Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)

Wykład 9:

Powstanie pierwszej gospodarki przemysłowej.

Anglia w XVI-XVIII w.

(cz. I)

I. Polityka państwa – finanse publiczne

1. Sytuacja królów angielskich w kwestii dochodów z tytułu podatków była trudna, gdyż

nakładanie podatków było uzależnione od zgody silnego parlamentu; w XVI w. Tudorowie

musieli się liczyć z opinią Izby Gmin ze względu na potrzebę poparcia ze strony gentry i

bogatego mieszczaństwa w konflikcie najpierw z starą arystokracją ziemską (Henryk VII), a

następnie z papiestwem i Hiszpanią (Henryk VIII i Elżbieta I)

2. Niewystarczające dochody z podatków władcy z dynastii Tudorów (przede wszystkim Henryk

VII i Henryk VIII) uzupełniali prowadząc politykę konfiskat dóbr ziemskich swoich

przeciwników.

a. Henryka VII po zdobyciu władzy przeprowadził szereg konfiskat posiadłości należących do

jego przeciwników pochodzących ze starej arystokracji ziemskiej; później ponawiał te

działania przy okazji tłumienia uzurpacji i powstań.

b. Największe konfiskaty przeprowadzone przez Henryka VIII były związane z przejęciem dóbr

zakonnych w latach trzydziestych XVI w. – posiadłości zakonne zostały w większości

sprzedane a uzyskane kwoty zasiliły skarb królewski.

3. Inny sposób ominięcia parlamentu próbował zastosować Karol I Stuart próbując zbudować

monarchię absolutną w latach 1629 – 1640; król potrzebując środków na stałą armię,

administrację i reformę kościoła nakładał podatki bez zgody parlamentu; stało się to jedną z

przyczyn wybuchu rewolucji angielskiej (zob. poprzedni wykład)

4. Jeszcze inny sposób uzyskania przez monarchę dochodów z pominięciem parlamentu próbował

stosować Karol II Stuart – rząd królewski spowodował „zablokowanie” skarbu państwa,

przeznaczając dochody na niepopularną wojnę z Holandia zamiast na spłatę zadłużenia

5. Ze względu na złe doświadczenia z monarchami z dynastii Stuartów, ale również z powodu

przejęcia przez parlament dominującej pozycji w państwie, po osadzeniu na tronie

Wilhelma i Marii, parlament przejął bezpośrednią kontrolę nad finansami rządowymi i

w 1693 r. formalnie oddzielono długi państwowe od osobistych długów króla

6. W wyniku tej zmiany parlament mógł znacznie zredukować koszty związane z zadłużeniem

państwowym i w ten sposób umożliwił wykorzystanie kapitału na prywatne inwestycje.

7. Akumulacji kapitału sprzyjał również wsteczny system podatkowy - proporcjonalnie bardziej

obciążał niżej zarabiających niż bogatszych

8. Bank Anglii i jego rola w gospodarce brytyjskiej

a. Po restauracji Stuartów rozwinęła się w Anglii bankowość w oparciu o firmy jubilerskie

przyjmujące depozyty, wypuszczające banknoty i udzielające kredytów (zob. wykł. 5)

b. Uporządkowanie systemu finansowego w Anglii wiązało się z założeniem Banku Anglii w

1694 r., który był spółką akcyjną z udziałem państwa – był to pierwszy nowoczesny bank

przyjmujący depozyty, prowadzący rachunki bieżące oraz handel kruszcami; kwity Banku

Anglii (banknoty) stały się uznawanym środkiem płatniczym

c. Bank Anglii posiadał monopol na zakładanie stowarzyszeń kredytowych, zmusiło to

prywatnych bankierów do zaniechania emisji banknotów, pełnili oni dalej funkcje banków

depozytowych, akceptujących czeki i dyskontujących weksle.

