Seria podręczników PHYWE 

Reno Graffitti 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Podręcznik 
Biologiczna ocena jakości wody 

 
 
 
 
 
 
 
 
 

- Metody biologicznej oceny jakości wody słodkowodnego  
środowiska życia przy pomocy wskaźników biologicznych 

 

- Ćwiczenia praktyczne dla uczniów klas profilowanych oraz  

ogólnych szkół ogólnokształcących 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Seria podręczników PHYWE 
Nr.-Zamówienia: 30834.01 
Wydanie 1 
Wszystkie prawa, również tłumaczenia,  
przedruku fragmentów, dodruku i kopiowania  
fotomechanicznego, zastrzeżone. 
Desktop publishing: Hildegard Richard, D-37115 Duderstadt 
© PHYWE SYSTEME GmbH, D-37070 Göttingen 

Spis treści 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Część teoretyczna 

 
1. Słodkowodne środowisko życia 
 
1.1 Podział na wody płynące i stojące i ich 

różnice biocenotyczne. 

 
1.2 Przepływ energii i przemiana materii w 

słodkowodnym środowisku życia. 

 
2. 

Naturalne i antropogeniczne zmiany 
wód - stopnie troficzne i system sa-
probiontów do biologicznej oceny 
jakości wód. 

 
3. Dokumentacja 

antropogenicznych 

ob-

ciążeń (zanieczyszczeń) za pomocą 
wskaźników biologicznych. 

 
4. 

Metody biologicznego badania wód 
płynących i wzorcowania. 

 
5. Metody 

badań wód stojących. 

 

Część praktyczna 
 

6. 

Makroskopijno - biologiczne badanie 
wód płynących i obszaru brzegowego 
wód stojących. 

 
6.1 Dwie 

różne metody badań dla potrzeb 

zajęć szkolnych. 

 

6.2 Formy 

zwierzęce mogące pełnić funkcję 

wskaźnika. 

 
6.3 Dokonywanie 

badań metodą  Xylandera / 

Naglschmidta. 

 
6.3.1 Opis 

postępowania. 

 
6.3.2 Klucz do określania metodą Wassmanna 

/ Xylandera. 

 
6.3.3 Tabela pomocnicza do oceny znale-

zionych grup zwierząt. 

 
6.4 Metoda 

badań wg D. Meyera. 

 
6.4.1 Opis 

postępowania. 

 
6.4.2  Formularz ewidencji i oceny badań. 
 
6.4.3  Lista organizmów posiadających właści-

wości wskaźników. 

 
6.5 Wyposażenie walizki do analiz. 
 
 
7. 

Wykorzystanie komputera do badań 
limnologicznych i biologiczno - ścieko-
wych jak również do ochrony wód. 

 
8.  Wskazówki dot. walizki PHYWE 

30832.88 do chemiczno - fizycznych ba-
dań wód płynących. 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 
 

1.   SŁODKOWODNE ŚRODOWISKO ŻYCIA 
Limnologia (= nauka zajmująca się wodami słod-
kimi; definicja: nauka o procesach życiowych, o 
organizmach i ich powiązaniach ze środowiskiem 
w stojących i płynących wodach słodkich, patrz 
Hütter 1984) zajmuje się mnogością różnych 
biotopów słodkowodnych. 
Te zaś można pokrótce podzielić na wody płyną-
ce  (obszar  źródłowy wód płynących, strumienie, 
rzeki) i na wody stojące (jeziora, stawy, sadzaw-
ki, bajora). 
 
W przeciwieństwie do wód płynących, gdzie 
cząsteczki wody jako „płynąca fala” (Brehm m. 
in., 1982) znajdują się w mniej lub bardziej 
stałym ruchu w obrębie koryta zbiornika, w 
przypadku wód stojących woda nie porusza się 
lub cyrkuluje tylko fazowo (np. cyrkulacja wiosen-
na lub jesienna dimiktycznych jezior Europy środ-
kowej) w ramach ograniczonego koryta. 
Podczas gdy wody stojące są ze wszystkich 
stron ograniczone lądem, wody płynące są 
systemami „otwartymi w górę i w dół” (Hütter, 
1984), umożliwiającym dwukierunkowy transport 
rozpuszczonych i  nierozpuszczonych  w  wodzie  

substancji. „Nie mamy tu do czynienia z obiegiem 
wody i substancji odżywczych, a ze skierowanym 
do ujścia transportem”.  
Czynniki  środowiskowe zmieniają się nie jak w 
przypadku jezior pionowo, lecz wraz zbiegiem 
strumienia poczynając od źródła”. 
„Pomiędzy wodami płynącymi a stojącymi lub ich 
fragmentami istnieją, w ścisłym tego słowa zna-
czeniu, płynne przejścia” (Brehm, 1982). Wraz ze 
zmniejszającą się prędkością przepływu wody 
płynące stają się w swych najgłębszych strefach 
coraz bardziej podobne do jezior. Warunki 
życiowe zbliżają się do siebie, co widać w dużych 
podobieństwach biocenoz, „W dolnym biegu 
często można napotkać gatunki, spotykane 
również w wodach stojących”. (Xylander, 1985). 
 
1.1  Podział na wody płynące i stojące i ich 

różnice biocenotyczne 

Wody płynące  dzielimy pobieżnie na obszary 
żródłowe, strumieniowe i rzeczne (Rys. 1), które 
m. in. charakteryzują się różnymi biocenozami. 
Biocenozy strumieni są zbadane najlepiej, a 
poza tym są łatwo osiągalne przez co doskonale 
nadają się do doświadczeń szkolnych. 

 

Rys. 1  Podział wód płynących na regiony źródłowy (Crenon), strumieniowy (Rhitron), rzeczny (Potamon)-, 

wysłodzony ujściowy (Estuar) i region euryhalijny (morze). 

Parapotamon: starorzecze połączone z głównym biegiem rzeki. 
Plesipotamon: starorzecze bez połączenia z głównym biegiem rzeki = wody stojące (patrz: Besch, W.K., 1984) 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
Ogólnie rzecz biorąc wśród roślinności wodnej 
bagiennej i przybrzeżnej ok 1/10niemieckich 
gatunków roślin jest znajdowana w i nad wodami 
płynącymi (Brehm, 1982). Z drugiej strony prawie 
wszystkie gatunki roślin wód płynących można 
znaleźć w innych biotopach: w jeziorach, 
stawach, bajorach lub wykopach. Ze względu na 
duże zróżnicowanie warunków abiotycznych 
bogactwo gatunków makroflory w lub nad 
wodami płynącymi, w szczególności w obszarze 
brzegowym, jest większe niż np. w jeziorach. 
Szczególnie bogata w gatunki jest fauna wód 
płynących, a przy tym część gatunków 
przystosowanych i wyspecjalizowanych na wody 
płynące jest bardzo duża. I tak w porównaniu 
słodkowodnych 

środowisk 

życia liczba 

wyspecjalizowanych gatunków zwierząt wód 
płynących jest ok. trzykrotnie większa od zwierząt 
jeziornych. (Brehm, 1982). Różnice te są w 
pierwszym rzędzie uwarunkowane przez 
mnogość nisz ekologicznych obszarów 
strumieniowych. Różnorodność stworzeń 
wyspecjalizowanych na wody płynące w innych 
obszarach pozostaje daleko w tyle za tymi 
specjalnymi biotopami. Pomiędzy tymi gatunkami 
zwierząt najliczniejszą grupą  są insekty z 3200 
gatunkami. 
Godne zauważenia jest podobieństwo fauny w 
obszarze przybrzeżnym wód płynących i jezior. 

Wody stojące możemy podzielić na stałe (np. 
jeziora i stawy) oraz okresowe (periodyczne: np. 
bajora). 
Jeziora,  o głębokości od kilku do ponad 1000 
metrów, posiadają relatywnie dużą objętość 
wody i różnorodne  środowiska  życia w różnych 
obszarach. Podział jeziora na takie strefy jest 
uwarunkowany przez dwie wielkości: promienie 
światła słonecznego, oraz położenie względem 
dna jeziora. Wynikiem tych podstawowych 
warunków jest podział jeziora, który w 
uproszczonej formie znalazł się na rysunku 2. 
Dla badań wód duże znaczenie mają dwie strefy 
jeziora: litoral (strefa przybrzeżna) i pelagial 
(strefa wód wolnych). 
W  pelagialu znajduje się masa fitoplanktonu, 
który w jeziorach jest w pierwszym rzędzie 
odpowiedzialny za produkcję pierwotną przez co 
określa  trofizm. Chodzi tutaj o rośliny, które na 
drodze fotosyntezy tworzą z nieorganicznych 
podstawowych elementów H

2

O i CO

2

 z 

wykorzystaniem  światła słonecznego cukier 
gronowy. Taka cząsteczka węglowodoru może z 
kolei w wyniku różnych procesów przemiany 
materii zostać przekształcona w tłuszcze i białka, 
bądź też w celu uzyskania energii zostać z 
powrotem rozłożona w wyniku procesów 
oddychania i fermentacji. 
 

 

Rys. 2  Podział jeziora na strefy o różnych biotopach (patrz Miegel, H., 1981) 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
Dla solidnych badań naukowych i wynikających z 
nich ocen jakości wody są więc konieczne 
zakrojone na szeroką skalę pomiary głównie w 
pelagialu, ale również w innych strefach tych 
wód, w ramach dłuższego okresu czasu. 
Zgodnie z systemem troficznym dokonuje się 
oceny jakości wód stojących.  
Fitoplankton odnajdujemy w oświetlonych, 
trofogenicznych częściach pelagialu, w tzw. 
epipelagialu lub (zgodnie z warunkami 
termicznymi i tlenowymi) także epilimnionem. 
Tutaj mają miejsce - w zależności od światła 
słonecznego - procesy budowy. 
Fitoplankton wykazuje, w zależności od różnych 
czynników (np. dostępu powietrza, obecności 
substancji odżywczych, zawartości tlenu, 
zjadania przez konsumentów), typowe 
rozmieszczenie zależne od pór roku. (Rys. 3). 
W epilimnionie znajdujemy również masę zoo-
planktonu (wrotki, małe skorupiaki), który żywi się 
fitoplanktonem. Należy zauważyć  że zależność 
tych organizmów od dostępnego pożywienia 
(fitoplanktonu) wynika z pionowego podziału na 
strefy. (Rys. 4). 
Przy zmniejszającej się ilości dostępnego 
pożywienia martwe organizmy (Detritus) opadają 
na głębię. W trofolitycznej strefie pelagialu - w 
batypelagialu - następuje coraz bardziej się 
nasilający autolityczny i bakteryjny rozkład.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Rys. 3  Zależne od pory roku rozmieszczenie 

fitoplanktonu w jeziorze (Miegel, H., 1981, za 
Odum, 1959) 

 

W przypadku głębokiego i niezanieczyszczonego 
w dużym stopniu jeziora Detritus jest podczas 
opadania na zupełnie zaciemnione dno całkowi-
cie mineralizowany. Konieczny w tym celu tlen 
jest dostępny w wystarczającej ilości mimo 
typowego horyzontalnego podziału jezior 
środkowoeuropejskich o tej jakości na strefy 
wodne. W płaskich jeziorach mineralizacja jest z  
jeszcze większym nasileniem kontynuowana na 
dnie. Duża gęstość zasiedlenia strefy dennej 
wpływa na odpowiednio duże zużycie tlenu, które 
może postępować  aż do całkowitego strawienia. 
Dostarczenie dodatkowych ilości jest ze względu 
na horyzontalny rozkład stref niemożliwe. 
 
 

 
 
 
 

Rys. 4  Wertykalne obrazy warstwowego rozmieszczenia zooplanktonu w jeziorze 
 

Obraz rozmieszczenia pionowego w postaci „krzywych kulistych”: liczba planktonu na litr jako 3. 
pierwiastek liczby osobników, podzielony przez 4,19 (promień kuli); patrz Miegel, H. 1981 za Eichhorn 
1956 

 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
Podział na warstwy jezior środkowoeuropejskich 
jest uwarunkowany termicznie. 
W lecie istnieje ciepła górna warstwa (epilimnion) 
ponad zimną warstwą  głębinową (hypolimnion). 
W znajdującej się pomiędzy nimi warstwie usko-
kowej (metalimnion) temperatura wody spada 
skokowo. W wyniku słabego przewodnictwa tem-
peraturowego wody nie ma wyrównania tempe-
ratur pomiędzy warstwami. Z powodu tzw. „ano-
malii gęstościowej” wody (woda ma w tempera-
turze +4

0

C swoją największą  gęstość; gęstość = 

1g/cm

3

) w tej fazie nie dochodzi do wymieszania 

zimnej i ciężkiej wody hypolimnionu (temp. ok. 
4

0

C) z epilimnionem (stagnacja letnia). 

Przez to nie jest także możliwy transport sub-
stancji ani wymiana gazowa pomiędzy warstwa-
mi. 
Wraz ze zmniejszającymi się temperaturami wo-
dy spada aż do jesieni także temperatura wody w 
epilimnionie. Różnice gęstości są powoli znoszo-
ne, a pod wpływem wiatru dochodzi do całkowi-
tego odwrócenia masy wody (pełna cyrkulacja). 
Dzięki temu znajdujące się w profundalu wzboga-
cone substancje odżywcze i rozpuszczone gazy 
(tlen, dwutlenek węgla) zostają równomiernie roz-
prowadzone po całym zbiorniku wodnym. 
Zimą układ warstwowy zmienia się w związku ze 
spadkiem temperatury powierzchniowej (np. do 
punktu zamarzania wody). Niskie przewodnictwo 
cieplne i relatywnie duża głębokość jezior zapo-
biega całkowitemu zamarznięciu całego zbiornika 
wodnego. Po fazie stagnacji zimowej temperatu-
ra powierzchniowa wody znów  zwiększa się  aż 
do wiosny i ponownie dochodzi do pełnej cyrku-
lacji masy wody a wraz z nią do ponownego rów-
nomiernego rozprowadzenia substancji (Rys. 5). 
Jeziora takie, w których dwa razy w roku zacho-
dzi pełna cyrkulacja masy wody, są określane 
mianem dimiktycznych (dla przykładu Jezioro Bo-
deńskie cyrkuluje tylko raz - w zimie - przez co 
uchodzi za jezioro ciepło - monomiktyczne). 
Skomplikowane, często się zmieniające warunki 
charakterystyczne dla różnych organizmów w ra-
mach różnych biotopów w pelagialu (i profun-
dalu) jeziora jeszcze bardziej uwidaczniają różni-
ce zarówno w stosunku do wód powierzch-
niowych jak i płynących. 
Litoral wyróżnia się obecnością różnorakich roślin 
wyższych  (trzcinnik,  sitowie,  rośliny  pływające). 
Warunki  życia są w wielu punktach podobne do 
porównywalnych stref wód płynących. To samo 
dotyczy biocenoz. 

Stawy niespuszczalne, o głębokości często nie 
większej niż 2 metry, są najczęściej wypłyconymi 
przez zarastanie jeziorami. Jako powierzchniowe 
zbiorniki wodne nie posiadają one zróżnicowania 
na litoral i profundal. Światło słoneczne sięga 
zazwyczaj dna zbiornika, tak że wszędzie można 
znaleźć roślinność. Warunki życia są 
porównywalne z pa-nującymi w litoralu jeziora. 
Ze względu na rela-tywnie niski ciężar masy 
wodnej, podlegający również dużym wahaniom 
rocznym i sezonowym, już wprowadzenie małych 
ilości naturalnych lub antropogenicznych 
substancji odżywczych lub materii organicznej 
(np. w wyniku jesiennego opadu listowia) 
prowadzi do eutrofizacji. 
 

