduje  zamierzone  lub
spodziewane  rezultaty  w  produkcie  lub  środkach  spożywczym  albo  w  półproduktach
będących jego komponentami.

Substancje dodatkowe mogą stać się bezpośrednio lub pośrednio składnikami żywności

lub w inny sposób oddziaływać na jej cechy. Pojecie dodatku do żywności nie obejmuje
substancji dodawanych w celu zachowania lub poprawienia wartości odżywczej. Dozwolone
substancje dodatkowe mogą być stosowane tylko wtedy, kiedy ich użycie jest technologicznie
uzasadnione i nie stwarza zagrożenia dla zdrowia lub życia człowieka.

Dozwolonych substancji dodatkowych nie wolno stosować się do:

–

żywności  nieprzetworzonej,  czyli  środków  spożywczych,  które  nie  podlegały  żadnemu
traktowaniu  powodującemu  zmianę  ich  oryginalnego  stanu;  mogą  być  one  jednak
poddane  podziałowi,  rozdzieleniu,  rozcięciu,  wyjęciu  kości,  siekaniu,  obdarciu, obraniu,
oczyszczeniu,  mieleniu,  krojeniu,  myciu,  trybowaniu,  oziębieniu,  mrożeniu,  głębokiemu
mrożeniu, zmiażdżeniu albo wyłuskaniu, pakowaniu lub pozostać nieopakowane;

–

miodu pszczelego;

–

niezemulgowanych olejów i tłuszczów pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego;

–

masła;

–

mleka (pełnego, półtłustego i odtłuszczonego), pasteryzowanego i sterylizowanego,
włączając sterylizację UHT, oraz pasteryzowanej śmietany i śmietanki;

–

niearomatyzowanych i bez dodatków smakowych, fermentowanych przetworów
mlecznych zawierających żywe kultury bakterii;

–

naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód źródlanych i wód stołowych;

–

kawy (z wyjątkiem aromatyzowanej kawy instant) i ekstraktów kawy;

–

herbaty w liściach niearomatyzowanej;

–

cukru (cukru białego), cukru ekstra białego (cukru rafinowanego), cukru przemysłowego,
płynnego  cukru  (roztworu  cukru),  płynnego  cukru  inwertowanego  (roztworu  cukru
inwertowanego),  syropu  cukru  inwertowanego,  syropu  glukozowego,  syropu
glukozowego  w  proszku,  jednowodnej  glukozy  (jednowodnej  dekstrozy),  bezwodnej
glukozy (bezwodnej dekstrozy);

–

suchych makaronów, z wyjątkiem makaronów bezglutenowych lub makaronów
przeznaczonych do diet niskobiałkowych;

–

maślanki naturalnej niearomatyzowanej lub bez dodatków smakowych, z wyjątkiem
maślanki sterylizowanej.
Podstawowym aktem prawnym w zakresie stosowania dodatków jest Ustawa z dnia 11

maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz.U. 2005 Nr 31 poz. 265)
wraz z późniejszymi zmianami.

Podział dodatków do żywności
Istnieją różne systemy klasyfikacyjne dodatków do żywności. Ze względu na funkcję

jaką dodatki pełnią można je podzielić na pięć grup:

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

Dodatki  przedłużające  trwałość  żywności  (substancje  konserwujące,  przeciwutleniacze,
regulatory  kwasowości,  stabilizatory,  synergenty).  Ich  zadaniem  jest  przeciwdziałanie
zmianom zachodzącym w surowcach i produktach żywnościowych. Należy pamiętać, że
substancje  te  nie  mogą  być  traktowane  jako  środki  przedłużające  trwałość  nadpsutej
żywności.

–

Dodatki kształtujące strukturę (substancje zagęszczające, substancje wypełniające,
żelujące, emulgujące, substancje przeciwdziałające zbrylaniu, pienieniu, substancje
wspomagające pienienie).

–

Dodatki nadające określone cechy organoleptyczne (barwniki, substancje smakowo –
zapachowe, substancje wzmacniające smak, środki słodzące),

–

Dodatki uzupełniające (preparaty białkowe, dodatki wzbogacające). Są one zaliczane do
dodatków, chociaż zgodnie z przepisami prawnymi nie są one typowymi dodatkami,
ponieważ zwiększają wartość odżywczą produktów. Najczęściej używane są w produkcji
odżywek i żywności dietetycznej.