d. Okręgi poza Londynem pozostawały bez usług bankowych, chociaż pośrednicy finansowi

pełnili podstawowe funkcje bankowe jak dyskontowanie weksli i przekazywanie funduszy

do Londynu

e. Bank Anglii nie miał oddziałów, a jego banknoty (o wysokim nominale) nie były

wypuszczane w obieg poza Londynem; jednocześnie mennica królewska działała bardzo

niesprawnie, a jej emisje (przede wszystkim monety złote o wysokich nominałach, niewiele

monet srebrnych i miedzianych o niskich nominałach) nie były przydatne w handlu

detalicznym i przy wypłacie wynagrodzeń – lukę tę wykorzystali prywatni przedsiębiorcy

emitując tymczasowe świadectwa na akcje i żetony, które służyły jako monety obiegowe;

na tej bazie w drugiej połowie XVIII w. powstały banki prowincjonalne (w 1810 r. było ich

około 800)

9. Euforia po „Wspaniałej Rewolucji” zaowocowała powstaniem licznych spółek akcyjnych w latach

dziewięćdziesiątych XVII w., kolejny boom wybuchł po zwycięstwie w wojnie o sukcesję

hiszpańską i związana była z wielką spekulacją akcjami Kompanii Mórz Południowych (1711) –

sprawa zakończyła się spektakularnym bankructwem Kompanii (która była tzw. bubble –

„bańką mydlaną”) i wydaniem Bubble Act (1720) zakazującym zakładania spółek akcyjnych

bez wyraźnego upoważnienia parlamentu (prawo to zostało uchylone dopiero w 1825 r.)

1

II. Handel i kolonie

A. Polityka „nacjonalizmu gospodarczego” w handlu

1. „Nacjonalizm gospodarczy” w XVI-XVII w.

a. Władcy z dynastii Tudorów i Stuartów postępowali zgodnie z zasadami wyznaczanymi

przez doktrynę merkantylizmu.

b. W 1534 r. odebrano przywileje kupcom weneckim w Anglii

c. W 1597 r. zlikwidowano w Londynie kantor hanzeatycki, tzw. Steelyard

d. W Anglii (podobnie jak w Zjednoczonych Prowincjach) chętnie przyjmowano zbiegów

z Francji i Niderlandów Południowych – flamandzkich sukienników i hugenockich

rzemieślników

e. Ochrona handlu własnym suknem poprzez nadanie monopolu jednej spółce

eksportowej – Merchant Adventures

f.

Przykładem ochrony własnego handlu i wytwórczości (ale zarazem towarzyszących

temu zjawisk korupcyjnych) może być zakaz eksportu nie farbowanych tkanin

wydany przez Jakuba I w 1614 r., zniesienie monopolu Merchant Adventures i

towarzyszące jej nadanie monopolu spółce związanego z Jakubem I Williama

Cokayne’a

2. Protekcjonizm parlamentarny – Akty Nawigacyjne

a. Pomimo zmiany formy rządów parlament zarówno w okresie republiki i protektoratu

jak i po „Wspaniałej Rewolucji” starał się prowadzić politykę protekcji wobec

własnego handlu

b. Najsłynniejszym i najważniejszym aktem wydanym przez parlament były Akty

Nawigacyjne z 1651 r., później jeszcze wielokrotnie poprawiane stały się podstawą

brytyjskiej polityki handlowej i kolonialnej na następne sto kilkadziesiąt lat:

-

jednym z głównych powodów uchwalenia Aktów Nawigacyjnych było
pozbawienie Holendrów ich niemal monopolistycznej pozycji w żegludze i

połowach na wodach angielskich

-

na mocy tego prawa towary sprowadzane do Anglii mogły być przewożone albo
na statkach angielskich, albo na statkach tego kraju, z którego pochodziły

-

przez statki angielskie rozumiano takie statki, których właściciele, kapitanowie i
trzy czwarte załogi było angielskimi poddanymi

-

prawo to próbowało również chronić angielski przemysł stoczniowy nakładając
obowiązek budowy statków w Anglii – było to jednak trudne do

wyegzekwowania ze względu na słabość tej branży i statki angielskie jeszcze

długi czas były budowane w stoczniach holenderskich

-

statki angielskie miały przywozić towary bezpośredni z krajów ich pochodzenia,
a nie z portów pośredniczących (postanowienie uderzające w pozycję

