Materiały do wykładu z “Elektromechanicznych Przemian Energii”
Opracował: Tadeusz Sobczyk
1
ENERGIA JAKO WIELKOŚĆ BAZOWA DO OPISU
ELEKTROMECHANICZNEGO PRZETWARZANIA ENERGII
Zjawiska elektryczne i mechaniczne mają zupełnie inną naturę fizyczną i aby je
rozpatrywać łącznie wykorzystuje się energię, która jest wielkością fizyczną
wspólną dla tych zjawisk.
Układ elektromechaniczny - zbiór elementów elektrycznych i mechanicznych
Elementy elektryczne: cewka, kondensator, rezystor oraz źródło napięcia.
Elementy mechaniczne:
- dla ruchu liniowego: masa, sprężyna, element tłumiący oraz źródło siły,
- dla ruchu obrotowego: masa wirująca, sprężysty element obrotowy oraz źródło
momentu obrotowego.
W układ elektromechanicznym może dochodzić do zmiany charakteru energii –
energia elektryczna może zostać zamieniona (przetworzona) na energię
mechaniczną lub odwrotnie. Proces taki nazywamy elektromechaniczną
przemianą energii.
Do opisu elektromechanicznych przemian energii wykorzystuje się ujednolicony
opis elementów układu elektromechanicznego – zarówno mechanicznych jak i
elektrycznych – polegający na przyporządkowaniu jednakowych formuł
matematycznych typom elementów układu elektromechanicznego, niezależnie od
ich fizycznej natury.
Proces przetwarzania energii zachodzi dzięki tzw. elementom konserwatywnym,
które, w wyidealizowanej postaci, mają zdolność gromadzenia energii i zwracania
jej do układu bez start. Wyróżnia się dwa typy takich elementów:
- elementy typu kinetycznego, które mają zdolność magazynowania energii
kinetycznej, w jej mechanicznej postaci,
- elementy typu potencjalnego, które mogą magazynować energię potencjalną w
rozumieniu mechaniki.
Materiały do wykładu z “Elektromechanicznych Przemian Energii”
Opracował: Tadeusz Sobczyk
2
OPIS ELEMENÓW TYPU KINETYCZNEGO
- cewka (element ‘L’)
t
i
u
d
d
L
- masa skupiona (element ‘M’)
t
v
f
d
d
M
- masa wirująca (element ‘J’)
t
m
d
d
J
gdzie:
-
m
f
u
,
,
napięcie, siła oraz moment skrętny,
-
,
,v
i
prąd, prędkość liniowa oraz prędkość kątowa.
-
J
M,
L,
parametry charakteryzujące element, które określają ważne
wielkości fizyczne
- strumień skojarzony cewki
i
L
- pęd w ruchu liniowym
v
p
M
- kręt w ruchu obrotowym
J
k
Elementy spełniające takie związki nazywamy liniowymi, gdyż strumień
skojarzony, pęd czy kręt zależą liniowo od – odpowiednio – prądu, prędkości
liniowej czy prędkości obrotowej. W ogólniejszym przypadku obowiązują
związki
t
u
d
d
t
p
f
d
d
t
k
m
d
d
Muszą być one uzupełnione zależnościami
)
(i
,
)
(v
p
p
oraz
)
(
k
k
,
które są one nazywane charakterystykami elementów, a elementy nazywane są
nieliniowymi.
Materiały do wykładu z “Elektromechanicznych Przemian Energii”
Opracował: Tadeusz Sobczyk
3
OPIS ENERGETYCZNY ELEMENTÓW TYPU KINETYCZNEGO
(na przykładzie cewki, czyli elementu L)
Chwilową wartość mocy cewki L określa elementarny związek
i
u
P
Energia zgromadzona w tym elemencie wynosi
d
d
d
d
d
k
o
t
o
t
o
i
t
i
t
t
i
u
E
W celu obliczenia energii cewki należy znać jednoznaczną funkcję
)
(
i
i
. Dla
cewki o charakterystyce liniowej
i
L
energia wynosi
L
2
1
d
L
d
2
k
o
o
i
E
Interpretacja graficzna energii – pole nad charakterystyką
)
(i
. Pole to
jednoznacznie określa stan cewki jeżeli jej charakterystyka jest jednoznaczna.
i
)
,
(
i
i
)
,
(
i
o
E
o
E
E
E
A
B
Charakterystyka elementu ‘L’ oraz interpretacja graficzna jego energii i koenergii.