–

Dodatki pomocnicze, dodawane w celu ułatwienia przebiegu procesów technologicznych
lub przechowywania produktów.
W celu identyfikacji dodatków opracowano międzynarodowy system ich oznaczania,

czyli kod identyfikacji dodatków. Kod ten składa się z litery „E” oraz trzy- lub czterocyfrowej
liczby przypisanej danej substancji, np. chlorofil oznaczony jest symbolem E 140, kwas
cytrynowy – E 330.
Ogólna ilość substancji, która może wniknąć do organizmu z pożywienia i wszystkich innych
źródeł bez szkody dla zdrowia określana jest jako dopuszczalne dzienne spożycie (ADI).
Wyrażane jest ono w mg składnika na kg masy ciała człowieka.

Charakterystyka wybranych grup dodatków.
Barwniki to substancje, które nadają, przywracają lub wzmacniają barwę produktów

spożywczych. Obejmują one naturalne składniki oraz inne źródła naturalne, które nie są
normalnie spożywane jako żywność i nie są zazwyczaj używane jako składniki
charakterystyczne w żywności. Barwnikami w świetle prawa wspólnotowego nie są natomiast
takie środki jak np. papryka, kurkuma i szafran.

Zgodnie z postanowieniami dyrektywy nr 94/36/WE dodatkowych barwników nie mogą

w  zasadzie  (z  pewnymi  wyjątkami)  zawierać  m.in.  takie  kategorie  produktów,  jak:  mąka
i  inne  wyroby  przemiału  zbóż  oraz  skrobia,  chleb  i  produkty  podobne,  makarony,  cukry
(w  tym  cukry  proste  i  dwucukry),  jaja  i  przetwory  z  jaj,  mleko,  mleko  półtłuste  lub
odtłuszczone,  pasteryzowane  lub  sterylizowane  (włączając  sterylizację  UHT)  nie
aromatyzowane,  mleko  czekoladowe,  mleko  przefermentowane (nie aromatyzowane),  mleko
konserwowe, śmietanka  i  śmietanka w proszku nie aromatyzowana,  masło z mleka owczego
i  koziego,  dżemy  wyborowe,  galaretki  wyborowe  i  puree  z  kasztanów,  krem  ze  śliwek,
wyroby kakaowe i składniki czekoladowe w wyrobach czekoladowych, kawa palona, herbata,
cykoria;  wyciągi  z  herbaty  i  z  cykorii;  preparaty  z  herbaty,  z  roślin,  z  owoców  i  ze  zbóż
przeznaczone do naparów, jak też mieszanki i preparaty "błyskawiczne" z tych wyrobów, sól,
wyroby i substytuty soli, przyprawy i mieszanki przypraw, miód, słód i przetwory słodowe.

Substancje słodzące używane są w celu nadania produktom spożywczym słodkiego

smaku. Do dozwolonych substancji słodzących należą:
–

sorbit (sorbit, syrop sorbitolowy - E 420),

–

mannitol (E 421), izomalt (E 953),

–

maltitol (malitol, malitol w syropie - E 965),

–

laktitol (E 966),

–

ksylitol (E 967),

–

acesulfam K (E 950),

–

aspartam (E 951),

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

cyklamian sodu i wapnia (E 952),

–

sacharyna i jej sól sodowa, potasowa lub wapniowa (E 954),

–

taumatyna (E 957),

–

neohesperydyna DC (E 959).
Dla wybranych grup produktów (w tym wyrobów cukierniczych i piekarniczych, różnego

rodzaju deserów, lodów, produktów mlecznych) o obniżonej wartości energetycznej lub bez
dodatku cukru określono maksymalną zawartość poszczególnych substancji słodzących.

Substancje zapachowe - rozróżnia się środki aromatyzujące (czyli substancje

aromatyczne,  preparaty  aromatyczne,  środki  aromatyzujące  z  przetworzenia,  środki
aromatyzujące  dymu  wędzarniczego  lub  ich  mieszaniny)  oraz  substancje  aromatyzujące  (tj.
określone  substancje  chemiczne  posiadające  właściwości  aromatyzujące).Maksymalne
zawartości  substancji  lub  środków  aromatyzujących  dla  niektórych  wyrobów  cukierniczych
i piekarniczych, określone w dyrektywie nr 88/388/EWG przedstawiają się następująco:
–

kumaryna: 10 mg/kg w niektórych rodzajach słodyczy z karmelem,

–

kwas cyjanowodorowy: 50 mg/kg w nugacie, marcepanie i jego produktach zamiennych
lub produktach podobnych,