Amsterdamu)

-

handel przybrzeżny (z jednego portu angielskiego do drugiego) był całkowicie
zastrzeżony dla statków angielskich, podobnie jak przywóz ryb

-

handel z koloniami angielskimi również musiał odbywać się na statkach
angielskich (statki kolonialne uważano za angielskie jeśli spełniały wyżej

wymienione warunki)

-

cały import towarów z krajów obcych do kolonii musiał być najpierw dowieziony
do Anglii – w efekcie oznaczało to zarezerwowanie kolonialnych rynków dla

angielskich kupców i wytwórców

-

eksport podstawowych produktów kolonialnych (cukier, tytoń, bawełna,
barwniki i in.) musiał być najpierw skierowany do Anglii, a nie bezpośrednio do

portów zagranicznych

-

Akty Nawigacyjne były trudne do wprowadzenia – Holendrzy utrzymali
przewagę w handlu aż do XVIII w., a nawet potem ich utratę przodującej

pozycji trudno tłumaczyć jedynie działaniem Aktów Nawigacyjnych

-

Akty Nawigacyjne w dłuższym okresie przyczyniły się jednak do rozwoju
angielskiej floty handlowej i zdobycia przez Wielką Brytanię pozycji pierwszego

mocarstwa handlowego w XVIII w. (choć jak zwracał uwagę Adam Smith

dokonało się to głównie kosztem konsumenta brytyjskiego)

-

nie zamierzonym skutkiem Aktów Nawigacyjnych, był bunt w koloniach
amerykańskich i rewolucja, która doprowadziła do powstania Stanów

Zjednoczonych

c. Sprawa perkalu a rewolucja przemysłowa

-

pod koniec XVII w. Kompania Wschodnioindyjska zaczęła sprowadzać do Anglii
niedrogie, lekkie, barwione płótno z Indii (perkal), wywołało to reakcję

przemysłu wełnianego, który wymógł na parlamencie zakaz sprowadzania

drukowanego płótna bawełnianego

-

po uchwaleniu tej ustawy rozwinął się w Anglii przemysł manufakturowy
polegający na drukowaniu nie zdobionych materiałów bawełnianych,

2

-

w tej sytuacji przemysł wełniany wymusił na parlamencie zakaz wystawiania
lub używania drukowanych wyrobów bawełnianych (1721)

-

spowodowało to rozwój krajowego przemysłu bawełnianego, bazującego na
importowanym surowcu; przemysł ten ze względu na mechanizację produkcji

przyczynił się do „wybuchu” rewolucji przemysłowej i pod koniec XVIII w.

wyparł produkcję materiałów wełnianych

d. Protekcjonizm parlamentarny w przeciwieństwie do analogicznej polityki prowadzonej

przez władców innych państw europejskich przedstawiał pewne różnice nie ze

względu na cele polityki co z powodu organu, który ją prowadził (czego najlepszym

przykładem jest sprawa perkalu); parlament, w przeciwieństwie do absolutnego

monarchy, był ciałem reprezentującym różne grupy interesu, a decyzje przez niego

podejmowane były wypadkową dążeń tych grup; zasady działania parlamentu nie

pozwalały podejmować decyzji idących zbyt daleko wbrew interesom którejś ze

znaczących grup wpływów (np. udziałowców Kompanii Wschodnioindyjskiej czy

producentów tkanin wełnianych)

B. Rozwój handlu i ekspansja kolonialna w XVII w.

1. Handel zamorski Anglii w XVI i XVII w.

a. W drugiej połowie XVI w. przy pomocy korony powstała silna flota służąca przede

wszystkim dezorganizacji hiszpańskiej żeglugi na Atlantyku (największym sukcesem tej

floty było najpierw zniszczenie okrętów hiszpańskich w Kadyksie, a następnie pokonanie