Materiały do wykładu z “Elektromechanicznych Przemian Energii”
Opracował: Tadeusz Sobczyk
4
Stan cewki można również określić podając pole pod charakterystyką. Ta
wartość jest nazywana ko energią
ko
E
, którą oblicza się ze wzoru
i
E
i
o
d
ko
Dla cewki o charakterystyce liniowej koenergia jest określona wzorem
2
ko
L
2
1
d
L
d
i
i
i
i
E
i
o
i
o
oraz jest spełniony związek
ko
k
E
E
, gdyż pola pod i nad krzywa są równe.
Ważne:
- energia cewki jest funkcją strumienia skojarzonego,
- koenergia cewki jest funkcją prądu.
Przez analogię można zapisać wyrażenia określające energię i koenergię masy:
- w ruchu liniowym
p
v
E
p
o
d
k
v
p
E
v
o
d
ko
- w ruchu obrotowym
k
E
k
o
d
k
d
ko
o
k
E
Dla elementów o liniowych charakterystykach otrzymuje się:
- dla ruchu liniowego
energia
M
2
1
2
k
p
E
koenergia
2
ko
M
2
1
v
E
- dla ruchu obrotowego
energia
J
2
1
2
k
k
E
koenergia
2
ko
J
2
1
E
Materiały do wykładu z “Elektromechanicznych Przemian Energii”
Opracował: Tadeusz Sobczyk
5
OPIS ENERGETYCZNY ELEMENTÓW TYPU POTENCJALNEGO
(na przykładzie sprężyny, czyli elementu sprężystego K)
Elementy potencjalne są opisywane przez charakterystyki wiążące napięcie, siłę
lub moment skrętny z – odpowiednio - ładunkiem kondensatora, przesunięciem
liniowym lub kątem obrotu. W przypadku charakterystyk liniowych są to
związki
C
q
u
x
f
K
K
m
w których:
C
- pojemność kondensatora,
K
– sprężystość w ruchu liniowym,
K
sprężystość w ruch obrotowym. Dla elementów nieliniowych te charakterystyki
są opisywane funkcjami nieliniowymi
)
(q
u
u
,
)
(x
f
f
lub
)
(
m
m
.
Dla elementu K energię zgromadzoną w sprężynie określa całka
x
f
E
x
o
d
p
W przypadku charakterystyki liniowej otrzymuje się
2
p
K
2
1
d
K
x
x
x
E
x
o
Odpowiada to polu powierzchni pod charakterystyką
x
f
)
,
(
x
f
x
f
)
,
(
x
f
po
E
A
B
po
E
p
E
p
E
Charakterystyka elementu ‘K’ oraz interpretacja graficzna jego energii i koenergii.
Materiały do wykładu z “Elektromechanicznych Przemian Energii”
Opracował: Tadeusz Sobczyk
6
Pole pod krzywą określa wartość ko energii
f
x
E
f
o
d
po
Dla elementu o charakterystyce liniowej koenergia jest określona wzorem
K
2
1
d
K
1
d
2
po
f
i
f
f
x
E
f
o
f
o
oraz jest spełniony związek
po
p
E
E
.
Wyrażenia określające energię i koenergię pozostałych elementów maja postaci:
- obrotowego elementu sprężystego
d
p
o
m
E
m
E
m
o
d
po
- oraz kondensatora
q
u
E
q
o
d
p
u
q
E
u
o
d
po
Dla tych elementów o liniowych charakterystykach otrzymuje się zależności:
- dla obrotowego elementu sprężystego
energia
2
p
K
2
1
E
koenergia
M
2
1
2
po
m
E
- kondensatora
energia
C
2
1
2
p
q
E
koenergia
2
po
C
2
1
u
E
Materiały do wykładu z “Elektromechanicznych Przemian Energii”
Opracował: Tadeusz Sobczyk
7
Wielkości używane do opisu elementów kinetycznych oraz potencjalnych
spełniają związki
t
q
i
d
d
t
x
v
d
d
t
d
d
które, według nazewnictwa mechaniki, są nazywane:
- współrzędnymi elektromechanicznymi
ładunek –
q
,
przesunięcie –
x
,
kąt obrotu –
.