Rys. 5  Sezonowe fazy stagnacji i cyrkulacji w dimik-

tycznym jeziorze środkowoeuropejskim (zmie-
nione na podst. Schuster M., 1981) 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

Letnia stagnacja w jeziorze: letni profil temperatur

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

Pełna cyrkulacja w jeziorze: jesienno-wiosenny profil 
temperatur 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

Zimowa stagnacja w jeziorze: zimowy profil temperatur 

 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
Stawy  są sztucznie założonymi stawami nie-
spuszczalnymi (sadzawkami) bądź też sadzaw-
kami zaopatrzonymi w sztuczny odpływ. Z tego 
powodu można je zaliczyć do wód periodycz-
nych. Również do wód okresowych zaliczamy 
bajora. Są to małe zbiorniki powierzchniowe poz-
bawione warstwy głębinowej bez dostępu  świat-
ła, które powoli wysychają. Podobnie jak sadzaw-
ki, również bajora wykazują niezwykłe bogactwo 
organizmów na dosyć małej przestrzeni. 
Porównywalna jest również ich podatność na 
wpływy sąsiadujących ekosystemów. Różnorod-
ne związki z położonymi w sąsiedztwie biotopami 
ukazuje rysunek 6. 
W wyniku zazwyczaj antropogenicznych zanie-
czyszczeń (np. doły ze śmieciami, doły na gno-
jówkę, wodopoje dla bydła) obecnie prawie już 
nie istnieją naturalne bajora nietknięte wpływem 
ze strony człowieka. 
Charakterystyczną cechą organizmów w 
biocenozach  takich  wód  okresowych  jest ich 
zdolność przetrwania letniego wyschnięcia i 
zimowego   zamarzania   całego   zbiornika. 

Konieczne są do tego specjalne mechanizmy 
adaptacyjne  - szcze-gólnie w rozwoju i 
rozmnażaniu. Wiele z organiz-mów tych 
biocenoz jest w stanie, przy optymal-nych 
warunkach, już w młodym wieku spłodzić liczne 
potomstwo (np. Daphnia magna (rozwielit-ka): 
rozmnażanie już w wieku ok. 7 dni, co 3 dni 
potomstwo liczące 60 osobników), rozwijać się w 
cysty jako odporne na suszę stadia przetrwalni-
kowe, opuszczać  środowisko  życia w przypadku 
pogorszenia się warunków życiowych (owady 
latające, płazy), bądź też przeczekiwać  dłuższe 
okresy suszy zakopane w mule (abc-Biologia). 
W zależności np. od rodzaju gleby, wartości pH, 
zawartości substancji odżywczych, amplitudy 
temperatur noc - dzień (wysokie góry) i okreso-
wości wysychania mamy do czynienia z 
niesamowitą ilością typów bajor, zasiedlonych 
przez bogactwo różnorodnych gatunków. 
Klasyfikacja taka jak w przypadku jezior nie jest 
możliwa, ,,każde bajoro należy rozpatrywać i 
opisywać monograficznie jako osobny przypa-
dek” (Miegel, H., 1981). 

 

Rys. 6  Bajoro w lesie liściastym: związki z sąsiednimi ekosystemami, wymiana substancji i przebieg łańcuchów 

pokarmowych (z: Miegel H., 1981). 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
1.2 Przepływ energii i przemiana materii w 

słodkowodnym środowisku życia. 

Bliskie  źródeł obszary wód płynących charakte-
ryzują się podobnie jak jeziora polodowcowe 
skrajnie ubogą zawartością substancji odżyw-
czych. To samo dotyczyło zresztą pod koniec os-
tatniego zlodowacenia wielu jezior środkowej Eu-
ropy. Powstały one w wyniku procesów topnienia 
olbrzymich mas lodu. Nieorganiczne sole pokar-
mowe, w szczególności fosforany i azotany nie 
były i nie są w takich wodach obecne w ogóle, 
bądź też jedynie w niewielkich ilościach. 
W biegu wody płynącej od źródła aż do ujścia 
rozgrywa się w zasadzie w bardzo krótkim czasie 
proces, który przez tysiące lat prowadził do pow-
stawania z ubogich w substancje odżywcze (oli-
gotroficznych) jezior, jezior dalece bardziej pro-
duktywnych (mezotroficznych) aż po wysoce pro-
duktywne jeziora bogate w składniki odżywcze 
(eutroficzne):  stały wzrost stężeń nieorganicz-
nych substancji odżywczych w wodzie. 

Wzrost ten jest uwarunkowany przez ciągłe dos-
tarczanie do wody biomasy i zachodzi z reguły w 
sposób naturalny, bez wpływu człowieka (między 
innymi dzięki dopływom, substancjom organicz-
nym oraz minerałom przynoszonym przez wiatr, 
wymywaniu gleby) (Streble, H., m. in.; 1982). W 
wyniku wpływów antropogenicznych procesy te 
są jednak wspierane w sposób długotrwały (m.in. 
poprzez  ścieki odprowadzane z gospodarstw 
domowych i środki nawożące). Substancje 
organiczne są szybko rozkładane, tak że dzięki 
ich przekształceniu w nieorganiczne substancje 
odżywcze powstaje baza dla stałego wzrostu 
produkcji biomasy. 
Fitoplankton (zielenice, sinice, wzgl. okrzemki, 
bakterie autotroficzne) i wyższe rośliny wodne są 
przy tym producentami (producentami pierwot-
nymi) rozkładającymi wysokoenergetyczne sub-
stancje organiczne: węglowodory, białka, tłusz-
cze. Procesem zasadniczym jest przy tym 
fotosynteza (lub asymilacja CO

2

). Powstaje przy

 

Rys. 7  Łańcuch pokarmowy w jeziorze (na podst. Xylander, W. i Naglschmid, F., 1985) 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
tym pod katalitycznym działaniem chlorofilu i z 
pomocą energii słonecznej z rozpuszczonego w 
wodzie CO

2

, przy jednoczesnym fotolitycznym 

rozkładzie wody, cukier gronowy - niemniej 
ważnym produktem ubocznym jest przy tym tlen. 
Wraz z produkcją glikozy staje się możliwe 
przekształcenie jej na drodze różnych reakcji w 
białka, tłuszcze i inne substancje organiczne. 
W produkcji pierwotnej biomasa utworzona przez 
fotoautotroficzne organizmy zużywa jedynie ok. 
1% energii promieniowania słonecznego (Kull, 
U., 1974/75). 
Intensywność organicznej, fotoautotroficznej 
produkcji pierwotnej jest określana mianem 
trofizmu  (gr. trophein = odżywiać) (Hütter, L., 
1984). 
Producenci pierwotni znajdują się na pierwszej 
płaszczyźnie troficznej. Tymi producentami żywią 
się organizmy zooplanktonu (np. wrotki, rozwie-
litki), które jako roślinożercy, a więc  konsumenci 
pierwotni stanowią drugą płaszczyznę troficzną. 

Roślinożercy ci są z kolei pożerani przez 
konsumentów wtórnych (np. raki liścionogie, 
larwy ważek) trzeciej płaszczyzny troficznej. 
Taki  łańcuch pokarmowy prowadzi w końcu do 
konsumentów końcowych (np. szczupak, ptaki 
drapieżne; rys. 7). Przedstawione tutaj związki 
pomiędzy różnymi płaszczyznami troficznymi 
zostały jednak silnie uproszczone. Z reguły w 
różnych biocenozach wodnych istnieją organiz-
my, które jako konsumenci zdefiniowanej płasz-
czyzny troficznej są równocześnie pokarmem 
innych organizmów tej samej płaszczyzny (np. 
raki liścionogie zjadają rozwielitki, zaś i jedne i 
drugie są zjadane przez larwy ważki). Z tego 
powodu lepiej jest mówić o sieciach pokarmo-
wych.  Im  ściślej splecione są oczka takiej sieci, 
tzn. im bardziej złożone są zależności pokarmo-
we i im większa jest ilość organizmów w 
biocenozie danego biotopu, tym stabilniejsza jest 
równowaga biologiczna odnośnego ekosystemu. 
 

 

Rys. 8  Przemiana energii i materii w jeziorze (na podst. Miegel, H., 1981) 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
Wytwarzane i pobierane przez organizmy poży-
wienie służy z jednej strony budowie substancji 
ich własnego ciała, zaś z drugiej jako zapas 
energii dla różnych procesów życiowych (np. 
ruch, rozmnażanie etc.). Podczas koniecznych w 
tym celu procesów oddychania część pobieranej 
wraz z pożywieniem energii jest też tracona w 
formie energii cieplnej. 
Przepływ energii w ekosystemach charakteryzuje 
się tym, że z jednej płaszczyzny troficznej na dru-
gą tracone jest w wyniku wymienionych proce-
sów ok. 60-90% przekazanej dalej energii. W sy-
stemach wodnych strata ta jest jeszcze relatyw-
nie niska, ponieważ procesy życiowe przebiegają 
tu w porównaniu do systemów naziemnych w 
sposób dużo ekonomiczniejszy (aspekty: np. 
ruch, parowanie). 
Ustalając biomasę fitoplanktonu, w stosunku do 
jednostki powierzchni i objętości jeziora, zysku-
jemy wystarczającą podstawę do oceny całkowi-
tej produkcji pierwotnej. Produkcją pierwotną w 
jeziorze zajmuje się  głównie fitoplankton pela-
gialu. Jeśli weźmiemy pod uwagę wyłącznie sto-
sunki panujące w litoralu, to udział roślin wyż-
szych w produkcji pierwotnej jest znacznie wyż-
szy (Miegel, H., 1981). Rysunek 8 ukazuje w 
przybliżeniu (realne stosunki są oczywiście zależ-
ne od wielkości danego jeziora) warunki 
przemiany materii i energii w jeziorze. Powstała 
w wyniku produkcji pierwotnej biomasa pelagial-
nego fitoplanktonu a co za tym idzie również 
zooplanktonu jest ostatecznie miarą trofizmu 
oraz ,,obciążenia” wód stojących substancjami 
odżywczymi.  
Do zaszeregowania trofizmów służą m.in. bada-
nia biologiczne i chemiczne profili pionowych. 
Dokonuje się ich podczas przewidywanego 
końca stagnacji letniej i w celu ustalenia 
zawartości tlenu powtarza się je w równych 
odstępach czasu przez cały rok (na podst. 
LAWA, 1980). Przepływowi energii przez różne 
płaszczyzny troficzne towarzyszy obieg tlenu 
sieciami pokarmowymi. Organizmy heterotro-
ficzne (konsumenci różnego rzędu) potrzebują 
do podtrzymania swych procesów życiowych 
energii, którą mogą rozdysponować, a którą 
pobierają wraz z substancjami organicznymi. 
Związki organiczne są przy tym stale rozkładane. 
W końcu organizmy wydzielają wciąż jeszcze 
zasobne w energię substancje lub obumierając 
podlegają same procesowi mineralizacji, którego 
ostatecznym wynikiem są pojedyncze pierwiastki

(oraz ,,bezwartościowa postać ciepła”; Kull, U., 
1974/75). Niezwiązane pierwiastki są odtąd 
dostępne dla organizmów fototroficznych (produ-
centów), które budują z nich nowy materiał 
organiczny. Dość znaczącą rolę odgrywają tu 
związki azotu i fosforu. 
Procesy  mineralizacji , określane także mianem 
samooczyszczania, są realizowane przez 
reducentów (nazywanych też  destruentami). 
Rozkładają one substancje organiczne 
odzyskując energię a zużywając tlen, na wodę, 
dwutlenek węgla, azotany, fosforany i siarczany. 
Takie procesy rozkładu są, w odróżnieniu od 
procesów syntezy podczas asymilacji dwutlenku 
węgla, procesami utleniania. Rozkład taki 
przebiega niejako taśmowo: obok większych 
organizmów żywiących się odpadkami (np. larwy 
owadów) to głównie niezliczone gatunki bakterii i 
grzybów czynnych w procesie mineralizacji 
tworzy długi  łańcuch współzależnych procesów 
rozkładu. 
Stan wyjściowy jest osiągany ponownie gdy: 
1. procesom tym nie są stale dostarczane 

dodatkowe substancje odżywcze wzgl. związki 
organiczne, lub 

2. jeśli do dyspozycji jest wystarczająca dla 

tlenowych procesów rozkładu ilość tlenu a 
równocześnie powstałe na końcu  łańcucha 
rozkładu substancje odżywcze są usuwane z 
obiegu. W wodach płynących jest to z reguły 
możliwe dzięki ich unoszeniu z wodą, zaś w 
wodach stojących stanowi duży problem w 
przypadku samooczyszczania. Możliwości 
usuwania są znacznie ograniczone (np. 
uwolnione podczas procesów rozkładu jony 
fosforanowe mogą w strefie sedymentacyjnej 
w obecności tlenu i jonów Fe

3+

 przejść w 

trudnorozpuszczalny fosforan żelaza III, przez 
co wypadają z obiegu jako „opad fosforano-
wy” (Schuster, M., 1981). 

Przedstawione procesy w nieobciążonych wo-
dach stanowią element równowagi biologicznej. 
Stosunek producentów, konsumentów i destru-
entów jest przy tym „wyważony” (Hütter, L., 
1984). 
W przypadku zakłóceń zewnętrznych (np. w 
wyniku wpływów naturalnych lub antropogenicz-
nych) dochodzi w ich rezultacie przesuniętych 
czasowo, wzajemnie się warunkujących, oscylacji 
liczby osobników w różnych grupach organizmów 
(masowe rozmnażanie bakterii prowadzi do 
wzrostu  fitoplanktonu, co  powoduje zwiększenie 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
ilości zooplanktonu itd. Na końcu zostaje osiąg-
nięty mniej lub bardziej dokładnie stan pierwotny 
w wyniku samooczyszczania). 
Tam, gdzie zakłócenia są bardzo duże wzgl. po-
jawiają się przez dłuższy okres czasu, równowa-
ga biologiczna wody zostaje przesunięta. Pow-
stałe dodatkowo w wyniku procesów mineralizacji 
substancje odżywcze dodatkowo zasilają obieg 
substancji. Postępujące wzbogacenie roślinnymi 
substancjami odżywczymi warunkuje bujny 
wzrost roślinności z daleko posuniętymi skutkami 
całkowitej gospodarki danego zbiornika wodne-
go: dochodzi do eutrofizmu, do „postępującej 
degeneracji” zbiornika (na podst. Klee, O., 1970). 
 

Rys. 9: Porównanie profilu wód ubogich w substancje 

odżywcze (oligotroficznych) z bogatymi w 
pokarm (eutroficznymi); na podst. Pott R., 
1983. 

Porównanie profilów wód oligotroficznych i eutro-
ficznych wskazuje na istniejące różnice (patrz 
rys. 9). 
Porównywane parametry ukazują różnice pro-
duktywności w wodach o różnym stopniu 
obciążenia: zdolność fotosyntezy w ciągu 24 
godzin wynosi przykładowo w jeziorach 
oligotroficznych 0,065 mg/l CO

2

, w jeziorach 

mezotroficznych już 0,206 mg/l, a wreszcie w 
jeziorach eutroficznych 7,202 mg/l CO

2

. (na 

podst. Hütter, L., 1984, za Bringmann G., 1969). 
Bezpośrednio na podstawie niniejszych rezulta-
tów pomiarów można wywnioskować wielkość 
utworzonej biomasy. Zgodnie z tym produk-
tywność w bardzo obciążonych (eutroficznych) 
wodach jest mniej więcej 111 razy większa niż w 
nieobciążonych wodach, tzw. oligotroficznych. 
Podczas procesów mineralizacji konieczna jest 
więc odpowiednia ilość tlenu, aby umożliwić 
tlenowe procesy rozkładu. Tam, gdzie tlen został 
zużyty (np. w hipolimnionie jezior eutroficznych), 
mineralizacja jest niepełna, procesy redukcji 
zachodzą z większym nasileniem (aktywność 
bakterii beztlenowych). Tym samym z substancji 
nieorganicznych takich jak azotany i siarczany 
odprowadzany jest tlen. Powstaje przy tym z 
większym nasileniem dwutlenek węgla, amoniak, 
metan i siarkowodór. Proces ten jest również 
określany mianem ,,gnicia”. W jego rezultacie 
powstają np. na dnach jezior eu- i politroficznych 
duże strefy mułu, prowadzące w końcu do 
wypłycenia zbiornika przez zarośnięcie. Ogół 
heterotroficznej bioaktywności, saprobia, zapew-
nia odtwarzanie substancji organicznych w wo-
dach. 
Saprobia stanowi więc zjawisko komplementarne 
do trofizmu (na podst. Hütter, L., 1984). 
Podczas procesów samooczyszczania, które za-
chodzą  głównie pod wpływem bakterii (Streble, 
H., 1982), powstają z biegiem czasu (wody sto-
jące) lub wraz z kolejnymi etapami trasy oczysz-
czania (wody płynące) różne pod względem ja-
kości strefy wodne (strefy saprobiontyczne) z 
charakterystycznymi biocenozami organizmów 
roślinnych i zwierzęcych. Badanie takich bioce-
noz dostarcza pewnych wniosków dotyczących 
stanu wód. Przyjmuje się przy tym, że ,,właści-
wości wskaźnikowe organizmu są tym znacz-
niejsze, im wyższy stopień zanieczyszczenia on 
wskazuje” (Hütter, L., 1984). 
System saprobiontyczny jest uznaną metodą 
określania jakości wód płynących. 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
2.  Naturalne i antropogeniczne zmiany wód - 

stopnie troficzne i system saprobiontów 
do biologicznej oceny jakości wód. 