„Wielkiej Armady”); angielska flota z drugiej połowy XVI w. miała przede wszystkim

charakter piracki (wojenny i w tej dziedzinie była najlepsza w Europie), flota handlowa

zarówno w XVI w., jak w XVII w. ustępowała daleko Holendrom

b. Za rządów Elżbiety powstają podstawy dla późniejszej ekspansji angielskiej w handlu

zaoceanicznego – powstają liczne firmy mające na celu uczestniczenie w handlu

zamorskim, najważniejszą z nich będzie angielska Kompania Wschodnioindyjska (East-

India Company, 1600)

c. Uchwalenie Aktów Nawigacyjnych (zob. wyżej) stanowi ważny punkt w zdobywaniu przez

Anglię coraz silniejszej pozycji w handlu międzynarodowym, jednak rozwój tego handlu

związany z ekspansją kolonialną, choć zaczyna się w XVII w., to przybierze na sile w

następnym stuleciu, kiedy Anglia zdobędzie pierwsze miejsce w handlu zamorskim.

2. Angielska ekspansja kolonialna w XVII w. – większość zamorskich zdobyczy Anglii miała

miejsce jeszcze w XVII w., ale rozwój kolonii przypada na okres po „Wspaniałej Rewolucji”

a. W pierwszej połowie XVII w., w związku z osłabieniem Portugalii, Anglicy po przegranej w

walce z Holendrami o przyczółki w Indonezji, założyli ufortyfikowane placówki handlowe na

terenie Indii (Madras, Bombaj), które stały się początkiem największej kolonii Imperium

Brytyjskiego.

b. W trakcie XVII w. Anglia opanowała terytoria w Ameryce Północnej – Wirginię (1607),

Nową Anglię (1620), Maryland (1632), w połowie XVII w. Anglicy przejęli dotychczasowe

kolonie holenderskie w Ameryce Północnej – wyspę Manhatan i miasto Nowy Amsterdam

(odtąd Nowy Jork) – w trakcie XVII i pierwszej połowy XVIII w. Anglicy opanowali całe

wschodnie wybrzeże Ameryki Północnej od Florydy (która czasowo była kolonią brytyjską)

po zdobytą w 1763 r. na Francuzach Kanadę

c. W pierwszej połowie XVII w. Anglia zdobyła na Hiszpanach część wysp karaibskich, z

największą spośród nich Jamajką

C. Anglia imperium kolonialnym

1. Indie

a. W Azji Anglicy przyjęli podobny sposób zarządzania koloniami jak Holendrzy –

decydującą rolę w XVIII w. odgrywała Kompania Wschodnioindyjska, przede wszystkim w

największej posiadłości brytyjskiej - Indiach

b. Najbardziej ugruntowane wpływy Kompania miała w najbogatszym i najlepiej

rozwiniętym gospodarczo regionie Indii – Bengalu, który eksportował za pośrednictwem

Kompanii cukier, saletrę, tkaniny jedwabne i bawełniane; wyodrębniła się tam grupa

bogatych kupców, którzy czerpali dochody z transakcji prowadzonych z Kompanią

c. W 1757 r. wykorzystując walki wewnętrzne Kompania przejęła zbrojnie bezpośrednią

kontrolę nad Bengalem; Kompania prowadząc rabunkową gospodarkę w Bengalu

doprowadziła ten kraj w ciągu kilku lat do ruiny

d. Pod bezpośrednim zarządem Kompanii znajdowały się również posiadłości na wschodnim

wybrzeżu oraz Bombaj na Zachodnim wybrzeżu Indii

e. Polityka prowadzona przez Kompanię Wschodnioindyjską, szczególnie po 1757 r. w

Bengalu, spowodowała reakcję rządu Williama Pitta Młodszego, który doprowadził do

uregulowania zarządu kolonii w Indiach, wprowadzając większą kontrolę ze strony

państwa

f.