- prędkościami elektromechanicznymi
prąd –
i
,
prędkość –
v
,
prędkość kątowa –
- pędami elektromechanicznymi
strumień –
,
pęd –
p
,
kręt –
k
- siłami elektromechanicznymi
napięcie – u ,
siłę – f ,
moment skrętny – m.
Zestawiono to w Tabeli
Wielkości
elektromechaniczne
Wielkości
elektryczne
Wielkości
mechaniczne
ruch liniowy
Wielkości
mechaniczne
ruch obrotowy
współrzędna –
x
ładunek –
q
położenie –
x
kąt –
prędkość –
x
prąd –
i
prędkość –
v
prędkość kątowa
–
Pęd –
p
strumień
skojarzony –
pęd –
p
kręt –
k
Siła – f
napięcie –
u
siła – f
moment
obrotowy –
m
Materiały do wykładu z “Elektromechanicznych Przemian Energii”
Opracował: Tadeusz Sobczyk
8
Opis elektromechanicznego elementu potencjalnego
za pomocą energii lub ko- energii
Energia potencjalna
x
x
x
f
x
E
0
p
d '
)
'
(
)
(
Koenergia potencjalna
f
f
f
f
x
f
E
0
d
po
'
)
'
(
)
(
x
f
f
E
x
E
po
p
)
(
)
(
.
Dla elementu o charakterystyce liniowej energia i koenergia potencjalna są sobie
równe
)
(
)
(
f
E
x
E
po
p
.
Interpretacja graficzna
x
f
)
,
(
x
f
)
(
po
f
E
)
(
p
x
E
Charakterystyka elektromechanicznego elementu potencjalnego
oraz interpretacja graficzna energii i koenergii potencjalnej.
Ważne:
Energia potencjalna elementu jest funkcją współrzędnej elektromechanicznej
Koenergia potencjalna jest funkcją siły elektromechanicznej.
Materiały do wykładu z “Elektromechanicznych Przemian Energii”
Opracował: Tadeusz Sobczyk
9
Opis elektromechanicznego elementu kinetycznego
za pomocą energii lub ko- energii
Energia kinetyczna
p
p
p
x
p
E
0
k
d
'
)
'
(
)
(
Koenergia kinetyczna
x
x
x
p
x
E
0
ko
d '
)
'
(
)
(
x
p
x
E
p
E
ko
k
)
(
)
(
.
Dla elementu o charakterystyce liniowej energia i koenergia kinetyczna są sobie
równe
)
(
)
(
x
E
p
E
ko
k
.
Interpretacja graficzna
p
)
,
(
x
p
x
)
(
ko
x
E
)
(
k
p
E
Charakterystyka elektromechanicznego elementu kinetycznego
oraz interpretacja graficzna energii i koenergii kinetycznej.
Ważne:
Energia kinetyczna elementu jest funkcją pędu elektromechanicznego
Koenergia kinetyczna elementu jest funkcją prędkości elektromechanicznej.
Materiały do wykładu z “Elektromechanicznych Przemian Energii”
Opracował: Tadeusz Sobczyk
10
Takie definicje energii i koenergii wymagają jednoznaczności charakterystyki
elementu. Dla elementu potencjalnego energia jednoznacznie określa stan
elementu,
jeżeli
każdej
wartości
współrzędnej
jest
jednoznacznie
przyporządkowana wartość siły, czyli, gdy zależność
)
(x
f
f
jest funkcją,
natomiast koenergia jednoznacznie określa stan elementu, jeżeli każdej wartości
siły jest jednoznacznie przyporządkowana wartość współrzędnej, czyli, gdy
zależność
)
( f
x
x
jest funkcją. Dla elementu kinetycznego natomiast, energia
określa jednoznacznie stan elementu, jeżeli każdej wartości pędu jest
jednoznacznie przyporządkowana wartość prędkości, czyli, jeżeli zależność
)
( p
x
x
jest funkcją, a koenergia, jeżeli każdej wartości prędkości jest
jednoznacznie przyporządkowana wartość pędu, czyli, gdy zależność
)
(x
p
p
jest
funkcją.