Powstałe po zakończeniu ostatniego okresu 
lodowcowego w Europie środkowej jeziora znaj-
dowały się początkowo w stanie wyjątkowo ubo-
gim w pokarm (oligotroficznym). Już przejrzys-
tość do głębokości ponad 20 metrów i wysokie 
stężenia tlenu w całej masie wody (pod koniec 
fazy stagnacji nawet wody głębinowe były 
jeszcze nasycone ponad 70% tlenu; Besch, W.-
K., 1984), wskazują na bardzo niską produkcję 
planktonu. Odpowiedzialna za to ubogość w 
substancje odżywcze takich jezior zmieniała się 
wraz z biegiem wieków w sposób naturalny: 
wymywane z dna, a częściowo przynoszone z 
wiatrem minerały oraz np. wprowadzane wraz z 
opadem liści substancje organiczne powodowały 
wzrost zasobów odżywczych. Spowodowany 
przez zwiększone zasoby substancji odżywczych 
wzrost produkcji planktonu i późniejszych 
procesów mineralizacji zmieniał warunki 
chemiczno - fizyczne: znacznie zmniejsza się 
przejrzystość (aż do 2 metrów), zaś zawartość 
tlenu wynosi pod koniec fazy stagnacji już tylko 
pomiędzy 30 a 70%. Prócz tego powstanie 
takiego jeziora mezotroficznego (zbiornika o 
średnim obciążeniu) można jeszcze wyjaśnić 
naturalnym procesem starzenia się jeziora. 
Kolejny wymiar pogarszania jakości wód jest 
uwarunkowany obciążeniami antopogenicznymi. 
Zanieczyszczenia wód przez człowieka mają 
różnorakie przyczyny i długotrwałe konsekwencje 
dla biocenoz wielu biotopów. Odprowadzanie od-
padów organicznych, zbyt silne nawożenie nawo-
zami naturalnymi i sztucznymi oraz wpływ  środ-
ków piorących zawierających fosforany w rela-
tywnie krótkim czasie dość radykalnie zmieniły 
warunki  żywieniowe wielu jezior środkowoeuro-
pejskich:  jeziora eutrofizują. W bogatych w 
substancje odżywcze jeziorach dramatycznie 
zwiększa się produkcja planktonu (przejrzystość 
częściowo wyraźnie poniżej 2 metrów), procesy 
remineralizacji zużywają zapasy tlenu w wodach 
głębinowych (pod koniec fazy stagnacji 
nasycenie w takich jeziorach wynosi 0 - 30%), a 
beztlenowe bakterie gnilne przejmują niemal 
całkowicie kontrolę nad procesem rozkładu. 
Prócz uwalniania gazów gnilnych (siarkowodór, 
metan), na dnie pozostaje gnijący muł. Powstałe 
sole pokarmowe w  połączeniu  z  ostatnio  wpro- 
wadzonymi substancjami prowadzą do silniejszej  
 

bioprodukcji podczas kolejnego okresu wegeta-
cyjnego. Procesy te, których katastrofalne apo-
geum przypada głównie na lata 60-te i 70-te (En-
gelhardt, W., 1985), doprowadziły np. w okoli-
cach Hamburga do tego, że obecnie spotkać tam 
można już tylko jeziora eutroficzne i politroficzne 
(Roch, K., 1995). W jeziorach politroficznych 
ilość substancji pokarmowych jest stale wysoka, 
masowo rozwija się fitoplankton, co z kolei pro-
wadzi do zbytniego nasycenia tlenem i do bardzo 
niskiej przejrzystości wody. Woda głębinowa już 
w lecie jest pozbawiona tlenu i wykazuje wyraźną 
zawartość siarkowodoru. 
Zanieczyszczenia antropogeniczne mają w wo-
dach stojących z reguły bardziej długoterminowe 
skutki niż w wodach płynących. Raz wprowadzo-
ne ścieki pozostają w odróżnieniu od wód płyną-
cych w systemie. Nawet przy pełnym wstrzyma-
niu dopływów eutrofizacja rozwija się przy więk-
szych obciążeniach dalej (Hütter, L., 1984). Moż-
na to wytłumaczyć  głównie dostępem czynnika 
minimum - fosforanu: przy spadającej ilości tlenu 
w bliskich dna warstwach hypolimnionu jony fos-
foranu uwalniają się z zalegającego w osadzie, w 
środowisku tlenowym trudnorozpuszczalnego 
kompleksu fosforanu żelaza (III) (FePO

4

), po 

czym w wyniku kolejnej pełnej cyrkulacji trafiają 
do strefy trofogenicznej (epilimnionu), przez co 
stale zasilają wzrost fitoplanktonu. 
 
 
Określanie jakości wód stojących za pomocą 
stopni troficznych: 
Uwaga wstępna: Pojęcia „jakości wody” używa 
się w związku z oceną wód, przyporządkowywa-
nych ze względu na swe parametry chemiczne i 
biologiczne do odpowiedniej kategorii. Należy 
przy tym zauważyć, że pojęcie „jakości” może być 
w wielu przypadkach mylące, gdyż w zasadzie 
implikuje ono wpływ człowieka. Wiele wód jest 
jednak, w ogólnie przyjętym tego słowa znacze-
niu, „obciążonych” nawet bez wpływu działania 
człowieka, a właśnie dzięki temu uzyskują wyż-
sze noty w indeksie jakości wód. Mimo to 
również w niniejszym podręczniku będziemy się 
trzymać terminu „jakość wód”. 
Trofizm  jako „stopień intensywności organicznej, 
fotoautotroficznej produkcji pierwotnej”, jest 
szczególnie wysoki tam, gdzie rośliny mają dos-
tęp do dużej ilości substancji odżywczych. Spada 
on wraz z redukcją tych substancji w trakcie 
procesu tworzenia biomasy. 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
W wyniku tego nasila się saprobia, tzn. „ogół he-
terotroficznej aktywności biologicznej”. Podczas 
rozkładu substancji organicznej i nasilającej się 
mineralizacji zmniejsza się saprobia, a ponownie 
zwiększa się trofizm. (Hütter, L., 1984). Wzajem-
nie uzupełniająca się para pojęć - trofizm i sapro-
bia - określa swym udziałem stan danych wód. 
Stopnie troficzne służą klasyfikacji wód stojących. 
 
W przypadku obciążeń antropogenicznych wód 
płynących wyróżniamy 5 grup obciążeń (Engel-
hardt, W, 1985): 
1. Organiczne, zdolne do gnicia zanieczyszcze-

nia (np. ścieki z fekaliami z kanalizacji, gno-
jówka,  ścieki browarnicze etc.), mniej lub bar-
dziej rozkładalne. 

2. Skomplikowane związki organiczne (np. węg-

lowodory chlorowców, policykliczne węglowo-
dory aromatyczne), które również mogą zos-
tać rozłożone przez mikroorganizmy, jednak 
ich rozkład przebiega w wielu etapach, przez 
co trwa dłużej. Substancje te są zazwyczaj 
bardzo trujące już w małych stężeniach. 

3.  Ścieki zawierające sole np. z fabryk nawozów 

sztucznych lub kopalni węgla kamiennego, 
prowadzące do powstawania biocenoz złożo-
nych z niewielu gatunków. 

4. Związki metali ciężkich (ołowiu, kadmu, chro-

mu, miedzi, niklu, rtęci, cynku) z zakładów 
produkujących stopy, hut stali, kopalni rud, 
które z reguły już w niskich stężeniach są 
silnie trujące, w łańcuchu pokarmowym 
ulegają znacznemu wzbogaceniu, przy czym 
mają działanie kumulatywne i mutagenne. 

5. Ogrzania przez wody chłodzące np. z elek-

trowni jądrowych lub zakładów przemysło-
wych prowadzą do zubożenia w tlen i do 
związanych z tym procesów eutrofizacji. 

 
W związku z samooczyszczaniem wód płynących 
baczniejszą uwagę zwrócimy tutaj tylko na 
pierwszą grupę zanieczyszczeń organicznych, 
zdolnych do gnicia. 
Dla rozkładu tych substancji we wszystkich wo-
dach istnieje wiele organizmów (głównie bakterii), 
mogących rozkładać takie związki organiczne na 
nieorganiczne (CO

2

, woda i minerały). Szybkość 

procesu rozkładu jest zależna przede wszystkim 
od dwóch czynników: 
- od intensywności i stężenia dostarczanych ze 

ściekiem substancji oraz 

- od dostępności tlenu (duża szybkość przepły-

wu i niska temperatura wody zwiększają pobór 
tlenu do wody). 

 

 
 

Rys. 10  Przebieg parametrów chemicznych i częstości występowania kilku grup organizmów w przypadku 

wprowadzenia ścieku organicznego oraz przebieg krzywej samooczyszczania. 

 Wartość BZT określa biochemiczne zapotrzebowanie na tlen, i jest ona tym wyższa, im więcej 

wymagających tlenu procesów rozkładu odbywa się w systemie (na podst. Besch, W.K., 1984) 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
Po silnym zanieczyszczeniu, w optymalnych wa-
runkach, już po kilku kilometrach strefy samo-
oczyszczania woda może być całkowicie czysta. 
W takiej strefie samooczyszczania jakość wody 
zmienia się w sposób płynny: 
 
 
Strefa polisaprobiontyczna (Klasa jakości IV): 
W tej strefie najsilniejszego zanieczyszczenia 
substancje organiczne są rozkładane niemal wy-
łącznie przez bakterie (ponad milion zarodków na 
cm

3

 wody, Engelhardt, W., 1985), rozmnażające 

się przy tym w niesłychanym tempie i zużywające 
duże ilości tlenu. Różne procesy rozkładu są przy 
tym realizowane przez wiele różnych gatunków 
bakterii. Wysokie zużycie tlenu powoduje pow-
stawanie stref beztlenowych (szczególnie w głęb-
szych warstwach wody), w których  beztlenowe 
mikroorganizmy uwalniają podczas procesów 
rozkładu siarkowodór, metan i amoniak. Stan ta-
kiego odcinka wody można więc z reguły zbadać 
węchem. Bakteria Sphaerotilus natans („grzyb 
ściekowy”) rozwija się w takich warunkach maso-
wo i można go stwierdzić nawet gołym okiem 
jako  śluzowate łańcuchy komórkowe. Wiele „dzi-
wacznie ukształtowanych” rzęskowców (Streble, 
H., 1982) znajdujemy obok bardzo małej liczby 
organizmów wielokomórkowych, np. obok rurecz-
nika Tubifex i krótkich, cienkich larw. 
 
Strefa 

α

 - mezosaprobiontyczna (klasa jakości III) 

W strefie tej pobierany z atmosfery tlen nie jest 
już  żużywany w całości. Duża część organicznej 
substancji obciążającej jest już rozłożona. Po-
mimo to liczba bakterii tlenowych jest dość wy-
soka (ok. 100.000 zarodków na cm

3

 wody). 

Masowo występują sinice, zielenice i okrzemki. 
Bardzo wysoka jest również liczba rzęskowców, 
odżywiających się bakteriami. Przedstawicielami 
zwierząt wielokomórkowych mogą być czerwone 
larwy ochotkowatych oraz Physa acuta. 
 
Strefa 

β

 - mezosaprobiontyczna (klasa jakości II) 

Woda w tej strefie wykazuje już obecność nie-
wielu bakterii, jest czysta i bogata w tlen. Bo-
gactwo gatunków (fauny i flory) osiąga punkt 
szczytowy. 
Przebieg procesu samooczyszczania poprzez 
strefę polisaprobiontyczną aż po strefę -mezosa-
probiontyczną pokazuje rysunek 10 (sumaryczny 
obraz zmian w zasiedleniu). 

(Należy zauważyć,  że różnorakie organizmy róż-
nych stref saprobiontycznych nie są odpowie-
dzialne za samooczyszczanie wód, a jedynie 
dokumentują stan procesu samooczyszczania. 
Samymi „procesami oczyszczania” zajmują się 
prawie wyłącznie bakterie. Najlepszą klasę jakoś-
ci wód znajdujemy w Europie środkowej tylko w 
strumieniach tuż u źródeł oraz w strumieniach 
górskich (Streble, H., 1982). Procesy samo-
oczyszczania przebiegają zgodnie z tym z reguły 
tylko do osiągnięcia II. klasy jakości. 
 
Strefa oligosaprobiontyczna (klasa jakości I) 
Woda jest niezwykle bogata w tlen i uboga w 
substancje odżywcze, niemal brak jest obumarłej 
substancji organicznej. Dodatkowymi cechami 
charakterystycznymi są niewielka ilość gatunków 
i niska gęstość ich występowania. 
 