W 1784 r. parlament uchwalił ustawę (tzw. Bill o Indiach), która oddawała administrację

brytyjskich domen w Indiach Kompanii Wschodnioindyjskiej, jednak działalność Kompanii

podlegała kontroli Rady do Spraw Indii rezydującej w Londynie; członków Rady

3

powoływał król, który miał również prawo odwoływania gubernatora Indii powoływanego

przez Kompanię – w ten sposób rząd zagwarantował sobie decydujące słowo w spraw

polityki w Indiach

g. W trakcie XVIII w., szczególnie pod koniec stulecia już po podboju Bengalu, Kompania

uzależniła od siebie dużą część książąt hinduskich wewnątrz subkontynentu indyjskiego,

tak że w 1805 r. niemal całe Indie były kontrolowane przez Kompanię Wschodnioindyjską

h. Podstawowa metoda polityki Kompanii w Indiach było skłócenie ze sobą poszczególnych

hinduskich organizmów państwowych, w efekcie Kompania prowokowała wewnętrzne

wojny, uzależniając następnie osłabione państwa

i.

Indie nie stały się nigdy obszarem masowej emigracji z Anglii (podobnie jak w przypadku

kolonii holenderskich na Malajach), zarząd kolonią odbywał się poprzez stosunkowo

nieliczną grupę urzędników i korpusy wojskowe

j.

Rola Indii w gospodarce brytyjskiej tego okresu polegała głównie na udziale w wymianie

handlowej z imperium, poprzez dostarczanie surowców i produktów nisko

przetworzonych (np. bawełna)

2. Kolonie na wyspach karaibskich, przede wszystkim Jamajka, zostały zorganizowane według

wzorów gospodarki plantacyjnej:

a. Wyspy stały się poważnym producentem cukru, melasy i rumu

b. Na wyspach dominowały plantacje trzciny cukrowej będące w posiadaniu białych

właścicieli, z reguły przebywających w metropolii

c. Plantacje, na których pracowali niewolnicy sprowadzani z Afryki Wschodniej (początkowo

próbowano na plantacjach zatrudniać tubylców, ale okazało się, że nie wytrzymują

trudów pracy przy trzcinie cukrowej), były zarządzane przez wynajętych białych

nadzorców.

d. Ze względu na trudny klimat wyspy karaibskie (chyba najbardziej dokuczliwe warunki

panowały na Jamajce) były zaludnione przede wszystkim przez czarnych niewolników (w

1789 r. ok. 500 tys.), ludność pochodzenia europejskiego znajdowała się w

zdecydowanej mniejszości (ok. 10 tys.) i byli to z reguły przybysze czasowi, zwabieni do

pracy w plantacjach bardzo wysokimi wynagrodzeniami i możliwością uzyskiwania

dodatkowych dochodów pod nieobecność właścicieli

e. Kolonie na wyspach karaibskich odgrywały istotną rolę w handlu w tzw. trójkącie

(metropolia – Afryka Wschodnia – kolonie):

-

z metropolii do Afryki przewożono towary przetworzone, za które otrzymywano
niewolników

-

z Afryki do kolonii dostarczano niewolników, za których otrzymywano tamtejsze
produkty, przede wszystkim surowce,

-

surowce następnie przewożono do metropolii

-

Anglicy w XVIII w. odgrywali w tym handlu decydującą rolę, dzięki opanowaniu
handlu niewolnikami (wcześniej handel niewolnikami był w znacznym

zdominowany przez Portugalczyków)

3. Nowy typ kolonii (Ameryka Północna)

a. Zupełnie nowy typ kolonii powstał na wschodnich wybrzeżach Ameryki Północnej

b. W przeciwieństwie do innych posiadłości kolonialnych (nie tylko Anglii, ale również

pozostałych krajów – Hiszpanii, Holandii itd.) kolonie amerykańskie stały się od końca

XVII w. miejscem masowej emigracji z Europy (przed wybuchem wojny o niepodległość

ludność trzynastu kolonii liczyła ok. 1,8 mln.); imigracji do Ameryki Płn. sprzyjał dogodny

klimat przypominający warunki w Europie

c. Ludność kolonii amerykańskich nie była jednolita etnicznie, ok. 2/5 stanowili Anglicy,

będący najliczniejszą grupą narodowościową, po nich Irlandczycy i Szkoci w sumie ok.