–

hyperycyna: 1 mg/kg w wyrobach cukierniczych,

–

pulegon: 350 mg/kg w wyrobach cukierniczych z miętą,

–

kwasyna: 10 mg/kg w wyrobach cukierniczych w postaci pastylek.
Przeciwutleniacze są to substancje wydłużające okres przechowywania środków

spożywczych,  chroniąc  je  przed  zepsuciem  powodowanym  przez  utlenianie,  takim  jak
jełczenie  tłuszczu  oraz  zmiana  barwy.  Konserwanty  są  to  substancje,  które  wydłużają  okres
przechowywania  środków  spożywczych,  chroniąc  je  przed  zepsuciem  powodowanym  przez
drobnoustroje.  Załącznik  III  do  dyrektywy  95/2/WE  określa  warunkowo  dozwolone
substancje

konserwujące

przeciwutleniacze

(m.in.

sorbaty,

benzoesany

i p-hydroksybenzoesany, bezwodnik kwasu siarkawego i siarczyny) oraz ich dopuszczalną
zawartość w wybranych produktach spożywczych.

Parlament Europejski razem z Komisją Europejską ustalił szczegółowe wytyczne

dotyczące  znakowania  substancji  dodatkowych  i  żywności  wytworzonej  z  ich  udziałem,
umożliwiając  w  ten  sposób  konsumentom  dokonywanie  świadomych  wyborów.
Ustawodawstwo  przewiduje  również,  że  dodatki  do  żywności  są  na  opakowaniach  środków
spożywczych, znakowane według  ich kategorii (konserwant, barwnik, przeciwutleniacz, itd.)
z podaniem nazwy albo symbolu E.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co oznacza pojęcie: dodatki do żywności?
2.  Do jakich produktów żywnościowych nie wolno stosować dodatków do żywności?
3.  Jaki jest podział dodatków do żywności?
4.  W jakim celu stosuje się dodatki do żywności?
5.  W jakim celu stosuje się dodatki uzupełniające?
6.  Na czym polega międzynarodowy system oznaczania dodatków do żywności?
7.  Co oznacza skrót: ADI ?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj rolę dodatków do żywności.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z zaproponowaną poniżej tabelą do wypełnienia,
2) zapoznać się z literaturą zaproponowaną w p. 6 niniejszego poradnika dotyczącą

dodatków do żywności,

3) przeanalizować rolę poszczególnych grup dodatków do żywności,
4) uporządkować zdobyte informacje i zapisać w tabeli skonstruowanej wg poniższego

wzorca,

5) zaprezentować efekty swojej pracy,
6) porównać efekty swojej pracy z efektami uzyskanymi przez kolegów.

Przykłady

Grupa

dodatków

Podgrupa

Cel

stosowania nazwa

dodatku

symbol

zastosowanie

Składniki
konserwujące

Kwas
benzoesowy

E 210

napoje
bezalkoholowe
niskocukrowe
dżemy,

sosy

sałatkowe,
musztardy

Przeciwutleniacze

Regulatory
kwasowości

Stabilizatory

Dodatki
przedłużające
trwałość
żywności

Synergenty

Dodatki
kształtujące
strukturę

Dodatki
nadające
określone
cechy
organoleptycz-

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dodatki
uzupełniające

Dodatki
pomocnicze

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

literatura wg punktu 6 niniejszego poradnika, [3],

–

papier kancelaryjny,

–

materiały piśmienne.

Ćwiczenie 2

Określ dodatki występujące w żywności wskazanej przez nauczyciela na podstawie

analizy informacji zawartych na etykietach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  przeanalizować zapisy znajdujące się na etykietach produktów spożywczych,
2)  zanotować zastosowane dodatki (tabela poniżej),
3)  na  podstawie  literatury,  informacji  z  poprzedniego  ćwiczenia  lub  innych  źródeł

informacji (np. internet) uzupełnić tabelę,

4) zaprezentować otrzymane wyniki.

Zastosowane dodatki

Produkt żywnościowy

symbol

nazwa

grupa

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

literatura z rozdziału 6, [10],

–

komputer z dostępem do internetu,

–

etykiety produktów żywnościowych

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) zdefiniować pojęcie: dodatek do żywności?

¨ ¨

2) wskazać produkty żywnościowe, do których nie wolno

dodawać substancji dodatkowych?

¨ ¨

3) rozróżnić dodatki do żywności ze względu na funkcje jakie pełnią?

¨ ¨

4) określić cel stosowania dodatków do żywności?

¨ ¨

5) określić cel stosowania dodatków kształtujących strukturę?

¨ ¨

6) wskazać rodzaje i cel stosowania dodatków nadających

cechy organoleptyczne?