Podział jakości wód płynących ze względu na 
system saprobiontyczny: 
W tabeli 1 przedstawione zostały cechy istotne 
przy opisie klas jakości wód płynących w 
porównaniu z eksperymentalnymi kryteriami 
mikrobiologicznymi i chemicznymi. 
Przykładowo: opisu cech wód na terenie Niemiec 
dokonuje się w jednolity sposób, zgodnie z 
kryteriami oceny jakości wód płynących, okreś-
lonymi przez Międzylandowy Zespół Roboczy ds. 
Wód (LAWA) (zgodnie z normą DIN 38410, 
część 2; 1990). Podstawą tych kryteriów były 
badania obciążenia wód substancjami (Raport o 
jakości wód, Hamburg, 1994), które przy wyko-
rzystaniu tlenu mogą ulec rozkładowi biologicz-
nemu (głównie  ścieki gospodarcze i przemysło-
we z substancjami łatworozkładalnymi). Regular-
nie wydawana Karta Jakości Wód zawiera prócz 
tego dokładny opis ,,cech ważnych przy ocenie 
klas jakości wód płynących” (LAWA, 1985, 
1990). Szczegółowa lista jest niezwykle pomocna 
do zyskania ogólnej orientacji oraz jako pomoc 
przy identyfikacji odpowiednich klas jakości wód, 
głównie dzięki zamieszczeniu listy charaktery-
stycznych gatunków a zwłaszcza grup gatunków. 
Wykorzystanie  tego aspektu wymaga jednak 
gruntownej wiedzy oraz praktycznego doświad-
czenia w przeprowadzaniu badań: zamieszczona 
tu lista zawiera krótkie streszczenie (została 
zredukowana do kilku przykładowych gatunków, 
a prócz tego jako suplement zawiera czynniki 
chemiczne): 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
CECHY PRZYDATNE DO OPISU KLAS JAKOŚCI WÓD PŁYNĄCYCH 
Tabela 1.: Istotne cechy Przydatne do opisu klas jakości wód płynących w porównaniu z eksperymen-
talnymi kryteriami mikrobiologicznymi i chemicznymi (zmienione na podst. : Hütter, L., 1984 oraz 
LAWA, 1985) 
 
 

Klasa 

jakości 

Barwa roz- 

poznawcza 

Stopień 

obciążal-

ności orga-

nicznej 

Charakterystyka 

biologiczna 

Saprobion-

tyzm 

Wskaźnik 

sapro-

biontycz-

ny 

Liczba 

kolonii na 

ml 

BZT

5

 

(mg/l) 

NH

4

 - N 

(mg/l) 

Minimal-

na zawar-

tość O

2

 

(mg/l) 

 
 

I 

 
 

niebieska 

nieobcią-

żona lub w 

nieznacz-

nym stop-

niu 

bardzo gęsto za-

siedlona: glony, 

mchy, wirki, lar-

wy owadów 

 

oligosapro-

biontyczne 

 
 

1,0-<1,5 

 
 

100 

 
 

1 

co naj-

wyżej 

ślado-

wo 

 
 

>8 

 

I - II 

 

błękitna 

 

słabo 

gęsto zasiedlona: 
duże zróżnicowa-

nie gatunków, 

ryby łososiowate 

 

strefa 

przejściowa 

 

1,5-<1,8 

 

 

1-2 

 

ok. 0,1 

 

>8 

 
 
 

II 

 
 
 

zielona 

 
 
 

znacznie 

bardzo duże 

zróżnicowanie 

gatunków i gęs-

tość zasiedlenia: 

glony, ślimaki, 

małe skorupiaki, 

larwy owadów, 

ryby, bogactwo 

flory wodnej 

 
 

β-mezosa-

probion-

tyczne 

 
 
 

1,8-<2,3 

 
 
 

10.000 

 
 
 

2-6 

 
 
 

<0,3 

 
 
 

>6 

 
 

II - III 

 
 

jasnozielo-

na 

 
 

krytycznie 

Regres liczby ga-

tunków w przy-

padku makroor-

ganizmów, przy 

częściowo maso-

wym rozwoju 

 
 

strefa 

przejściowa 

 
 

2,3-<2,7 

 

 
 

5-10 

 
 

<1 

 
 

>4 

 
 
 
 
 

III 

 
 
 
 
 

żółta 

 
 
 
 

silnie za-

nieczysz-

czona 

Kolonie nitkowa-

tych bakterii ście-

kowych i rzęs-
kowców, mała 

liczba gatunków 

makroorganiz-

mów: pijawki, 

ośliczki; częś-

ciowo okresowe, 

masowe, wymie-

ranie ryb 

 
 
 
 

α-mezosa-

probion-

tyczne 

 
 
 
 
 

2,7-<3,2 

 
 
 
 
 

100.000 

 
 
 
 
 

7-13 

 
 
 
 

0,5-

więcej 

 
 
 
 
 

>2 

 
 
 

III - IV 

 
 

pomarań-

czowa 

 

bardzo 

silnie za-

nieczysz-

czona 

Osad gnijącego 

mułu, zasiedlenie 

czerwonymi lar-

wami ochotkowa-

tych, populacje 

ryb ograniczone 

tylko miejscami 

 
 

strefa 

przejściowa 

 
 
 

3,2-<3,5 

 

 
 
 

10-20 

 
 

kilka 

mg/l 

 
 
 

<2 

 
 

IV 

 
 

czerwona 

 

nadmier-

nie zanie-
czyszczo-

na 

Zasiedlenie głów-

nie przez bakter-

ie, wiciowce i 

wolno żyjące 

rzęskowce, cał-

kowity brak ryb 

 

polisapro-

biontyczne 

 
 

3,5-4,0 

 
 

>1000.000 

 
 

>15 

 

kilka 

mg/l 

 
 

<2 

 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
Klasa jakości I: nieobciążona lub obciążona w 
nieznacznym stopniu 
Występowanie: głównie w obszarze źródłowym i 
w górnym biegu chłodnych w lecie wód płyną-
cych o kamienistym podłożu. 
Woda: czysta i uboga w substancje odżywcze 
Podłoże: kamieniste, żwirowate lub piaszczyste, 
występowanie mułu tylko w obecności minerałów. 
Zasiedlenie: dość  gęste; krasnorosty (Batracho-
spermum), okrzemki, mchy, wirki, larwy widelni-
cowatych i chruścików, chrząszcze,  łososiowate 
(tarliska) 
Wskaźnik saprobiontyczny: <1,5 
Zawartość  O

2

: przy ok. 95%-105% nasyceniu 

(nie mniej niż 8 mg/l) 
BZT

5

: ok. 1,0 mg/l 

NH

4

-N: co najwyżej śladowo 

 
Klasa jakości I-II: słabo obciążona 
Występowanie: górny bieg wód 
Woda: czysta, niska zaw. substancji odżywczych 
Zasiedlenie: gęste, glony (Ulothrix), mchy, rośliny 
kwiatowe (Berula, Callitriche), wirki, larwy odwód-
ki białoskrzydłej, jętek, chruścików, chrząszcze 
(Elminthidae, Hydraenidae); łososiowate, gło-
wacz (Cottus gobio) jako ryba charakterystyczna 
Wskaźnik saprobiontyczny: pomiędzy 1,8 a 2,3 
Zawartość O

2

: ok. 85%-95% nasycenie (z reguły 

jeszcze powyżej 8 mg/l) 
BZT

5

: pomiędzy 1,0 a 2,0 mg/l 

NH

4

-N: niskie stężenie, przeciętnie 0,1 mg/l 

 
Klasa jakości II: znacznie obciążona 
Występowanie: odcinki dna kamieniste, żwirowa-
te, piaszczyste lub pokryte mułem 
Woda: odrobinę zmącona 
Zasiedlenie: bardzo gęste z glonami (wszystkie 
grupy), roślinami kwiatowymi (często pokrywają-
cymi powierzchnię),  ślimakami, małymi skorupia-
kami oraz owadami i larwami owadów, wiele ryb 
Wskaźnik saprobiontyczny: pomiędzy 1,8 a 2,3 
Zawartość  O

2

: duże wahania w wyniku obciąże-

nia  ściekami i rozwoju glonów, jednak z reguły 
ponad 6 mg/l 
BZT

5

: 2 do 6 mg/l 

NH

4

-N: często poniżej 0,3 mg/l 

 
Klasa jakości II-III: krytycznie obciążona 
Występowanie: patrz wyżej 
Woda: stale lekko mętna, miejscami gnijący muł 
Zasiedlenie: gęste z glonami (masowy rozwój ko-
lonii wielu gatunków), częściowo z grzybem  ście- 

kowym i roślinami kwiatowymi (Potamogeton, 
Nuphar), gąbkami, mszywiołami, małymi skoru-
piakami,  ślimakami, małżami, pijawkami, larwami 
owadów, największe  bogactwo gatunków rzęs-
kowców. 
Wskaźnik saprobiontyczny: pomiędzy 2,3 a 2,7 
Zawartość O

2

: ok. połowy wartości pełnego nasy-

cenia 
BZT

5

: 2 do 5 mg/l 

NH

4

-N: często poniżej 1 mg/l 

 
Klasa jakości III: silnie zanieczyszczona 
Występowanie: dno często zaczernione siarcz-
kiem  żelaza (przy kamienisto-piaszczystym pod-
łożu) 
Woda: zmącona dopływami  ścieków, w miejs-
cach o słabym przepływie (poza prądami) gnijący 
muł 
Zasiedlenie: porównywalnie mniej glonów i roślin 
kwiatowych, na powierzchni kolonie bakterii ście-
kowych (Sphaerotilus) i rzęskowców (Carche-
sium, Vorticella), mało gatunków zwierząt makro-
skopijnych, które jednak częściowo rozwijają się 
masowo (ośliczki, pijawki, gąbki), niewielka ilość 
ryb, okresowe wymieranie ryb z powodu braku 
tlenu 
Wskaźnik saprobiontyczny: pomiędzy 2,7 a 3,2 
Zawartość O

2

: spada powoli do ok. 2 mg/l 

BZT

5

: 7-13 mg/l 

NH

4

-N: przeważnie ponad 0,5 mg/l, nierzadko 

kilka mg/l 
 
Klasa jakości III-IV: bardzo silnie zanieczysz-
czona 
Występow.: dno zwykle zamulone (muł gnilny) 
Woda: zmącona dopływami ścieków 
Zasiedlenie: prawie wyłącznie przez mikroorga-
nizmy, głównie rzęskowce, wiciowce i bakterie, 
makroorganizmy: tylko czerwone larwy  ochotko-
watych i rureczniki (te z kolei masowo), ryby tylko 
lokalnie i strefowo 
Wskaźnik saprobiontyczny: 3,2 do 3,5 
Zawartość  O

2

: czasami poniżej 1 mg/l, z reguły 

niewiele mg/l 
BZT

5

: 10 - 20 mg/l 

NH

4

-N: przeważnie kilka mg/l 

 
Klasa jakości IV: nadmiernie zanieczyszczona 
Występowanie: dno charakteryzuje się przeważ-
nie silnym osadem gnilnego mułu (o zapachu 
siarkowodoru) 
Woda: silnie zmącona dopływami ścieków 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
Zasiedlenie: prawie wyłącznie bakterie, grzyby, 
wiciowce, niewiele wolno pływających rzęskow-
ców (częściowo masowo) 
Wskaźnik saprobiontyczny: ponad 3,5 
Zawartość O

2

: bardzo niskie aż do 0 mg/l 

BZT

5

: zazwyczaj powyżej 8 mg/l 

NH

4

-N: przeważnie kilka mg/l 

 
3. DOKUMENTACJA 

ANTROPOGENICZNYCH 

OBCIĄŻEŃ WÓD ZA POMOCĄ BIOWSKAŹ-
NIKÓW 

Duża ilość bakterii, roślin i zwierząt, pojedynczo 
lub w kompleksowych biocenozach, jest zależna 
od określonych czynników środowiskowych, tak 
że ich obecność i częstość występowania może 
stanowić wskaźnik ilościowy i jakościowy odpo-
wiednich czynników środowiskowych. Czynności 
życiowe takich „żywych wskaźników” lub bio-
wskaźników  są w ścisły sposób powiązane z 
czynnikami środowiskowymi, które dokumentują. 
 
Wykorzystanie biowskaźników 
Biowskaźniki są używane w różny sposób. 
W ramach niniejszego tematu będziemy się 
starali naświetlić i wykorzystać tylko ich rolę jako 
wskaźników w określonych biotopach, które były 
lub są obciążane wpływami antropogenicznymi 
(Wskaźniki obciążeń (zanieczyszczeń)). 
Kompleksowe zniszczenie środowiska może się 
w różny sposób przejawiać w populacji lub bioce-
nozie (wg Lammert, 1988): 
-  w skurczeniu się areału 
-  w zmniejszeniu produktywności 
-  w zmniejszeniu gęstości osobników 
-  w zmianie naturalnej struktury wiekowej oraz 
- w 

składzie gatunkowym. 

Dla badań zmian w ramach biotopu wywołanych 
wpływami antropogen. jedną z metod stanowi 
skoncentrowanie się na rozwoju osobników „po-
pulacji wskaźnikowej” (np. „Zielenice jako bio-
wskaźnik jakości wody”; Klautke, 1988). 
Inne podejście uwzględnia w badaniach cały sze-
reg różnych „populacji wskaźnikowych” bioceno-
zy danego biotopu. Zasadę tą wykorzystaliśmy w 
przedstawionym tutaj sposobie postępowania. 
 
Wykorzystanie biowskaźników dla potrzeb 
szkolnych analiz wód: 
Nie należy pomijać faktu, iż praca ze wskaźnika-
mi   przy   odpowiednio  wyższych  wymaganiach 

czyni z reguły koniecznym ustalenie dokładnego 
gatunku. 
Mimo to sensowna wydaje się dla celów 
praktycznych zajęć w szkole, pewna redukcja 
wiadomości dydaktycznych. 
Warunkiem tego jest wykorzystanie wyższych 
jednostek taksonomicznych za cenę niższych 
wymagań technicznych wzgl. poddania w wąt-
pliwość wykorzystanej metody od strony przed-
miotowej kompetencji. O niniejszych fachowych 
zastrzeżeniach należy wiedzieć korzystając z 
powszechnie stosowanych metod. 
Przykładowo: podczas badań Fuldy i jej dopły-
wów, na różnych odcinkach rzeki, w zależności 
od stopnia obciążenia, można było stwierdzić 
różne gatunki obunogów. Okazało się przy tym, 
że możliwe byłoby dokonanie oceny jakości wody 
tylko na podstawie występowania osobników z 
gatunku Gammarus (Gammarus pulex, G. fossa-
rum, G. roeseli), (Besch, 1984). Aby jednak spro-
stać wymaganiom naukowym, musiano jedno-
znacznie określić formę wskaźnika jako nazwę 
gatunku. Wymienione gatunki Gammarus znaj-
dowały się (wg rosnącej wrażliwości względem 
czynnika całościowego - ścieków: Gammarus 
roeseli - G. fossarum - G. pulex; Meijering i 
Pieper, 1982) w wodach o różnej klasie jakości 
ale z wyraźnymi miejscami przejściowymi. 
Przykładowo: wykorzystywane dla celów dydak-
tycznych metody badań wg Xylandera i 
Naglschmida  (1985) wzgl. Baura (1980) nie 
rozróżniają w swoich kluczach szacunkowych po-
szczególnych  gatunków Gammarus, wzgl. wska-
zują na różne gatunki (G. pulex i G. roeseli, patrz 
Baur), mające podobne wymagania życiowe co 
do jakości wody. Tu właśnie uwidaczniają się 
różnice pomiędzy metodami szkolnymi a np. 
wykorzystywanymi przez Urzędy ds. Wód w 
niemieckich  landach  czy też przez wspomniane 
LAWA: podczas gdy w pierwszym  przypadku 
kiełż zdrojowy czy nawet kiełż rzeczny są 
przyporządkowane mniej więcej do II. klasy 
jakości, to w drugim przypadku wyraźne jest np. 
rozróżnienie pomiędzy Gammarus fossarum 
(wskaźnik saprobiontyczny 1,3) a Gammarus 
roeseli (wskaźnik saprobiontyczny 2,3 wg Meyera 
wzgl. 2,0 wg LAWA) (na podst. listy gatunków 
makro-organizmów do ustalania klasy jakości 
wód Nad-renii - Północnej Westfalii, wg Zelinka i 
Marvan, 1961). 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
Konieczność  ścisłości relatywizuje się jednak w 
naszym przykładzie „Gammarus” przez to, że w 
różnych regionach Niemiec korzysta się z róż-
nych charakterystyk jakości wód i że w związku z 
tym przy wykorzystaniu pewnego określonego 
gatunku wskaźnika mogą się pojawiać różnice o 
pół stopnia jakości: i tak w wynikach badań wód 
Badenii Wirtembergii Gammarusa roeseli znajdu-
jemy w wodzie II. klasy, zaś Gammarusa pulex 
nawet w wodzie o II-III klasie jakości. Związki 
Strażników Wód opowiadają się w ramach badań 
jakości za jedną do dwóch analiz biologicznych 
na rok, na każde stanowisko pomiarowe. Jedno z 
badań przypadałoby przy tym na miesiące od 
kwietnia do czerwca (drugie zaś na miesiące 
późniejsze). Dodatkowo zaleca się ustalanie 
„chemicznych parametrów pomocniczych” (tlen, 
wartość BZT i amonu; Meyer, D. i Schmidt, D.:, 
1987). Również szkolna analityka wód mogłaby 
być zorientowana wg porządku czasowego. Do 
koncepcji długoterminowego badania danych po-
miarowych w ramach opieki nad wodami po-
wierzch. w dzielnicy (rejonie miasta) lub w regio-
nie (województwie) powinno należeć również wy-
korzystanie komputera z odpowiednim oprogra-
mowaniem (np. „Atlas środowiska wodnego”, 
FWU - Monachium), używanego i rozwijanego 
przez wszystkich biorących udział w projekcie. 
 