400 tys., a następnie Niemcy i Szwajcarzy (ok. 250 tys.) pozostałe grupy (Francuzi,

Holendrzy, Szwedzi) stanowili już mniejszy odsetek;

d. Kolonie były w zdecydowanej większości zamieszkałe przez ludność napływową –

większość tubylców została wybita lub przegnana na Zachód przez kolonistów (liczba

Indian na terenach trzynastu kolonii przed wybuchem wojny wynosiła ok. 120 tys.)

e. Trzynaście kolonii na wschodnim wybrzeżu różniło się między sobą pod względem

społecznym i gospodarczym:

-

kolonie południowe (Georgia, Karolina Południowa, Karolina Północna, Wirginia,
Maryland) rozwinęły na wielką skalę gospodarkę plantacyjną (bawełna, ryż) w

oparciu o niewolniczą siłę roboczą sprowadzaną z Afryki Wschodniej; produkcja

znajdowała się w większości w rękach wielkich plantatorów i była wysyłana na

eksport, znajdujący się w rękach kupców angielskich

-

cztery kolonie północne, zwane Nową Anglią (Massachusetts, New Hampshire,
Rhode Island, Connecticut) stanowiły najbardziej rozwiniętą pod względem

gospodarczym część amerykańskich posiadłości Anglii – produkcja i wymiana

nie ograniczały się tutaj do rolnictwa, prowadzono handel i kontrabandę

(Rhode Island), trudniono się rybołówstwem (Massachusetts), żeglugą

(Boston), dostawą drewna (New Hampshire); jednolite pod względem

narodowościowym (przeważali tu Anglicy oraz w mniejszym stopniu Szkoci i

4

Irlandczycy) oraz religijnym (w zdecydowanej większości purytanie);

najszybciej rozwinęły szkolnictwo z pierwszym uniwersytetem (Harvard);

rozwijały życie publiczne dbając o prawa obywatelskie mieszkańców; były

ośrodkiem życia kulturalnego kolonii

-

kolonie środkowe (Delaware, New Jersey, Pensylwania, Nowy Jork)
charakteryzowały się dość dużą liczbą posiadłości typu farmerskiego, na

których przeważała uprawa zbóż i kukurydzy oraz hodowla bydła i

nierogacizny; kolonie środkowe ciążyły wyraźnie ku północnym upodabniając

się do nich gospodarczo

f.

Ustrój poszczególnych kolonii amerykańskich kształtował się nieco odmiennie w

zależności od miejscowych uwarunkowań (np. w Pensylwanii zamieszkałej w większości

przez kwakrów niewolnictwo było zakazane, gdy w niektórych koloniach południowych,

np. Wirginii, niewolnicy afrykańscy stanowili niemal połowę mieszkańców)

g. Część kolonii zachowała spora autonomię (zwłaszcza Rhode Island i Connecticut), w

pozostałych król mianował gubernatora, któremu przysługiwały szerokie uprawnienia.

h. Gubernator dowodził wojskiem, flotą, mianował urzędników, zwoływał posiedzenia Rady

pochodzącej przeważnie z wyboru, posiadał jednak (z wyjątkiem Connecticut, Rhode

Island i Maryland) prawo weta w stosunku do jej uchwał

i.

Gubernator przekazywał decyzje rządu metropolii i był ich wykonawcą w organie

powołanym do administrowania koloniami, tzw. Board of Trade.

j.

Taki sam charakter jak trzynaście kolonii amerykańskich (kolonie imigranckie, z

przewagą ludności europejskiej) będą miały posiadłości w Kanadzie, Australii i Nowej

Zelandii, w pewnym stopniu również Kraj Przylądkowy przejęty przez Brytyjczyków od

VOC na przełomie XVIII i XIX w.; ich los będzie również odbiegał od innych kolonii

brytyjskich – na przełomie XIX i XX w. zostaną przekształcone w dominia z szeroką

autonomią, by później stać się niezależnymi państwami, członkami korony brytyjskiej

(swoista unia personalna, w której król pozostaje, zresztą do tej pory, głową państwa w

Kanadzie, Australii i Nowej Zelandii; wyłamał się z tego układu Związek Południowo

Afrykański, który po II wojnie światowej przekształcił się w Republikę Południowej Afryki,

miały tutaj znaczenie odrębność etniczna – emancypacyjne dążenia Afrykanerów oraz

wprowadzenie jako oficjalnej doktryny państwowej apartheidu)

III. Grodzenie i przemiany w rolnictwie

A. Grodzenie polegało z jednej strony na wydzieleniu swego gospodarstwa z szachownicy gruntów

wiejskich drogą wymiany, wykupu i komasacji porozrzucanych na różnych polach działek.