¨ ¨

7) określić cel stosowania dodatków uzupełniających i pomocniczych?

¨ ¨

8) zinterpretować informacje o dodatkach zawarte na

etykietach produktów żywnościowych?

¨ ¨

9) zinterpretować informacje dotyczące dopuszczalnego

dziennego spożycia (ADI)?

¨ ¨

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Gospodarowanie wodą i ochrona środowiska w przemyśle

spożywczym

4.5.1. Materiał nauczania

W przyrodzie w większości przypadków nie ma wody o takiej jakości, aby nadawała się

do  wszystkich  zastosowań.  Wymaga  ona  zatem  wstępnego  uzdatnienia.  Woda  do  picia
i  zastosowań  gospodarczych  powinna  być  przede  wszystkim  nieszkodliwa  dla  zdrowia
człowieka i zwierząt oraz czysta i smaczna. Nie powinna zatem zawierać dużej ilości bakterii
-  miano  coli  ok.  50,  zawiesin,  soli  manganu  powyżej  0,1  mg/dm

i żelaza powyżej

0,3 mg/dm

. Powinna natomiast zawierać w niewielkich stężeniach sole wapnia i magnezu -

do 7 mval/dm

oraz rozpuszczony CO

. Pożądana jest zawartość mikroelementów.

Woda dla przemysłu spożywczego powinna odpowiadać tym samym kryteriom jak woda

do picia, lecz w przypadku np. browarów powinna zawierać mniejszą ilość rozpuszczonych
soli (być miękka), mleczarni - nie zawierać rozpuszczonego tlenu, zdecydowanie mniej
bakterii, soli żelaza i manganu.

Wskaźniki jakości wody
Wskaźniki fizyczne

1. Mętność

Mętność wody wywołują zawiesiny organiczne jak np. związki humusowe

i nieorganiczne takie jak trudno rozpuszczalne wodorotlenki metali np. Fe(OH)

, Mn(OH)

iły, gliny itp.
2. Barwa

Woda chemicznie czysta nie ma barwy. W warunkach naturalnych w grubych warstwach

przyjmuje odcień błękitu. Wody zanieczyszczone przyjmują zabarwienie od związków
chemicznych w nich rozpuszczonych. Jest to najczęściej zabarwienie zielono-żółte.
3. Smak i zapach

Są to parametry badane organoleptycznie. Smak i zapach nadają wodzie rozpuszczone w

niej związki organiczne i nieorganiczne takie jak sole, kwasy, gazy i organiczne - najczęściej
produkty metabolizmu organizmów żyjących w wodzie w warunkach naturalnych.
4

Temperatura
Wskaźniki chemiczne.

1. Odczyn

Wskazuje on, czy woda jest kwaśna czy alkaliczna. Odczyn większości wód naturalnych

waha się w granicach 6,8-8,5 pH.
2. Utlenialność (ChZT)

Służy umownie do określenia substancji organicznych zawartych w wodzie. Oznacza się

ją kilkoma metodami. Wartość ChZT oznaczana metodą nadmanganianową jest umowna,
gdyż tylko ok. 60% substancji organicznych zawartych w wodzie ulega utlenieniu.
3

Twardość
Jest to zawartość jonów wapniowych i magnezowych w wodzie. Twardość wyraża się

ilością milivali jonów wapniowych i magnezowych w decymetrze sześciennym wody. Do jej
wyrażania stosowane są również tzw. stopnie twardości:
–

niemiecki stopień twardości (

n) odpowiadający zawartości soli wapniowych

i magnezowych równoważnej 10 mg CaO w 1 dm

wody,

–

francuski stopień twardości (

f) odpowiadający zawartości soli wapniowych

i magnezowych równoważnej 10 mg CaCO

w 1 dm

wody,

–

angielski stopień twardości (

Clarka) odpowiadający zawartości soli wapniowych

i magnezowych równoważnej 14,3 mg CaCO

w 1 dm

wody.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Twardość jest cechą, która powoduje powstawanie kamienia kotłowego w urządzeniach

grzewczych. Na ogólną twardość składa się twardość węglanowa i niewęglanowa. Twardość
węglanową nadają wodzie rozpuszczone wodorowęglany wapnia i magnezu. Można ją usunąć
przez ogrzewanie wody do wrzenia. Pozostałe aniony i kationy tworzą tzw. twardość
niewęglanową (stałą), której nie da się usunąć powyższym sposobem.