Znaczenie i granice użycia wskaźników biologicz-
nych w ramach makroskopowej analizy wód: 
Obciążenia antropogeniczne są również stwier-
dzane za pomocą  metod fizyko-chemicznych 
(patrz m. in. Graffitti, 1994). Z jednej strony dzięki 
nim są wprawdzie możliwe dokładniejsze po-
miary ilościowe poszczególnych komponentów 
imisyjnych w określonym czasie, z drugiej strony 
jednaknie można za ich pomocą stwierdzić szkód 
wyrządzonych poszczególnym organizmom wzgl. 
zakłóceń w kompleksowym systemie wzajem-
nych powiązań poszczególnych ogniw sieci 
pokarmowych na przestrzeni określonego czasu 
(na podst. Lammert, 1988). Chemiczna analiza 
wody jest nieodzowna tam, gdzie musimy ustalić 
rodzaj substancji zanieczyszczającej wzgl. skład i 
stężenie danej substancji jak i miejsce dopro-
wadzenia szkodliwej substancji. Metoda bio-
wskaźników może być jedynie uzupełniona anali-
zami fizyko-chemicznymi, ale nie można jej nimi 
całkowicie zastąpić. 
Można to uzasadnić  głównie tym, że w analizie 
biologicznej  obserwuje  się  osobniki  biocenozy, 

żyjące w badanych wodach powierzchniowych 
przez dłuższy okres czasu. Z reguły nie dają się 
one usunąć ze swego biotopu w wyniku jedno-
razowego lub krótkotrwałego zanieczyszczenia. 
Zasada badań dopuszcza także ustalenie 
„wartości przeciętnej” (Hütter, 1984). Przy tym już 
pojedyncze badanie może bardzo szybko dać 
nam wartość przeciętną. Krótkotrwałe pogorsze-
nia warunków życia, które można dokładnie 
stwierdzić za pomocą chemicznej analizy wody, 
mogą więc tą metodą (przy niewielu pobranych 
próbkach) zostać zidentyfikowane nie jako zakłó-
cenie ograniczone czasowo. W takim przypadku  
analiza biologiczna stwierdzająca krótkotrwałą 
zmianę  środowiska nie może wprowadzić bada-
cza w błąd co do przeciętnych, „normalnych” wa-
runków w odnośnym biotopie. 
 
 
 

Tab. 2 Porównanie  wskaźnika saprobiontyczny (SI)/ wskaź-

nika chemicznego (CI) w dziewięciu płynących 
wodach powierzchniowych w okolicach Hanoweru; 
wartości przeciętne po 6 (

+

 wzgl. 5 miesiącach); (na 

podst: Meyer, D. i Schmidt, D., 1987) 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
W obszernym badaniu porównawczym dolnosak-
sońskich wód płynących Meyer i Schmidt (1987) 
udowodnili dla wszystkich klas jakości (I do IV), 
że wskaźnik chemiczny (CI) podlega wyraźnie 
większym wahaniom niż wskaźnik saprobiontycz-
ny. W wyniku analiz biologicznych pod względem 
wskaźnika saprobiontycznego 98% uzyskało 
„przeciętną jakość”, zaś w wyniku analizy 
chemicznej wg BACHA było to jedynie 66%. 
Badacze przeprowadzali w tym ciągu badań od 
kwietnia do września comiesięczną analizę 
biologiczną oraz fizyko-chemiczną. W tabeli 2 
widać jednak wyraźnie,  że rezultaty obydwu 
analiz leżą mimo to względnie blisko siebie. 
Obydwie metody okazują się więc niezależnie od 
siebie fachowymi metodami oceny jakości wód. 
Metoda biologiczna jest tak atrakcyjna jeśli 
chodzi o jej wykorzystanie w szkole, między 
innymi dlatego, że jest ona o wiele tańsza i 
szybsza. Z kolei do ustalenia CI koniecznych jest 
co najmniej 6 pomiarów. 

Dodatkowe wiadomości dot. analityki wód za po-
mocą biowskaźników 
Oceny jakości wód powierzchniowych za pomocą 
wskaźników saprobiontycznych można w sen-
sowny sposób połączyć z pomiarami zaw. O

2

, 

zużycia O

2

 w ciągu 2 dni, oraz wartością BZT

5

 

(patrz tabela 3). Taka forma skorelowania 
różnych metod doświadczalnych, jaką zapropo-
nowali np. Liebmann (1969) i Hamm (1968), po 
pierwsze zwiększa dokładnośćbadań, zaś po 
drugie uzupełnia metodę biologiczną przy rezyg-
nacji z nakładochłonnych metod fizyko-chemicz-
nej metody oceny jakości wód wg np. BACHA i 
G.R.E.E.N. Porównania z innymi próbami stwo-
rzenia korelacji pomiędzy stopniem saprobion-
tycznym a np. wartościami BZT wskazują jednak 
na trudności ze sformułowaniem uogólnień (patrz 
m. in. Leithe, 1975). 
Koszty potrzebnego zestawu do badań 
zawartości tlenu są relatywnie niskie. 
 

 
 
 
ZESTAWIENIE STOPNI JAKOŚCI, SAPROBII I WARUNKÓW TLENOWYCH W WODACH 
PŁYNĄCYCH 
Tabela 3.: Wskaźniki saprobiontyczne i zawartość tlenu w wodach płynących (w szczególności wg tzw. 
„Metody monachijskiej na podst. Liebmann, 1969 i Hamm, 1968 prócz wskaźników saprobiontycznych 
uwzględniono również inne dane, takie jak wartość BZT, zawartość  O

2

 i toksyczność; cyfry rzym.: 

stopnie jakości; cyfry arab.: odnośne wskaźniki saprobiontyczne; przesycenia tlenem uwzględnione w 
kolumnie 2b; na podst. Besch, 1984). 
 
 

Kolumna 1 

2a 

2b 

3 

4 

5 

 

Klasa jakości 

(stopnie 

sapro- 

 

Zawartość O

2

 

 

Zużycie O

2

 

(w ciągu 48 godzin) 

 

BZT

5

 

biontyczne) 

w mg/l przy 

20

o

C i 760 

to-rach 

w % do 

wartości 

pełne-go 

nasycenia 

w % do 

wartości 

pełne-go 

nasycenia 

w mg/l przy 

20

o

C 

w % 

w mg/l przy 

20

o

C 

I (1,0) 

8,45 - 8,84 

95 - 100 

100 - 103 

0,0 - 0,3 

0 - 5 

0,0 - 0,5 

I-II (1,5) 

7,5 - 8,45 

85 - 95 

103 - 110 

0,3 - 1,1 

5 - 10 

0,5 - 2,0 

II (2,0) 

6,2 - 7,5 

70 - 85 

110 - 125 

1,1 - 2,2 

10 - 20 

2,0 - 4,0 

II-III (2,5) 

4,4 - 6,2 

50 - 70 

125 - 150 

2,2 - 3,8 

20 - 40 

4,0 - 7,0 

III (3,0) 

2,2 - 4,4 

25 - 50 

150 - 200 

3,8 - 7,0 

40 - 70 

7,0 - 13,0 

III-IV (3,5) 

0,9 - 2,2 

10 - 25 

200 

7,0 - 12,0 

70 - 95 

13,0 - 22,0 

IV (4,0) 

0 - 0,9 ew. 

H

2

S 

10    12,0 95 22,0 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
4.  METODY BIOLOGICZNYCH BADAŃ WÓD 

PŁYNĄCYCH ORAZ WZORCOWANIE 

W Europie środkowej gęstość zaludnienia jest 
relatywnie bardzo wysoka. Odpowiednio wysokie 
jest więc również obciążenie wód substancjami 
organicznymi. 
Już na początku tego stulecia Kolkwitz i Marsson 
(1902, 1908 i 1909; poprawione przez Kollwitza, 
1950) przedstawili opis różnych stref saprobion-
tycznych, tworząc podstawy klasyfikacji wód 
płynących za pomocą organizmów wskaźniko-
wych. Obecnie istnieje cała gama biologicznych 
metod badawczych, mających swe źródła w 
pracach Kolkwitza i Marssona. Kolejne wersje 
różnią się wykorzystywaną listą gatunków, 
formułą wskaźnika saprobiontycznego wzgl. 
klasy jakości oraz odwzorowaniem graficznym. 
Najbardziej eksponowane miejsce zajmuje przy 
tym lista gatunków. Podczas gdy Kolkwitz i 
Marsson wyszli od ok. 700 „form przewodnich 
saprobiontów” (1908 i 1909), wraz z praktycznym 
zastosowaniem listy szybko stało się jasne, „że 
tylko grupa specjalistów może dysponować tak 
wieloma dokładnymi, fachowymi wiadomościami 
z zakresu taksonomii” (Besch, W.K., 1984). 
Obecne metody, stworzone na podstawie prac 
Kolkwitza i Marssona, charakteryzuje po 
pierwsze znacznie krótsza lista gatunków, a po 
drugie, przynajmniej częściowa rezygnacja z 
określania gatunków. 
To, co jest ważne w przypadku uznanych i 
oficjalnych państwowych metod badań, musi 
również obowiązywać w znacznej mierze w 
przypadku pracy pedagogicznej w ramach nauki 
o środowisku w szkołach. 
Zbyt pracochłonne metody badań wcześnie 
przeciążają możliwości i cierpliwość uczniów. 
Skutkiem tego może być frustracja. Radość z 
pracy, wyczulenie na problemy ekologiczne jak i 
wspieranie gotowości działania w sensie 
podejmowania samodzielnych kroków w celu 
polepszenia warunków środowiska stoją wyżej w 
hierarchii niż uzyskanie pewnego pod względem 
naukowym rezultatu badań. Z takiego stanu 
rzeczy i z chrakteru zajęć w różnych klasach 
wynikają różne metody przedstawione w części 
praktycznej. 
Wzorcowanie: 
Wyliczenie poszczególnych wskaźników sapro-
biontycznych jest istotnym warunkiem wykorzy-
stania metod szacunkowych. Można go dokonać 
na różne sposoby (wg Besch, W.K., 1984): 

1. w  doświadczeniach laboratoryjnych badamy 

reakcję możliwych gatunków wskaźnikowych 
na  ścieki wzgl. określone substancje zawarte 
w  ściekach uwzględniając naturalne warunki 
rozkładu tych substancji, 

2. na podstawie wyników badań w terenie 

ustalamy, w jaki sposób stopnie saprobion-
tyczne i stopnie jakości korelują z innymi 
danymi (biochemicznymi, chemicznymi i toksy-
kologicznymi) (gatunki i biocenozy), 

3. na podstawie badań statystycznych ustalamy 

rozpowszechnienie poszczególnych gatunków 
wskaźnikowych w spektrum systemu 
saprobiontycznego. 

 
W  Klasyfikacji jakości metodami biologicznymi 
dużą rolę odgrywa szereg gatunków owadów. W 
trakcie wiosny i lata, w wyniku metamorfozy larw 
owadów w uskrzydlone, dorosłe osobniki - „całe 
gatunki owadów opuszczają wodę” (Meyer, D. m. 
in., 1987). Ponieważ później nie można stwier-
dzić lub zidentyfikować jajeczek lub młodych larw 
tych gatunków, w tym czasie odpadają one 
zupełnie przy określaniu saprobiontyczności. 
Można z tego właściwie wywnioskować,  że albo 
odnośne gatunki owadów można sobie 
oszczędzić w badaniach przeprowadzanych w 
tym okresie, bądź też  iż nie należy wcale 
przeprowadzać badań w tej fazie.Możliwe 
ujemne wpływy na metodę badań okazują się 
jednak przy bliższych oględzinach gatunków 
owadów mało znaczące: wymienieni 
przedstawiciele  świata owadów odnoszą się z 
reguły do niskich klas jakości, w których 
rozpiętość gatunków jest z kolei tak duża,  że w 
wyniku pominięcia określonych form, cały 
rachunek nie traci na wartości. 
„To biocenoza a nie pojedynczy osobnik określa 
klasę jakości” (Meyer, D. m. in., 1987). 
 
5. METODA MAKROSKOPOWO - BIOLO-

GICZNEGO BADANIA WÓD STOJĄCYCH 

Określanie stopni troficznych: 
Aby sklasyfikować wody powierzchniowe, ko-
nieczne są relatywnie pracochłonne badania w 
różnych obszarach masy wodnej zgodnie z 
kryteriami fizyko-chemicznymi i biologicznymi. 
Należą do nich również  badania profilu głębino-
wego. Oprócz badań planktonu (gęstość, socjo-
logia) są to pomiary zawartości ważnych 
roślinnych substancji odżywczych azotu i 
fosforanów (czynniki minimum)  jak  również  stę- 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
żenia chlorofilu jako miary gęstości występowa-
nia glonów i potencjału wytwórczego, zawartości 
tlenu, wartości pH oraz zdolności wiązania kwa-
sów (system wapń - kwas węglowy). 
Obecnie nie istnieje w Niemczech jednolita meto-
da szacunkowa LAWA. Trwają jednak prace nad 
standaryzacją (Roch, 11/1995). Urząd ds. środo-
wiska naturalnego w Hamburgu upatruje sens 
klasyfikacji wód stojących w obserwacji czaso-
wych zmian wód (starzenie się jezior). Zgodnie 
ze stanowiskiem przyjętym przez LAWA koniecz-
ne metody badań mające służyć  bezpośrednie-
mu pomiarowi zdolności wytwórczej wymagają 
niepomiernych nakładów środków i z tego wzglę-
du, tylko z powodu kosztów, rezygnuje się z nich 
w planach rutynowego państwowego nadzoru 
nad jeziorami. Jednak również ustalanie para-
metrów w różnych obszarach powierzchniowego 
zbiornika wód stojących  metodami pośrednimi, 
określającymi stopień trofizmu, jest w porów-
naniu z metodami określania jakości wód płyną-
cych relatywnie trudne i kosztowne. 
Hütter (1990) rozróżnia przykładowo 4 stopnie 
troficzne (wykorzystywana wcześniej trójstopnio-
wość systemu troficznego nie jest już używana w 
fachowych kręgach) w zależności od zawartości 
fosforanów i fosforu. Zgodnie z tym, otrzymujemy 
następujące 4 stopnie troficzne dla jezior: 
(w nawiasach podano dodatkowo odnośne dane 
na podst. Klee wzgl. OECD; wg Meyer, 11/1995) 
1.  Jeziora ultra-oligotroficzne do oligotroficznych: 
  < 8

µg/l P (Klee i OECD: ∅  8µg/l P dla jezior 

oligotroficznych) 

2.  Jeziora oligotroficzne do mezotroficznych: 
 8-18

µg/l P (∅ 26,7µg/l P dla jezior mezotro-

ficznych) 

3.  Jeziora mezotroficzne do eutroficznych: 
 18-84

µg/l P (∅ 84,4µg/l P dla jezior eutroficz-

nych) 

4. Jeziora hipertroficzne: 
 > 

84

µg/l P (ok. 750-1200µg/l P dla jezior hi-

perpertroficznych) 

Meyer (11/1995) dodaje do tych czterech stopni 
troficznych jeszcze jeden. Upraszczając obszar 
eutroficzny dzieli on na eutroficzny i silnie eutro-
ficzny (patrz również 6.4). Korzysta przy tym w 
dużej mierze z wart. fosforanów wg Klee i OECD: 
Klasyfikacja jezior ze względu na zawartość 
fosforanów i fosforu: 
 

oligotroficzne: 

5 - 14

µg/l P 

 

mezotroficzne: 

14,0 - 49

µg/l P 

 

eutroficzne: 

38 - 84

µg/l P 

 silnie 

eutroficzne:  84-189

µg/l P 

 (wyjątki do ok. 420

µg/l P) 

 politroficzne 

wzgl. 

 hipertroficzne: 

>420

µg/l P 

Wskazówka: zgodnie z niniejszym skale wartości 
nakładają się pomiędzy stopniami mezotroficz-
nym a eutroficznym. Efektywnej oceny należy tu 
dokonać na podstawie innych czynników 
pomiarowych (np. O

2

). (Meyer, D.: 1996) 