Drugim elementem było wydzielanie własnego kawałka z gruntów wspólnych (commons) –

ponieważ wydzielające się gospodarstwo chciało mieć swoją część tylko dla siebie, zabierano z

tych użytków część przypadającą na te gospodarstwo. W przypadku gdy grodzenia dokonywał

lord bądź jego przedstawiciel w efekcie podziału gruntów wspólnych dla wspólnoty pozostawało

niewiele użytków.

B. Grodzenie pod pastwiska (XV-XVI w.)

1. Na samym początku grodzenie miało na celu komasację gruntów usprawniających

uprawę roli (XV w.)

2. Od drugiej połowy XV w., a szczególnie w XVI w., grodzenie było prowadzone w celu

uzyskania obszarów pod pastwiska dla owiec, co było związane z szybko rozwijającym

się sukiennictwem angielskim.

3. Korzyść polegała nie na wzroście przychodu z jednostki gruntu, ale na drastycznej

obniżce kosztów (hodowla jest zajęciem zdecydowanie mniej pracochłonnym), a w

efekcie większym zysku.

4. Konsekwencje grodzenia dla niewielkich gospodarstw chłopskich były katastrofalne,

gdyż ich gospodarka opierała się w znacznym stopniu na hodowli bydła na gruntach

wspólnych

5. Jednocześnie wobec braku w większości przypadków prawnego zabezpieczenia

chłopskich gospodarstw pan mógł usunąć chłopa z jego gospodarstwa powiększając

dodatkowo pastwiska

6. Innym sposobem przejmowania chłopskich gospodarstw było popadanie ich właścicieli

w bardzo wysokie zadłużenie (kredyty na wysoki procent, konieczne w sytuacjach

nieurodzajów), a w konsekwencji przy niemożności ich spłacenia bankructwo.

7. Proces grodzenia w XVI w. nie był jeszcze masowy (szczytowy punkt przypada na

koniec XVI i początek XVII w.), ale wydziedziczeniu uległa znaczna część chłopstwa z

południowej Anglii – spowodowało to znaczną migrację do miast, rozprzestrzenienie

włóczęgostwa (plagi ówczesnej Anglii), wreszcie wybuchy buntów chłopskich przeciw

grodzeniu

8. Władcy z dynastii Tudorów próbowali przeciwdziałać grodzeniu wydając odpowiednie

zakazy, które jednak nie powstrzymały tego procesu i zostały odwołane wraz z

upadkiem rządów absolutnych Karola I i wzrostem znaczenia parlamentu w 1640 r.

C. Grodzenie pod uprawy rolne (XVII-XVIII w.)

5

1. Druga faza grodzenia (od początku XVII w.) związana była ze zwiększonym popytem

na żywność ze względu na znaczny wzrost populacji miejskiej w XVI w. (będący m.in.

konsekwencją pierwszej fazy grodzenia)

2. W pierwszej połowie XVII w. zwiększyła się produkcja zbóż, wzrosło również pogłowie

bydła i nierogacizny

3. Wprowadzono nowe metody uprawy – płodozmian i zmienna uprawa pól (zamiana pól

na tymczasowe pastwiska) – wzorowane na rozwiązaniach niderlandzkich, które

zastępowały dotychczasową trójpolówkę; w ramach płodozmianu zaczęto stosować

nowe uprawy zaczerpnięte od Holendrów, które poprawiały żyzność gleb (rzepa,

koniczyna, inne rośliny pastewne)

4. Charakterystyczne dla trójpolówki otwarte pola z szachownicą działek nie nadawały się

do zastosowania nowych rozwiązań – przy zachowaniu tradycyjnego systemu

otwartych pól uzyskanie zgody wielu właścicieli na wprowadzenie nowych upraw było

bardzo trudne bądź wręcz niemożliwe

5. Wraz z upowszechnianiem się nowych form uprawy w XVII w. ogradzanie zmieniło swój

charakter (tzw. grodzenie nowego typu) – uzyskanie gruntów pod pastwiska przestało

być głównym celem, komasacja gruntów służyła obecnie również potrzebom farmerów

przeznaczających swe ziemie pod uprawę.