Wskaźniki bakteriologiczne
Stopień zanieczyszczenia wody bakteriami określa się na podstawie liczby bakterii w 1

. Ocena wody pod względem sanitarno-epidemiologicznym odbywa się na podstawie

miana coli (bakterii okrężnicy). Miano coli oznacza najmniejszą objętość wody w cm

w której  wykryto  1  bakterię  okrężnicy.  Bakterie  te  nie  są  szkodliwe  dla  zdrowia  człowieka,
ale  ich  występowanie  sugeruje  możliwość  istnienia  w  wodzie  również  bakterii
chorobotwórczych.  Im  mniejsze  jest  miano  coli,  tym  woda  jest  bardziej  zanieczyszczona.
Dla wody nadającej się do picia powinno wynosić 10-50.

Dostosowanie właściwości i składu wody do wymagań wynikających z jej przeznaczenia

nazywamy uzdatnianiem. Woda stosowana w przemyśle spożywczym wykorzystywana jest
w procesach technologicznych oraz w procesach technicznych, tj. do zasilania kotłów, jako
czynnik grzewczy, itp.

Metody uzdatniania:

1. mechaniczne (sedymentacja, filtrowanie, odgazowywanie, napowietrzanie),
2. fizyczno – chemiczne (koagulacja, zmiękczanie, demineralizacja, odżelazianie,

odmanganianie, dezynfekcja).
Klarowania dokonuje się na kilka sposobów np. przez koagulację, sedymentację zawiesin

i filtrację, to jest usuwanie zanieczyszczeń za pomocą przepuszczania wody przez ośrodek
porowaty - filtr. Koagulację prowadzi się w celu wytrącenia koloidów znajdujących się
w wodzie, a następnie osadza się je i filtruje. Do koagulacji stosuje się: Al

(SO

)

(pH = 5,5 -

7,4 ), NaAlO

(pH = 7), FeCl

(pH > 4), FeSO

(pH =8,5).

Odżelazianie i odmanganianie przeprowadza się napowietrzając wodę zanieczyszczoną

manganem i żelazem, co powoduje wytrącenie się osadów wodorotlenków, które następnie są
usuwane w wyniku filtracji na odpowiednich filtrach. Zwiększenie pH przez dodatek
Ca(OH)

powoduje szybszy przebieg procesu.

Dezynfekcja ma na celu zniszczenie bakterii i mikroorganizmów zawartych w wodzie.

Dokonuje się tego przez chlorowanie, ozonowanie oraz naświetlanie promieniami
ultrafioletowymi.

Odgazowanie ma na celu usunięcie gazów rozpuszczonych w wodzie.
Zmiękczania wody dokonuje się wytrącając związki wapnia i magnezu, przez ogrzanie

wody, co usuwa twardość przemijającą. Użycie reagentów chemicznych, takich jak wapno
i soda, prowadzi do podobnych efektów. Zastosowanie wymieniaczy jonowych - jonitów,
pracujących w cyklu sodowym, spowoduje wymianę jonów Ca

i Mg

z wody na jony Na

co zmniejsza jej twardość .

Woda nieuzdatniona (twarda) wytwarza osady kamienia i mułu kotłowego. Są to ciała

stałe  o  różnej  gęstości  i  składzie,  powstające  wewnątrz  kotłów  i  wymienników  cieplnych
w  czasie  ich  eksploatacji  i  naruszające  normalną  pracę   powierzchni  przewodzącej  ciepło.
Kamień  tworzy  się  na  ściankach  urządzeń,  muł  jest  osadem  nie  związanym  z  powierzchnią
grzejną,  powstaje  w  warstwie  wody  kotłowej.  Oprócz  tego  tworzy  się  tzw.  kamień  wtórny.
Są  to  cząstki  mułu,  na  których  krystalizują  substancje  z  roztworów  przesyconych.  Zlepiając
się w nieobciążonych częściach aparatów, tworzą złogi kamienia wtórnego. Kamień powstaje
w wodzie wrzącej. Im gwałtowniejsze wrzenie, tym łatwiej tworzą się osady mułu.

Demineralizacja wody jest najskuteczniejsza po poddaniu jej destylacji lub podwójnej

destylacji. Są to jednak procesy energochłonne i przez to kosztowne. Woda

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zdemineralizowana stosowana jest jako woda techniczna oraz do produkcji wódek czystych,
odtwarzania soków owocowych z koncentratów.