 
Wykorzystanie strefy brzegowej wód stojących 
dla potrzeb zajęć: 
Wraz z wprowadzeniem parametrów pomiaro-
wych BACH na początku lat 80-tych praca na 
zajęciach biologii i nauki o środowisku zostały 
znacznie wzbogacone. Obok zwykłych biologicz-
nych metod pomiarowych na podstawie systemu 
saprobiontów do dyspozycji nauczycieli oddano 
praktyczną alternatywę w postaci metody badań 
jakości wód płynących za pomocą ustalenia i 
oszacowania 8 parametrów fizyko-chemicznych. 
Wraz z wprowadzeniem parametrów G.R.E.E.N. 
oraz metod oceny wspieranej komputerowo 
(„Atlas  środowiska wodnego” /FWU - Monach-
ium), oraz możliwym w związku z tym osieciowa-
niem stanowisk pracy i leżącej u podstaw filozofii 
G.R.E.E.N. idei zajęć zintegrowanych, zoriento-
wanych na działanie i realizację projektów w 
zakresie nauki o środowisku krąg zaintereso-
wanych uległ znacznemu poszerzeniu. 
Ponieważ niniejsze metody badań  służących 
ustaleniu jakości wody spełniają niewątpliwie wy-
magania znacznie wyższe od szkolnych (stano-
wiska państwowe Również wykorzystują system 
BACH wzgl. saprobiontyczny do ustalania wskaź-
ników jakości), ze strony specjalistów nie ma 
zastrzeżeń. 
Z moich doświadczeń w kształceniu nauczycieli 
wiadomo mi jednak, że wielu kolegów przeniosło 
zwykłe metody badań wód płynących również na 
pomiary i charakterystyki wód stojących. Stało się 
tak na pewno głównie tam, gdzie z braku odpo-
wiednich wód płynących adekwatny zastępnik 
stanowiły blisko położone jeziora. Istnieją po 
temu z pewnością powody, możliwe do 
zrealizowania w sensie dydaktycznej redukcji 
wymagań przedmiotowych. Warunkiem tego jest 
jednak w każdym razie wskazanie związanych z 
tym uproszczeń i problemów. I tak np. na podsta-
wie badań w strefie brzegowej jeziora o 
sezonowym ułożeniu warstwowym  masy  wodnej 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
nie można stwierdzić stopnia troficznego dla ca-
łego jeziora. „W przypadku wód stojących możli-
we jest, że na powierzchni znajdą się organizmy 
preferujące wody o dobrej jakości, zaś na dnie 
tylko „brudasy”, gdyż woda jest tam uboga w tlen 
lub całkowicie go pozbawiona” (Meyer, 1995). 
Z tego względu w takich wodach znajdujemy 
obok polisaprobiontycznych form przewodnich 
formy oligosaprobiontyczne (Butkay, M., 1992). Z 
kolei w przypadku bardzo płytkich wód stojących 
ocena jakości w strefie brzegowej może w 
ograniczony sposób świadczyć o stanie całej 
masy wodnej. 
Zrozumiałe jest więc zainteresowanie jakim cie-
szy się w ramach szkolnej nauki o środowisku 
wykorzystanie porównywalnych  do badań wód 
płynących możliwości oceny jakości wód. Nie 
wymaga ono żadnego innego uzasadnienia. 
Nie do obejścia jest jednak przy tym konieczność 
ograniczenia się do tego, co wykonalne w 
warunkach szkolnych, przy jednoczesnym 
sprostaniu wymaganiom fachowym. 
W przypadku badań wód stojących, których 
celem jest określenie ich jakości należy się w 
głównej mierze skoncentrować na pomiarach i 
badaniach w strefie brzegowej i zgodnie z tym 
ograniczyć ocenę jakości wód wyłącznie do tego 
obszaru. Dotyczy to zarówno fizyko-chemicznych 
jak i biologicznych metod badań. 
Podczas pracy z uczniami badania w obszarze 
brzegowym są najłatwiejsze do zorganizowania, 
a makroskopijna flora i fauna są szczególnie 
bogate i relatywnie łatwe do zbadania. 
Szczegółowe badanie jeziora, przykładowo na 
podst. wielu parametrów fizyko-chemicznych i 
biologicznych w różnych obszarach i w różnym 
czasie, którego celem jest ambitna ocena jakości 
całej masy wodnej z reguły nie jest możliwe do 
zrealizowania w ramach normalnych zajęć. 
Tak więc ograniczymy się tutaj do biologicznego 
badania wód stojących w strefie brzegowej. 
Aby móc przy tym pracować z organizmami 
wskaźnikowymi dla wód płynących, konieczne 
jest po pierwsze, 
- sprawdzenie możliwości przeniesienia syste-

mu saprobiontów na wody stojące, 

- wyszukanie podobieństw w biotopach i doko-

nanie przy tym badań porównawczych oby-
dwu obszarów 

-  dokonanie zestawienia zwykłych systemów 

troficznych dla wód stojących z systemem sa-
probiontów wód płynących. 

Zastosowanie  systemu saprobiontów dla badań 
wód stojących: 
Wg Liebmanna (1962) limnologia i biologia ście-
ków podchodzą w różny sposób do stopni tro-
ficznych wzgl. saprobiontycznych, a z kolei on 
sam „nie widzi żadnych różnic pomiędzy wodami 
płynącymi a stojącymi” (Meyer, D. 1995) oraz po-
między zasiedlającymi je biocenozami. „Przy tym 
pośród gatunków wód stojących znajdujemy 
wiele saprobiontów, przyporządkowanych do 
stopni troficznych tak samo, jak w przypadku klas 
jakości wód płynących”. Nie dziwi to o tyle, o ile w 
wielu innych publikacjach opisywane są „płynne 
przejścia” (Brehm i Meijering, 1982) pomiędzy 
wodami płynącymi a stojącymi. Dlaczego więc 
równie ogólnie różnice pomiędzy organizmami 
wód płynących a jezior miałyby być przykładowo 
większe niż pomiędzy regionami źródłowym i 
ujściowym dużych rzek w porównaniu do rowów 
wschodniej Fryzji, które zgodnie z definicją 
należy traktować jak wody płynące? 
Główne pytania, na jakie należy odpowiedzieć, 
aby móc przenieść system saprobiontów na 
badania wód stojących, to: 
Czy także w wodach stojących można znaleźć te 
same organizmy wskaźnikowe (aż po ustalenie 
gatunku)? 
Czy dysponujemy solidną bazą danych dot. 
możliwych badań porównawczych? 
Czy leżące u podstaw badań porównawczych 
metody są ogólnie uznane i sprawdzone w 
praktyce? 
Zacznijmy od ostatniego pytania. Makroskopowo-
biologiczna metoda terenowa oceny jakości wód 
płynących (Meyer, 1990) jest - nawet w 
„odchudzonym” wariancie z 46 wskaźnikami - 
uznanym i sprawdzonym w praktyce (w Dolnej 
Saksonii) systemem. Korzysta z niego m. in. 
Zespół Roboczy Limnologia i Ochrona Wód 
(ALG). Jako metodę porównawczą wykorzystuje 
się fizyko-chemiczną procedurę dla celów 
ustalenia stopnia troficznego wód stojących wg 
Klee (1991) oraz wg OECD (1984). Wybrany 
sposób postępowania jest uzasadniony, a 
porównanie parametrów fizyko-chemicznych z 
biologicznymi adekwatne. I tak np. również w 
przypadku tzw. „Metody monachijskiej” określa-
nia jakości wód płynących (Liebmann, 1969, 
Hamm, 1968) do oceny wykorzystuje się 
wszystkie istotne, dostępne parametry (zawar-
tość  O

2

 w wodzie, zużycie O

2

, wartość BZT, 

toksyczność, wskaźnik saprobiontyczny). 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
Baza danych, na której opiera się przeniesienie 
postępowania ze wskaźnikami   saprobiontyczny- 
mi, jest w rzeczywistości jeszcze dosyć niewielka. 
Prócz tego sprawdzono ją wyłącznie w północ-
nych Niemczech na jeziorach, jeziorach żwiro-
wych i w zbiornikach zbierających  nadmiar opa-
dów. Wody te pod względem jakości lokują się 
pomiędzy kategoriami eutroficzne a silnie eutro-
ficzne. W każdym bądź razie wszystkie orga-
nizmy wskaźnikowe wykorzystane w systemie 
MEYERA znaleziono również w badanych wo-
dach stojących. 
 
Ocena danych ALG dot. wód stojących: 
Bezpośrednia strefa brzegowa wód płynących ze 
swą pełną gamą form jest najbardziej zbliżona do 
obszaru wód płytkich jeziora lub do jego stref 
przybojowych. 
Mając na celu sporządzenie porównywalnej do 
systemu saprobiontów listy do badań  regionu 
brzegowego wód stojących i do określania 
odnośnego stopnia troficznego, na moją prośbę i 
mimo początkowego sceptycyzmu Detlef Meyer 
podjął się w 1995 roku próby oceny przedłożo-
nych mu danych ALG zgodnie z Listą Meyera 
oraz porównania ich z procedurami  fizyko-che-
micznymi do określania stopni troficznych wg 
Klee i OECD (warunek: zmodyfikowany podział 
na stopnie troficzne). 
Rezultat: Z 24 zbadanych wód stojących, aż w 
przypadku 19 wód ocenionych obiema metodami 
zaistniała godna uwagi kongruencja rezultatów 
(=79,2%). Tylko w przypadku 5 zbiorników 
poszczególne wyniki różniły się o jeden stopień 
troficzny (przy czym w jednym przypadku wynik 
różnił się od „właściwego” stopnia troficznego 
tylko o 1/100; (Meyer, 1996). 
Meyer wskazuje na to, że sporne w pięciu przy-
padkach oceny metodą biologiczną można było 
od razu skorygować dokonując dodatkowo tylko 
określenia przejrzystości. 
Wniosek: Rezultat tego badania stanowi zachętę 
do wykorzystania organizmów wskaźnikowych  w 
ocenie wód również dla wód stojących. Wg 
Meyera metoda ta „jest użyteczna choćby i 
dlatego,  że przybliża uczniom również wody sto-
jące i żyjące w nich bogactwo form”. 
 
Zestawienie stopni troficznych ze stopniami sa-
probiontycznymi: 
Przy porównaniu obydwu stopni jakości,  określe- 

nia z zakresu biologii ścieków - oligosaprobion-
tyczny (oligos = mało) i polisaprobiontyczny (poly 
= wiele) znajdują sensowne odpowiedniki w cha-
rakterystykach limnologicznych - oligotroficzny i 
politroficzny. Z kolei jednak limnologiczne okreś-
lenie Eutroficzny (eu = dobry) nie pokrywa się z 
żadnym specjalnym stopniem saprobiontycznym 
z biologii ścieków. 
Podczas gdy limnolog używał w czasach wpro-
wadzenia trójstopniowego systemu troficznego 
określenia ,eutroficzny’ do oznaczenia wód 
bogatych w substancje odżywcze, a co za tym 
idzie, także w różne gatunki, biolog ścieków 
interesuje się naturalnie głównie tym, aby w celu 
oznaczenia stopnia zanieczyszczenia opisać 
różne stopnie rozkładu substancji organicznej. W 
zależności od stopnia eutrofizacji można na tym 
obszarze wyróżnić różnorakie odcinki. 
Od dłuższego czasu mamy już pomiędzy stre-
fami oligotroficzną a eutroficzną dodatkową 
strefę - mezotroficzną, charakteryzującą się 
mniejszym obciążeniem substancjami odżyw-
czymi. Ponieważ jednak pomiędzy wodą stojącą 
o znacznej wzgl. dużej zawartości substancji od-
żywczych istnieje wyraźna różnica, Meyer (1996) 
zaleca podzielenie pozostałego obszaru eutro-
ficznego na eutroficzny (= znaczna zawartość 
substancji odżywczych) i silnie eutroficzny (= 
duża zawartość substancji odżywczych). 
Tym samym osiągamy, podjętą już zasadniczo 
przez Liebmanna, porównywalność oceny troficz-
nej i saprobiontycznej dzięki wprowadzeniu 
dwóch stopni troficznych (mezotroficznego i silnie 
eutroficznego). Dla celów zestawienia wskaźnika 
saprobiontycznego (SI) z opisanymi stopniami 
troficznymi otrzymujemy więc wg Meyera nastę-
pujący podział: 
 
 
 
 

SI Stopień troficzny 

 
 

1,0 - 1,5 

oligotroficzny 

 

1,5 - 2,0 

mezotroficzny 

 

2,0 - 2,7 

eutroficzny 

 

2,7 - 3,2 

silnie eutroficzny 

 

3,2 - 4,0 

(hipertroficzny) 

 
 
 
 
 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
 

CZĘŚĆ PRAKTYCZNA 

 
 
6.  MAKROSKOPOWO - BIOLOGICZNE BA-

DANIA WÓD PŁYNĄCYCH I STREFY 
BRZEGOWEJ WÓD STOJĄCYCH 

 
Przedstawimy tutaj dwie metody badań, zapro-
jektowane by sprostać bardzo różnym wymaga-
niom i przenaczone dla różnych grup adresatów: 
są to metody Xylandera/Naglschmida (1985) 
oraz Meyera (1990). 
 
 
6.1. Dwie  różne metody badań na potrzeby 

zajęć szkolnych 

 
System Xylandera / Naglschmida wykorzystuje 
wyłącznie wyższe kategorie systematyczne 
(taksy). 
W przypadku znalezionych grup zwierząt będzie-
my rozróżniać wyłącznie na podstawie dysjunk-
tywnej liczby form. Z rezygnacją z niższych jed-
nostek taksonomicznych wiąże się oczywiście 
niższy poziom wymagań fachowych. Doświad-
czenia z tą metodą pokazują jednak, że rezultaty 
oceny jakości są porównywalnie dobre. 
Zaletami tej metody są: 
 
-  liczba organizmów nie jest zbyt wysoka, 
-  badanie zajmuje mniej czasu, 
- także nauczyciele i uczniowie nie mający 

wcześniej do czynienia z podobnymi metoda-
mi oceny dobrze sobie z nią radzą i osiągają z 
reguły prawidłowe wyniki. 

 
 
Metoda Xylandera / Naglschmida jest od lat 
częścią składową oprogramowania FWU „Atlas 
środowiska wodnego”, zaprojektowanego spec-
jalnie na potrzeby szkół i udostępnianego po-
przez kuratoria na podstawie licencji wszystkim 
szkołom w Niemczech. 

Metody określania jakości wód należy zasad-
niczo wprowadzać do programu pierwszych klas 
szkół  średnich, można je jednak wykorzystać w 
dalszych klasach. 
System Meyera stawia użytkownika wobec wy-
raźnie wyższych wymagań, przy czym jest to 
również  metoda terenowa, do której użycia w 
każdym wypadku wystarcza lupa o 10-krotnym 
powiększeniu. Lista w sumie 46 gatunków 
wskaźnikowych (wydawca rozpowszechnia rów-
nolegle do niej listę 78 wskaźników, dla użyt-
kowników „dysponujących większą wiedzą”) 
stanowi wg mnie optimum pod względem 
wymagań stawianych „początkującym badaczom” 
i pod względem wiedzy jaką dysponują w ramach 
nauki o środowisku uczniowie niższych klas szkół 
ogólnokształcących. Lista saprobiontów opiera 
się w dużej mierze na obowiązującej Urzędy ds. 
Gospodarki Wodnej liście Międzylandowego 
Zespołu Roboczego ds. Wód (LAWA). Zgodnie z 
nią „80% porównywalnych wskaźników jest 
opatrzonych tym samym, a przynajmniej prawie 
tym samym wskaźnikiem saprobiontycznym.” 
(Meyer, D., 1990). 
Metoda oceny jest wprowadzana z reguły w póź-
niejszych klasach szkół  średnich. Decyzja co do 
tego zależy od składu grupy badawczej / uczniów 
oraz od ilości czasu jaką nauczyciel ma do dys-
pozycji w ramach wszystkich badań wód. 
Niemała część 46 wskaźników o bardzo niskiej 
wartości saprobiontycznej będzie stosowana 
rzadko lub wcale ze względu na cechy wielu 
wód. Dotyczy to w sposób szczególny wielu wód 
stojących. Dlatego też lista Meyera relatywizuje 
się przy bliższym zapoznaniu sama. 
 