6. Nasilenie procesu ogradzania następuje pod koniec XVII i w pierwszej połowie XVIII w.

– w tym czasie ogrodzono ponad połowę gruntów ornych w Anglii;

7. W XVIII w. grodzenie staje się elementem polityki państwa, kiedy parlament uchwala

szereg ustaw ułatwiających ten proces (porównaj z polityką królów w XVI i pierwszej

połowie XVII w.)

8. W efekcie tego procesu na wsi angielskiej zanikły małe gospodarstwa chłopskie (z

powodu tego procesu zarówno w XVII jak i w XVIII w. powtarzały się bunty chłopskie

przeciw grodzeniu); większość areału przeszła w ręce średnich gospodarstw

farmerskich i wielkich posiadłości ziemskich (pracujących już jednak na innych

zasadach niż w okresie przed grodzeniami) – w miejsce dawnych wsi otoczonych

otwartymi polami (w pewnym sensie coś takiego istnieje ciągle w Polsce) powstały

zwarte, skonsolidowane i ogrodzone (murem, płotem lub żywopłotem) farmy głównie o

powierzchni 100-300 akrów

9. W 1851 r., gdy proces grodzenia był już zakończony, farmy o powierzchni ponad 300

akrów stanowiły jedną trzecią areału, a gospodarstwa poniżej 100 akrów zaledwie 22%

całości gruntów

10. Grodzenie nowego typu nie wywołało tak znacznych skutków społecznych, jak

ogradzanie pól pod pastwiska – uprawa pól wymagała bowiem znacznej liczby

robotników rolnych, którzy rekrutowali się z bankrutujących gospodarstw chłopskich

nie mogących wytrzymać konkurencji gospodarstw farmerskich (będących z reguły

własnością dawnych wolnych chłopów – yeomanów lub stanowiących dzierżawę);

zmniejszenie popytu na siłę robocza na wsi nastąpiło dopiero w drugiej połowie XIX w.

wraz z wprowadzeniem mechanizacji do rolnictwa

11. Grodzenie, wraz z nowymi metodami upraw, doprowadziło do znacznego wzrostu

produkcyjności rolnictwa – w latach 1660-1760 Anglia eksportowała swoje nadwyżki

żywności, po tym okresie eksport spadł ze względu na znaczny przyrost naturalny w

Zjednoczonym Królestwie związany z idustrializacją (stopa wzrostu ludności

przekroczyła stopę wzrostu produkcyjności)

D. W efekcie długoletniego procesu grodzeń powstała nowoczesna (wolnorynkowa,

skomercjalizowana) gospodarka rolna nastawiona na produkcję na rynek. Rola grodzeń nie

ograniczała się tutaj jedynie do przystosowania podziału pól do wprowadzenia nowych metod

stosowanych w rolnictwie, proces grodzeń spowodował wyłonienie się jednoznacznie

zdefiniowanych praw własności (poprzez likwidację własności wspólnej i otwartych pól)

umożliwiających prowadzenie inwestycji w tym sektorze gospodarki i w efekcie niezwykłe

podniesienie jej wydajności (inwestycje w rolnictwo stały się niezwykle opłacalne w XVIII w.

wraz z ponownym wzrostem cen żywności). Zmiany, które zaszły w rolnictwie angielskim w

XVI-XVIII w. były zarazem elementem szerszych przekształceń w państwie (o części z nich była

już mowa – zmiany systemu politycznego, wzrost znaczenia Anglii w handlu zamorskim,

kształtowanie się w Londynie centrum handlowo-finansowego, wzrost imperium kolonialnego),

które doprowadziły do rewolucji przemysłowej

6