Zakłady przemysłu spożywczego zużywają na ogół duże ilości wody.
Wyróżnia się następujące obiegi wodne:

–

otwarty (woda pobierana ze źródła zaopatrzenia i po przejściu przez proces
technologiczny wraca po ewentualnym oczyszczeniu do odbiornika naturalnego,
np. rzeki),

–

zamknięty (raz pobrana woda znajduje się stale w obiegu, a wodę świeżą pobiera się
tylko w celu uzupełnienia ubytków),

–

szeregowy (woda wykorzystana w jednym dziale produkcyjnym może być wykorzystana
w innym dziale),

–

mieszany (jedne działy pracują na zasadzie obiegu otwartego, a inne – na zasadzie obiegu
zamkniętego).
W zależności od rodzaju produkcji oraz sposobu obiegu wody zakłady spożywcze

produkują różne ilości ścieków. Stężenie zanieczyszczeń jest to masa zanieczyszczeń
przypadająca na jednostkę objętości ścieków.
Ładunek zanieczyszczeń jest to iloczyn stężenia i określonej objętości ścieków,
wypływających z zakładu przemysłowego.

Wskaźnikami zanieczyszczenia ścieków są:

−

Biochemiczne zapotrzebowanie tlenu (BZT

−

Chemiczne zapotrzebowanie tlenu (ChZT).

Wpływ przemysłu spożywczego na środowisko
Największym zagrożeniem dla środowiska powodowanym przez przemysł spożywczy są

ścieki i odpady. Najwięcej i najbardziej szkodliwych ścieków produkują zakłady przemysłu
mięsnego, ziemniaczanego, cukrowniczego, mleczarskiego i owocowo – warzywnego. Ścieki
te są trudne do oczyszczenia. Zawierają duże ilości substancji organicznych i nieorganicznych
oraz znaczne ilości środków stosowanych w ochronie roślin.

Niektóre zakłady wytwarzają wyziewy, które mogą być szkodliwe dla otoczenia,

np. w zakładach przemysłu tłuszczowego są to opary rozpuszczalnika, pył, specyficzne
zapachy.

Zakłady tłuszczowe są również producentami odpadów stałych w postaci zużytego

katalizatora niklowego, który jest bardzo niebezpieczny dla środowiska.

Zapobieganie skażeniu środowiska przez przemysł spożywczy polega na:

–

oszczędnym gospodarowaniu wodą (unikanie obiegu otwartego tam, gdzie to możliwe),

–

oczyszczaniu ścieków (zarówno metodami tradycyjnymi jak i udoskonalonymi
i nowymi, np. flotacja próżniowa, systemy membranowe, usuwanie biogenów),

–

monitorowaniu składu ścieków,

–

zmniejszaniu emisji pyłów i gazów poprzez zastosowanie urządzeń odpylających.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie ogólne wymagania powinna spełniać woda stosowana w przemyśle spożywczym?
2.  Jakie wskaźniki fizyczne określają jakość wody?
3.  Jakie wskaźniki chemiczne określają jakość wody?
4.  Jaki wskaźnik mikrobiologiczny określa jakość wody?
5.  Na czym polega uzdatnianie wody?
6.  Z jakich etapów składa się klarowanie wody?
7.  W jakim celu przeprowadza się zmiękczanie wody?
8.  Jakie rodzaje obiegów wody stosowane są w zakładach?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Jakie zakłady przemysłu spożywczego najbardziej wpływają na środowisko?
10. W jaki sposób zakłady starają się zapobiegać skażeniu środowiska?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oceń przydatność wody do celów spożywczych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem z p. 4.5.1 dotyczącym wymagań stawianych wodzie do celów

spożywczych,

2) przeanalizować wymagania, jakim powinna odpowiadać woda do celów spożywczych

zawarte w literaturze podanej w p. 6 niniejszego Poradnika, np. Jarczyk A.: Technologia
żywności. Podręcznik dla technikum, cz.3,

3) przeanalizować wskaźniki wody podane przez nauczyciela i porównać je

z wymaganiami,

4)  wskazać wskaźniki niezgodne z wymaganiami,
5)  sformułować wnioski,
6)  zaprezentować efekty swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z p. 6 niniejszego Poradnika [5],

−

przykładowe wyniki badań wody,

−

materiały biurowe.