6.2. Przedstawienie form zwierzęcych spełnia-

jących funkcje wskaźników 

W tabeli 4 ukazano przykładowo wykorzysty-
wane w obydwu systemach formy wskaźników. 
 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
Tabela 4: Formy wskaźników dla makroskopowo-biologicznychocen jakości wód (rysunki wg: Baur, 
1980 i Meyer, 1990) 
(przykłady często występujących form różnych grup, uporządkowane alfabetycznie) 
 
 
RÓWNONOGI / Skorupiaki 
 
 
 
 

 

 

 

Ośliczek (15 mm) 

 
 
 
 

 

PIJAWKI / Pierścienice 
 
 
 
 

         Erpobdella 

octoculata 

(60 

mm) 

 
  Wielka 

pijawka 

ślimakowa (30 mm) 

 
 
LARWY JĘTEK / Owady 
 
 
 
 
 
 

 

 

Płaska larwa jętki (8 - 15 mm) 

 

 

 

Okrągła larwa jętki (15 - 23 mm) 

 
 
OBUNOGI / Skorupiaki 
 
 
 
 

 

 

Kiełż zdrojowy (15 - 20 mm) 

 
 
 
 
CHRZĄSZCZE / LARWY /Owady (tutaj: nie jako właściwy wskaźnik - ważne tylko dla liczby form 
(Xylander)) 
 
 

 

 

 

 

 

Chrząszcz tęgoryjec i jego larwa 

 
 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
 
LARWY CHRUŚCIKÓW / Owady 
 
 
 
 
 
 

 Larwa 

chruścika z domkiem (10 - 20 mm)   

 

Larwa chruścika bez domku (10 - 20 mm) 

 
 
MAŁŻE / Mięczaki 
 
 
 
 
 
 

 Groszówka 

(10 

mm) 

    Groszówkowate 

 
 
 

ŚLIMAKI / Mięczaki 
 
 
 
 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

Przytulik strumieniowy (5 - 6 mm) 

 
 
 
 
 
 
 
 

Błotniarka stawowa (50 - 60 mm) 

 

 

 

 

 

 

 

 

Zatoczek (10 mm) 

 
 

 
LARWY WIDELNIC / Owady 
 
 
 
 
 

 

Larwa widelnicy (7 - 10 mm) 

 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
 

WIRKI / Płazińce 
 
 
 
 
 

 Wirek 

szary 

(25 

mm) 

      Wirek 

biały 

 
 
 

ROZTOCZA / Pajęczaki (tutaj: nie jako właściwy wskaźnik - ważne tylko dla liczby form (Xylander)) 
 
 
 
 
 
 
 
 
SKĄPOSZCZETY / Pierścienice 
 
 
 
 
 
 
 

 

Wężyk 

stawowy 

(20 

mm) 

      Rurecznik 

(80 

mm) 

 
 

LARWY MUCHÓWEK / Owady 
 
 
 
 
 
 

 

Larwa (10 mm) i poczwarka komara (6 - 8 mm) 

 
 
 
 
       Larwa 

gnojki 

(60 

mm) 

 
 

Larwa lwinki (40 - 50 mm) 

 
 
 
 
 
 

Larwa ochotki (10 - 20 mm) 

 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
6.3 Metoda badań wg Xylandera / Nagl-

schmida 

6.3.1 Opis postępowania 
 
1. Połów / ewidencja organizmów 
Na stanowisku badawczym badane są wszystkie 
dostępne substraty (woda, kamienie, rośliny, ga-
łęzie w wodzie, dno) w swym udziale w całkowi-
tym substracie, a mianowicie poprzez: 
-  wybieranie z wody i spomiędzy roślin za po-

mocą sita o drobnych oczkach - odsiewanie 
zwierząt z podłoża i mułu dennego, 

-  podnoszenie i odwracanie kamieni znajdują-

cych się na dnie i w strefie brzegowej, pobór 
organizmów za pomocą szczypczyków lub 
pędzelka, 

- zbieranie materiałów obrośniętych (gałęzie i 

listowie) 

- zbieranie 

roślin wodnych 

 
Zwierzęta zbieramy w wiadrze lub w dużych 
jasnych lub przezroczystych pojemnikach plasti-
kowych. 
 
2. Czas 

połowu / Stanowisko 

Ok. 30 minut na wszystkie składniki substratu ra-
zem. 
 
3. Określanie gatunku 
Zwierzęta przenosimy za pomocą  pędzelka lub 
szczypczyków ze stali sprężynowej do probówki 
z lupą lub na płaską, białą szalkę (plastikowa 
pokrywka z niską krawędzią). 
Określenia dokonujemy za pomocą lupy. 
Klucz do określania gatunków wg Wassmanna / 
Xylandera może stanowić pomoc dla początkują-
cych badaczy, podobnie zresztą jak np. 
Przewodnik po kosmosie (Streble, H., 1982) 
 
4. Zbieranie 
Po oznaczeniu umieszczamy zwierzęta osobno 
w specjalnych probówkach (dla celów ew. dal-
szych badań na miejscu lub w szkole). 

5. Ocena 
Dokonujemy jej wypełniając formularz oceny 
(6.3.3.). Chronologiczną listę grup zwierząt 
poczynając od larw widelnicowatych a kończąc 
na rureczniku sporządzamy wg rosnącej wartości 
saprobiontycznej *). 
-  Znalezione grupy zwierząt zaznaczamy krzy-

żykiem w pierwszej kolumnie, 

-  liczbę możliwych do rozróżnienia form w ra-

mach grup zwierząt nanosimy w 2 kolumnie, 

- w 

otoczonych 

grubą linią okienkach nanosimy 

całkowitą liczbę form po dodaniu wszystkich 
możliwych do rozróżnienia form, 

-  określenie klasy decydującej następuje na 

podstawie liczby form najwyższej grupy 
zwierząt (najniższa wartość saprobiontyczna, 
najwyższy krzyżyk w 1 kolumnie), 

-  Ocenę jakości kończy dolna część tabeli: 
 
W znalezionej klasie decydującej znaleziona 
całkowita liczba form określa jakość danych wód. 
 
6. Umieszczanie 

zwierząt z powrotem w ich 

środowisku 

Najpóźniej po dokonaniu oceny zwierzęta należy 
umieścić z powrotem w biotopie. 
 
*Wartość saprobiontyczna: podczas opisu orga-
nizmów wskaźnikowych nie należy więcej 
używać zgodnego z terminologią LAWA (= Mię-
dzylandowy Zespół Roboczy ds. Wód, DIN 38 
410) pojęcia wskaźnika saprobiontycznego, lecz 
terminu „wartość saprobiontyczna”. Natomiast 
pod pojęciem wskaźnika saprobiontycznego na-
leży rozumieć wartość określającą klasę jakości 
wody (suma całkowita: częstość całkowita = 
wskaźnik saprobiontyczny). 
 
 
 
 
 
 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
6.3.2  KLUCZ DO OKREŚLANIA GATUNKÓW MAKROSKOPIJNYCH GRUP ZWIERZĄT W WO-

DACH wg Wassmanna / Xylandera (na podst. Prigge, 1994) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

strzałki 

  tak

 

  

Zwierzęta posiadające odnóża 

oznaczają  

nie 

 
 

więcej niż 4 pary odnóży? ciało spłaszczone bocznie? 

OBUNÓG 

 

 

linia grzbietowa wygięta? 

10 - 20 mm 

 
  

ciało spłaszczone u dołu i 

OŚLICZEK 

 

 

u góry 

12 mm 

 
4 pary odnóży ciało kuliste? 

ROZTOCZE 

 

 

 

1 - 3 mm 

 
3 cerci na tylnym  

cerci tylne  

LARWA WAŻKI 

końcu odwłoku? spłaszczone? 

do 26 mm 

 
 

 

cerci tylne  

LARWA JĘTKI 

 

 

nitkowate? 

4 - 23 mm 

 
2 cerci na tylnym 

 

LARWA WIDELNICY 

końcu odwłoku? 

 

5 - 30 mm 

 
1 cerci na tylnym  

 

LARWA GNÓJKI 

końcu odwłoku? 

 

20 - 40 mm 

 
z kokonem? 
 
odwłok z białymi kępkami?  

LARWA CHRUŚ- 

 

 

 

CIKA 4 - 40 mm 

 

 

 

 

z podobnymi do odnóży 
przesuwkami? 
 
ze skrzydłami lub 

 

CHRZĄSZCZ 

pokrywami skrzydeł? 

 

1,5 - 40 mm 

 
inne cechy 

 

LARWA CHRZĄSZCZA 

 

 

 

3 - 20 mm 

 

 

 

Zwierzęta pozbawione odnóży 

 

z muszlą?  

muszla  dwu 

MAŁŻ 

  

-częściowa? 

10 - 120 mm 

 
  

muszla 

jedno- 

ŚLIMAK 

  

częściowa? 

5 - 60 mm 

 
ciało silnie 

 

PŁAZINIEC 

spłaszczone? 

 

1 - 27 mm 

 
z przyssawkami 

 PIJAWKA 

na obu końcach ciała? 

 

4 - 150 mm 

 
ze stopką i rzęskami ruchowymi? 
 

 

 

LARWA KOMARA 

z maczugowato zgrubiałym odwłokiem? 

6 - 20 mm 

 
bardzo długie, często  

RURECZNIK 

czerwone? 

 

50 - 85 mm 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
6.3.3 TABELA USTALENIOWA DO OCENY ZNALEZIONYCH GRUP ZWIERZĄT 
 

(Metoda Xylandera / Naglschmida) 

 
 

 
 
 
 

Znaleziona grupa 
zwierząt 
 
 

Możliwa do wyróżnie-
nia liczba form 
 
 

Ocena 

 
Grupa zwierząt 

 
1 

 
2 

Liczba form 
3 

Klasa decydująca 
4 

Larwa widelnicowa-
tych 

 

 

2 lub więcej 
1 

A 
B 

Larwa jętki 

 

 

3 lub więcej 
2 (patrz chruścik) 
1 

B 
C 
odpada 

Larwa chruścika 

 

 

4 lub więcej 
1 - 3 

B 
C 

Obunóg 

 

 

2 lub więcej 
1 

C 
odpada 

 

 

 

 

 
D 

Ośliczek  

 

 

D 

Pijawka  

 

 

D 
 

Rurecznik  

 

 

E 

Małż 

 

 

 

Ślimak  

 

 

Płaziniec  

 

Bez 

wpływu na klasę decydującą 

Larwa muchówki 

 

 

 

Wodne roztocze 

 

 

 

Chrząszcz lub lar-
wa chrząszcza 

 

 

 

Całkowita liczba 
form (CLF): 

  

Klasa 
decydująca 

 

 

 Całkowita 
 liczba 
Klasa form 
decydująca 

0 - 1 

2 - 8 

9 - 15 

16 lub więcej 

 

A 

 

 

- 

 

II 

 

I - II 

 

I 

 

B 

 

 

III 

 

II - III 

 

II 

 

I - II 

 

C 

 

 

III - IV 

 

III 

 

II - III 

 

II 

 

D 

 

 

IV 

 

III - IV 

 

III 

 

II - III 

 

E 

 

 

IV 

 

IV 

 

III - IV 

 

III 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
6.4 Metoda 

badań wg D. Meyera 

Uwaga wstępna: 
Wprawdzie Meyer uważa, iż jego stosowana tutaj 
metoda nadaje się tylko dla „początkujących ba-
daczy”, jednak w porównaniu do metody badaw-
czej wg Xylandera / Naglschmida jest ona dużo 
bardziej skomplikowana. 
Definicja formy wskaźnikowej jako gatunku (z 
reguły) i kompleksowość metody określania cha-
rakteryzują się zgodnie z moim doświadczeniem 
optymalnymi wymaganiami, dostosowanymi do 
pracy z uczniami (również w niższych klasach). 
Procedura jednoczy elementy klasycznej  biolo-
gicznej metody badań z charakterystycznymi ce-
chami skrupulatnej identyfikacji i porównywania z 
aspektami ekologicznymi metody porównania 
krzyżowego. Taka „układankowa” metoda wyklu-
czeń wykazuje pewne elementy zabawy, bardzo 
atrakcyjne nie tylko dla lubiących główkować, ale 
i dla większości pozostałych uczniów. Pewność 
co do uzyskania w przypadku jej prawidłowego 
zastosowania niezawodnych wyników (w sensie 
warunków określania jakości proponowanych 
przez LAWA), może z pewnością jeszcze bar-
dziej podwyższać atrakcyjność tej metody. 
Charakterystyka proponowanej metody pracy: 
cierpliwe oznaczanie, porównywanie, rozważanie 
(ze zmieniającym się w wyniku powtórzeń kom-
ponentem doświadczenia) a w końcu decyzja (ze 
świadomością,  że w zależności od okoliczności 
istnieje także możliwość pomyłki) mają bardzo 
wysoką wartość w związku ze zorientowaniem na 
osiągnięcie celów dydaktycznych. Jest to „tre-
ning” zasadniczych sposobów postępowania, 
nieodzownych do rozwiązywania kompleksowych 
zadań w przyszłości. 
 
6.4.1 Opis postępowania 
 
1. Połów / Ewidencja 
Reprezentatywne badanie należy przeprowadzić 
w miejscu typowym dla ocenianego wycinka wód 
(DIN 1990). Do każdego badania pobieramy 
zwierzęta z 10 kamieni wielkości pięści (ew. z 
zanurzonych gałęzi, pni drzew etc.; przy pomocy 
pędzelka / szczypczyków), po czym 5 razy prze-
siewamy intensywnie za pomocą sita kuchen-
nego dostępne rośliny (np. moczarkę kanadyjs-
ką; lub zastępczo: zanurzone w wodzie listowie) i 
jeszcze 5 razy pobraną część podłoża lub mułu 
dennego. Jeśli nie są dostępne wszystkie wymie-
nione substraty, to - zgodnie z łączącymi  je  rela- 

cjami - należy intensywniej zbadać inne charak-
terystyczne małe biotopy. Należy uważać na to, 
by zebrane zostały tylko „organizmy trwale 
związane z miejscem lub z substratem”. 
 
2. Czas 

połowu: ok. 10 minut na stanowisko 

 
3. Określanie gatunku 
Zwierzęta przenosimy za pomocą  pędzelka lub 
szczypczyków ze stali sprężynowej do probówki 
z lupą lub na płaską, białą szalkę (plastikowa 
pokrywka z niską krawędzią). 
Określenia dokonujemy za pomocą lupy. 
 
Do oznaczania służą: 
- Lista 10 różnych form zwierzęcych zawierają-

ca w sumie 46 organizmów, 

-  Listy opisowe i oznaczeniowe poszczególnych 

wskaźników (na podst. Meyera, zmienione), 
oraz 

-  dodatkowa bibliografia literatury pomocniczej 

(m. in. Engelhardt, W. 1985). 

 
4. Zbieranie 
Po oznaczeniu umieszczamy zwierzęta osobno 
w specjalnych probówkach (dla celów ew. dal-
szych badań na miejscu lub w szkole). 
 
5. Ocena 
Każdy wskaźnik posiada określoną wartość 
saprobiontyczną, którą należy odczytać z listy. 
Wartość częstości tego wskaźnika jest wypro-
wadzana z liczby poszczególnych osobników 
(wyliczana lub szacowana). Do ustalania wartości 
częstości wykorzystujemy tabelę 5. 
 
 
 
 
TABELA 5: Określanie wartości częstości 
Wartości częstości (cyf-
ra liczebnościowa + li-
czebność) 

Liczba osobników w ba-
danym biotopie 

1 = pojedynczy okaz 

Nie więcej niż 2 osob-
niki 

2 = niewiele 

3 - 10 zwierząt 

3 = niewiele / średnio 

11 - 30 zwierząt 

4 = średnio 

31 - 60 zwierząt 

5 = średnio / dużo 

61 - 100 zwierząt 

6 = dużo 

101 - 150 zwierząt 

7 = masowo 

ponad 150 zwierząt 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
Po określeniu  wartości częstości mnożymy ją 
przez odpowiednią wartość saprobiontyczną bio-
wskaźnika. Wynik stanowi suma pojedyncza. 
Dodanie wszystkich sum pojedynczych znalezio-
nych biowskaźników daje sumę całkowitą.  War-
tości częstości są również dodawane i dają częs-
tość całkowitą. 
W wyniku dzielenia sumy całkowitej sum poje-
dynczych przez częstość całkowitą  otrzymujemy 
zaś w końcu  wskaźnik saprobiontyczny dla 
badanych wód. Z tabeli 6 możemy bezpośred-
nio odczytać odpowiadającą mu wartość klasy ja-
kości. 
 