Ćwiczenie 2

Oceń sposoby oczyszczania ścieków.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się ze sposobami oczyszczania ścieków opisanych w w literaturze podanej

w p. 6 niniejszego Poradnika, np. Jarczyk A.: Technologia żywności. Podręcznik dla
technikum, cz.3,

2)  scharakteryzować mechaniczne sposoby oczyszczania ścieków,
3)  scharakteryzować chemiczne i fizykochemiczne sposoby oczyszczania ścieków,
4)  scharakteryzować oczyszczanie ścieków z wykorzystaniem osadów czynnych,
5)  zaprezentować efekty swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z p. 6 niniejszego Poradnika, [5],

−

materiały biurowe.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Dobierz sposób ochrony środowiska przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez

przemysł spożywczy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem z p. 4.5.1 dotyczącym sposobów zapobiegania skażeniu

środowiska przez przemysł spożywczy,

2) przeanalizować wpływ wskazanego przez nauczyciela (lub wybranego) zakładu

przemysłu spożywczego na środowisko,

3) wskazać rodzaje zanieczyszczeń wytwarzanych przez ten zakład wykorzystując

informacje zawarte w literaturze z punktu 6 niniejszego Poradnika

4) przeanalizować sposoby ochrony środowiska możliwe do zastosowania przez dany

zakład,

5) sformułować wnioski,
6) zaprezentować efekty swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z p. 6 niniejszego Poradnika, [5],

−

możliwość dostępu do internetu,

−

materiały biurowe.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) wymienić wskaźniki fizyczne określające jakość wody?

¨ ¨

2) wymienić wskaźniki chemiczne określające jakość wody?

¨ ¨

3) określić wskaźnik bakteriologiczny czystości wody?

¨ ¨

4) wskazać sposoby uzdatniania i krótko je scharakteryzować?

¨ ¨

5) określić sposoby gospodarowania wodą w zakładach spożywczych?

¨ ¨

6) scharakteryzować sposoby oczyszczania ścieków?

¨ ¨

7) wskazać rodzaje zanieczyszczeń powodowanych przez

przemysł spożywczy

¨ ¨

8) wskazać sposoby ochrony środowiska stosowane

przez zakłady przetwórstwa spożywczego?

¨ ¨

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi, wpisz klasę i datę
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.  Test  zawiera  20  zadań  o  różnym  stopniu  trudności.  Są  to  zadania  zamknięte,

wielokrotnego wyboru.

5. Za każdą poprawną odpowiedź uzyskujesz jeden punkt.
6. Odpowiedzi wpisz w „Karcie odpowiedzi”, przekreślając odpowiednią literę znakiem

„X”

7. Jeżeli się pomylisz – zakreśl kółkiem (nie przeprawiaj!) błędną odpowiedź i znakiem „X”

zaznacz odpowiedź prawidłową.

8. Pracuj samodzielnie.
9. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.

10. Na rozwiązanie testu masz 40 min.

Powodzenia!

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Skrót ADI oznacza:

a)  dopuszczalne stężenie konserwantów w produktach spożywczych.
b)  maksymalną dawkę konserwantów wyrażoną w mg/kg przetworu.
c)  dopuszczalne  dzienne  spożycie  środków  chemicznych  dodawanych  do  żywności

wyrażone w mg/kg masy ciała człowieka.

d) minimalne stężenie substancji konserwujących, które zapewnia przedłużenie

trwałości produktu.

2. Do najczęściej stosowanych regulatorów kwasowości zaliczamy:

a)  kwas cytrynowy, kwas adypinowy, kwas solny.
b)  kwas cytrynowy, chlorek potasu, kwas winowy.
c)  kwas solny, kwas glutaminowy, kwas sorbowy.
d)  .kwas octowy, kwas benzoesowy, kazeinian sodu i potasu.

Najczęściej stosowane dodatki słodzące to:
a)  sacharoza, laktoza.
b)  karagen, , sorbitol.
c)  sorbitol, aspartam.
d)  aspartam, kurkuma.

4. Synergenty to substancje, które:

a)  hamują niekorzystne zmiany biologiczne i chemiczne w żywności.
b)  mają zdolność wzmacniania i przedłużania czasu trwania wrażeń smakowych.
c)  zwiększają wartość odżywczą potraw.
d)  zwiększają skuteczność działania przeciwutleniaczy.

5. Kwas glutaminowy zaliczamy do:

a)  dodatków kształtujących strukturę.
b)  regulatorów kwasowości.
c)  substancji wzmacniających smak.
d)  przeciwutleniaczy.

6. Stabilizatory są to substancje, które:

a)  hamują rozwój drobnoustrojów i przedłużają trwałość produktu.
b)  nie mają smaku ani zapachu, ale potęgują działanie przypraw.
c)  zapobiegają samorzutnym zmianom produktu (np. żelowanie, krystalizacja).
d)  przedłużają trwałość wielonienasyconych kwasów tłuszczowych.

7. Wartość energetyczna 1g składników pokarmowych wynosi:

a)  białko – 9 kcal, cukier – 9 kcal, tłuszcz – 4 kcal.
b)  białko – 4 kcal, cukier – 4 kcal, tłuszcz – 9 kcal.
c)  białko – 4 kcal, cukier – 9 kcal, tłuszcz – 9 kcal.
d)  białko – 9 kcal, cukier – 4 kcal, tłuszcz – 9 kcal.

8. Do składników budulcowych zaliczamy:

a)  aminokwasy, białka, składniki mineralne.
b)  węglowodany, tłuszcze, aminokwasy.
c)  białko, błonnik, tłuszcze.
d)  błonnik, składniki mineralne, witaminy.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Mykotoksyny są to:

a)  metabolity wytwarzane przez niektóre pleśnie.
b)  metabolity wytwarzane przez niektóre bakterie.
c)  przetrwalniki wytwarzane przez drożdże.
d)  zanieczyszczenia żywności pochodzenia zwierzęcego.

10. Sposób gospodarowania wodą polegające na tym, że raz pobrana woda znajduje się stale

w  obiegu,  a  wodę  świeżą  pobiera  się  tylko  w  celu  uzupełnienia  ubytków  nazywamy
obiegiem:
a)  otwartym.
b)  zamkniętym.
c)  mieszanym.
d)  szeregowym.

11. Do przeciwutleniaczy zaliczamy:

a) azotyn sodu, kwas benzoesowy, tokoferole.
b) witaminę C,

-tokoferol, sorbitol.

-tokoferol, kwas L – askorbinowy, estry kwasu gallusowego.

d) kwas L – askorbinowy,

- tokoferol, kwas cytrynowy.

12. W Polsce zabronione jest barwienie następujących produktów spożywczych:

a)  mleka, śmietany i śmietanki, olejów jadalnych, czekolady.
b)  kakao, kawy, zup, gumy do żucia.
c)  miodu, lodów, deserów, napojów alkoholowych.
d)  żadna z powyższych odpowiedzi nie jest poprawna.

13. Bakterie, dla których optymalne temperatury rozwoju wynoszą 10

C zaliczamy do

grupy:
a)  psychrofili.
b)  mezofili.
c)  termofili.
d)  do żadnej z tych grup.

14. Optymalna temperatura rozwoju większości pleśni wynosi :

a) 5 – 30

b) 20 – 70

c) 30 – 45

d) 20 – 30

15. Utlenialność jest to wskaźnik określający:

a) ilość substancji organicznych w wodzie.
b) liczbę drobnoustrojów 1 cm

wody.

c) ilość związków żelaza w 1 dm

wody.

d) ilość związków manganu i azotu w 1dm

wody.

16. Rolnictwo, dla którego charakterystycznymi cechami są małe nakłady pracy i środków

finansowych oraz niskie wyniki produkcji nazywamy rolnictwem:
a)  intensywnym.
b)  wysokotowarowym.
c)  ekstensywnym.
d)  monokulturowym.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko………………………………..…………..

Rozróżnianie surowców stosowanych w przemyśle spożywczym

Zakreśl poprawną odpowiedź, wpisz brakujące części zdania lub wykonaj rysunek.

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Razem:

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1.  Bijok B., Bijok F.: Surowce i technologia żywności, cz.1. WSiP, Warszawa 1998
2.  Chuchlowa J.: Materiały pomocnicze i dodatki do żywności, WSiP, Warszawa 1996
3.  Dłużewski  M.,  Chuchlowa  J.,  Krajewski  K.  Kamiński  W.:  Technologia  żywności.

Podręcznik dla technikum, cz.1. WSiP, Warszawa 2000

4. Drewniak E., Drewniak T.: Mikrobiologia żywności. WSiP, Warszawa 1998
5. Jarczyk A.: Technologia żywności. Podręcznik dla technikum, cz.3. WSiP, Warszawa

2001

6. Kunachowicz H., Czarnowska-Misztal E., Szczepańska A., Ners A.: Podstawy żywienia

człowieka. WSiP, Warszawa 1998

7.  LempkA. (red): Towaroznawstwo. Produkty spożywcze. PWE, Warszawa 1985
8.  Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006
9.  Pijanowski E., Dłużewski  M., Dłużewska  A., Jarczyk A.: Ogólna technologia żywności.

Wydawnictwa Naukowo – Techniczne, Warszawa 1997

10. Zajączkowska A. (red): Podstawy przetwórstwa spożywczego, Format-AB, Warszawa

2004

11.  http:/www.chem.uw.edu.pl
12.  http:/www.cie.gov.pl
13.  http:/www.izz.waw.pl