6. Umieszczanie 

zwierząt z powrotem w ich 

środowisku 

Po dokonaniu oznaczenia zwierzęta trafiają 
osobno do specjalnych probówek (dla 
późniejszych badań / oceny). Najpóźniej po 
dokonaniu oceny zwierzęta należy umieścić z 
powrotem w wodzie, w miejscu pobrania. 
 
TABELA 6: 
Przyporządkowanie wskaźnika saprobiontyczne-
go do klasy jakości 

Klasa jakości 

Wskaźnik  
saprobiontyczny 

I 

1,0 - < 1,5 

I - II 

1,5 - < 1,8 

II 

1,8 - < 2,3 

II - III 

2,3 - < 2,7 

III 

2,7 - < 3,2 

III - IV 

3,2 - < 3,5 

IV 

3,5 - < 4,0 

Z uzyskanych rezultatów badań sporządzamy 
przy pomocy formularza do ewidencji i oceny 
protokół który archiwizujemy w segregatorze 
wzgl. w szkole podliczamy i wprowadzamy do 
pamięci przy pomocy odpowiedniego oprogra-
mowania komputerowego. Możliwości długoter-
minowego rejestrowania zmian na różnych odcin-
kach wód płynących i fascynujące aspekty doku-
mentacji graficznej mogą spowodować powstanie 
trwałej więzi pomiędzy szkołą a np. pobliską 
rzeką, sięgającej daleko poza ramy czasowe 
kolejnych roczników (patronaty). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 

6.4.2  Formularz ewidencji i oceny badań 

dla makroskopowo - biologicznych badań wód płynących metodą Meyera 

-- Strona 1 -- 

 

Nazwa 

rzeki 

(...): 

 

            

 
Opis stanowiska pomiarowego (nazwa, położenie topograficzne / odległość od ujścia, długość rzeki / 
wysokość w m ponad zerem wodowskazu w Amsterdamie): 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 
Czas 

badania 

(data 

/ 

godzina): 

 

          

 
Pogoda:              
 
Temperatura 

wody: 

            

 
Prąd / turbulencje: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 
Proporcje substratów na brzegu i na dnie: 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 
Charakterystyka strefy brzegowej: 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 
Charakterystyka wody (zmącenie / barwa / zapach): 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 
Inne uwagi: 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 
Badacz 

/ 

grupa 

badawcza: 

           

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 

Formularz ewidencji i oceny badań 

dla makroskopowo - biologicznych badań wód płynących metodą Meyera 

-- Strona 2 -- 

 
 
JEDNOSTKOWA WARTOŚĆ SAPROBIONTYCZNA (JWS), LICZBA (L), WARTOŚĆ CZĘSTOŚCI 
(WC), SUMA POJEDYNCZA (SP), CZĘSTOŚĆ CAŁKOWITA (CC), CAŁKOWITY WSKAŹNIK 
SAPROBIONTYCZNY (CWS), KLASA JAKOŚCI (KJ) 

(   ) zakreślić 

 

WYŻSZE JEDNOST-

KI TAKSONOMICZ-

NE 

 

ORGANIZMY WSKAŹNIKOWE 

 

(JWS) 

 

(   ) 

 

(L) 

 

(WC) 

 

(SP) 

WIRKI 

(TURBELLARIA) 

Polycelis felina / Crenobia alpina 
Wypławek / Dugesia gonocephala 
inne Planarie + Dendrocoelum l., każd. 

1,0 
1,5 
2,2 

(   ) 
(   ) 
(   ) 

- 
- 
- 

- 
- 
- 

- 
- 
- 

SKĄPOSZCZETY 

czerwone rureczniki / Tubifex sp. 

3,8 

(   ) 

- 

- 

- 

PIJAWKI 

(HIRUDINEA) 

Pospolita pijawka rybia / Piscicola geometra 
wszystkie odlepki / rodz. Glossiphoniidae 
Erpobdella octoculata 

2,0 
2,5 
3,0 

(   ) 
(   ) 
(   ) 

- 
- 
- 

- 
- 
- 

- 
- 
- 

ŚLIMAKI 

(GASTROPODA) 

Przytulik strumieniowy lub / Ancylus fluv. 
Błotniarka stawowa wielka / Lymnaea stagn. 
Zatoczek rogowy / Planorbarius corneus 
Zagrzebka pospolita / Bithynia tent. 
wszystkie pozostałe ślimaki błotne / Lymnaeidae 

1,8 
1,9 
2,0 
2,3 
2,5 

(   ) 
(   ) 
(   ) 
(   ) 
(   ) 

- 
- 
- 
- 
- 

- 
- 
- 
- 
- 

- 
- 
- 
- 
- 

MAŁŻE 

(BIVALVIA) 

Groszówka / Pisidium sp.  
Skójkowate / rodz. Unionidae 
Racicznica zmienna / Dreissena polymorpha 
Groszówkowate / Sphaerium sp. 

1,8 
2,0 
2,2 
2,5 

(   ) 
(   ) 
(   ) 
(   ) 

- 
- 
- 
- 

- 
- 
- 
- 

- 
- 
- 
- 

OBUNOGI 

(AMPHIPODA) 

Kiełż zdrojowy / Gammarus fossarum 
Kiełże / Gammarus (fossarum) pulex przy 
a) przeważającej biocen. KJ < 1,6 
b) w pozostałych biocenozach 
(oprócz G. roeseli) 
Obunogi rzeczne z kolczastym grzbietem (G. 
roeseli) 

1,3 

 

1,6 
2,0 

 

2,3 

(   ) 

 

(   ) 
(   ) 

 

(   ) 

 

- 

 

- 
- 

 

- 

 

- 

 

- 
- 

 

- 

 

- 

 

- 
- 

 

- 

 

RÓWNONOGI 

(ISOPODA) 

Ośliczki / Asellus aquaticus 

3,0 

(   ) 

- 

 

- - 

LARWY JĘTKI 

(EPHEMEROPTERA) 

Płaskie larwy bez ruchów własnych płatów skrze-
lowych 
a) z 2 nitkami ogonowymi / Epeorus sp. 
b) z 3 nitkami ogonowymi / Rhotthrogena sp. 
Płaskie larwy z własnymi ruchami płatów skrze-
lowych i 3 nitkami ogonowymi / Ecdyonurus sp. 
Grube larwy, silnie owłosione i pokryte szlamem / 
Ephemerella major 
Okrągłe larwy  o 7 parach  „drzewkowatych” a nie 
„płatkowatych” skrzeli / Habrophlebia sp. 
Ryjące larwy, wielkości 15 - 23 mm, „piórkowate” 
skrzela na grzbiecie / Ephemera sp. 
Okrągłe larwy, 5 - 9,5 mm, o 7 parach „jajowatych” 
płatów skrzelowych, częściowo podwójnych, 
środkowa nitka ogonowa krótsza 
Pozozstałe larwy tylko jako pomoc w decyzji za KJ 
II, do ustalenia wartości granicznej pomiędzy II + II 
- III. 

 
 

1,0 
1,0 

 

1,5 

 

1,6 

 

1,6 

 

1,7 

 
 

2,0 

 

2,0 

 
 

(   ) 
(   ) 

 

(   ) 

 

(   ) 

 

(   ) 

 

(   ) 

 
 

(   ) 

 

(   ) 

 
 

- 
- 

 

- 

 

- 

 

- 

 

- 

 
 

- 

 

- 

 
 

- 
- 

 

- 

 

- 

 

- 

 

- 

 
 

- 

 

- 

 
 

- 
- 

 

- 

 

- 

 

- 

 

- 

 
 

- 

 

- 

 

SUMA POŚREDNIA: WC:......... / SP:.......... 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 

Formularz ewidencji i oceny badań 

dla makroskopowo - biologicznych badań wód płynących metodą Meyera 

-- Strona 3 -- 

 
JEDNOSTKOWA WARTOŚĆ SAPROBIONTYCZNA (JWS), LICZBA (L), WARTOŚĆ CZĘSTOŚCI 
(WC), SUMA POJEDYNCZA (SP), CZĘSTOŚĆ CAŁKOWITA (CC), CAŁKOWITY WSKAŹNIK 
SAPROBIONTYCZNY (CWS), KLASA JAKOŚCI (KJ) 

(   ) zakreślić 

 

WYŻSZE JEDNOST-

KI TAKSONOMICZ-

NE 

 

ORGANIZMY WSKAŹNIKOWE 

 

(JWS) 

 

(   ) 

 

(L) 

 

(WC) 

 

(SP) 

LARWY WIDELNI-

COWATYCH 

(PLECOPTERA) 

Duże larwy > 16 mm (bez nit. og.) kolorowo ubar-
wione, skrzela w obszarze tułowiowym / rodz. 
Perlidae 
Duże larwy > 16 mm (bez nit. og.) bez skrzeli / 
rodz. Perlodidae 
Mniejsze larwy > 16 mm (bez nit. og.), zazwyczaj 
12 mm, stwierdzalny tylko jeden gat. / Leuctra sp. 
Mniejsze larwy > 16 mm (bez nit. og.), różne gat. 
Małe larwy < 12 mm (licz. bez nit. og.), z jajowa-
tymi liniami brzegowymi pochewek na skrzydła / 
Chloroperla 
Małe larwy < 12 mm (bez nit. og.), przysadzista 
forma, jednorod. brązowe, z 6 „rurkowatymi” 
skrzelami szyjnymi / Protonemura sp. 

 
 

1,3 

 

1,3 

 

1,5 
1,4 

 
 

1,0 

 
 

1,0 

(   ) 
(   ) 
(   ) 

- 
- 
- 

- 
- 
- 

- 
- 
- 

LARWY CHRUŚCI-

KÓW 

(TRICHOPTERA) 

Larwy w osłonkach jak „stosik kamyków”, < 10 
mm / Agapetus sp. 
Larwy w zgiętych, cienkościennych i gładkich 
osłonkach z piasku, nie dłuższe > 15 mm kokony / 
Sericostoma sp. 
Larwy w rurkowatych kokonach z piasku z 
bocznymi kamykami obciążeniowymi, 
a) mającymi szerokość kokonu / Silo sp. 
b) węższymi lub szerszymi od kokonu / Lithax i 
Goera   

 

 

 

każdy 

Larwy bez osłonki, co najwyżej w osnujkach bez 
skrzeli na odwłoku, tylko w biotopach strumien-
nych / Plectocnemia 
Larwy bez osłonek, ze skrzelami na odwłoku, 
a) tylko 1 segment tułowiowy chitynowany u góry / 
Rhyacophila 
b) wszystkie 3 segmenty tułowia pokryte u góry 
chityną / Hydropsyche 
Pozostałe larwy chruścików z osłonkami 

 

1,0 

 
 

1,2 

 
 
 
 

1,5 

 
 

1,2 

 
 

1,4 

 

2,0 
2,0 

(   ) 

- 

- 

- 

MUCHÓWKI 

(DIPTERA) 

Larwy lwinki / Stratiomys sp. 
Czerwone larwy ochotków / Chironomus sp. 
/ Eristalis sp 

3,0 
3,6 
3,8 

(   ) 
(   ) 
(   ) 

- 
- 
- 

- 
- 
- 

- 
- 
- 

 

SUMA POŚREDNIA: WC:......... / SP:.......... 

 
OCENA 

SUMA CAŁKOWITA SUM POJEDYNCZYCH

CZĘSTOŚĆ  C AŁKOWITA

 = WSKAŹNIK SAPROBIONTYCZNY 

 
Bezpośrednio ze wskaźnika saprobiontycznego możemy ustalić klasę jakości (Tabela 6) 
 

Przykład: SUMA 

CAŁKOWITA:  

48,5 

 CZĘSTOŚĆ CAŁKOWITA: 14 

⇒ WSKAŹNIK SAPROBIONTYCZNY: 48,5 : 14 = 3,46 

 

 

 

 

 

 

⇒ KLASA JAKOŚCI III - IV 

 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 

6.4.3 LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW 

WSKAŹNIKOWYCH 

 
Arkusz 1: WIRKI / TURBELLARIA 
 
Dla celów badań znaczenie ma tylko grupa Tricladida (a ogólniej: Planarie). Są one 
wskaźnikami klas jakości od I do II. 
Opis: 
Ciało wydłużone, z tyłu zwężone, na spłaszczonym końcu rozpoznawalna główka, 
wiele lub dwoje oczu; strona brzuszna leży całkowicie na podłożu, kolor: ciemny 
(szary, brązowy, czarny) 
Poruszanie: 
równomierny, spokojny ruch, przy czym cała dolna strona przesuwa się po podłożu 
(pijawki natomiast: pdobnie do działania mięśni, poprzez naprzemienne zwalnianie 
przedniej wzgl. tylnej ssawki). 
Planarie obracają się podobnie jak korkociąg, jeśli podczas badania przewrócimy je 
na grzbiet. 
Występowanie: w miejscach niedostępnych dla światła: pod kamieniami, gałęziami, 
liśćmi. Zauważalne zazwyczaj jako małe, „pozbawione życia”, galaretowate bryłki, 
poruszające się w przypadku dotknięcia. 

 

„Prototyp” 

 

planarii 

Wirek wielooki / Polycelis felina 
Cechy charakterystyczne: 
wielkość 18 mm; różnie ubarwiony; ramiona  w kształcie szydła na rogach krawędzi 
czołowej; na obrzeżach szyi i czoła wiele okrągłych oczu. 
Występowanie: 
w źródłach i strumieniach o niezmiennie niskich temperaturach. 
Wartość saprobiontyczna: 1,5 
 
Pozostałe wirki 
Za wyjątkiem wirka alpejskiego / Crenobia alpina (do 16 mm), występującego w 
zimnych, czystych strumieniach górskich (JWS: 1,0), pozostałe planarie wykazują 
wyższą tolerancję na obciążenia (

→przy wysokiej zawartości soli: Dendrocoelum I. i 

Planaria t./

→przy silniejszym obciążeniu organicznym: Dugesia I. i Polycelis n.). 

 
Cechy charakterystyczne: 
Polycelis nigra: długość do 12 mm; 
 
 
 
Planaria torva: długość do 20 mm; 
 
 
 
Dugesia lugubris: długość do 20 mm; 
 
Dondrocoelum lacteum (wirek mlecznobiały: długość do 26 mm), 
Wartość saprobiontyczna: wszystkie 2,2 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 
 

LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW 

WSKAŹNIKOWYCH 

 
Arkusz 2: SKĄPOSZCZETY / OLIGOCHAETA 
 
Opis: 
Robaki o wydłużonym ciele i najczęściej okrągłym przekroju, bez stopki. 
 
Czerwone rureczniki, Tubificidae (tutaj: Tubifex tubifex) 
Występowanie: 
najczęściej w dużych koloniach w mule i piasku dennym 
zanieczyszczonych wód stojących i płynących; często w 
towarzystwie innych czerwonych rureczników; Tubifex ukrywa się 
w pionowych, wyłożonych mułem rurkach, przednią częścią ciała 
w mule, i zjadając ten muł wykorzystuje bogato dostępne 
elementy organiczne, zaś tylna część wystaje wykonując 
wahadłowe ruchy w celu poprawienia możliwości poboru tlenu w 
zazwyczaj  ekstremalnie ubogim w tlen środowisku. Na jednym 
metrze kwadratowym może wystąpić kilkaset tysięcy Tubificidów 
(

→czerwony nalot na powierzchni mułu). Zaniepokojone, ukrywają 

się jednak natychmiast w swoich rurkach. 
 
Cechy charakterystyczne: długość ok. 85 mm, średnica ok. 1 mm; czerwonawe ubarwienie 
(przeświecające grzbietowe naczynie krwionośne), ze szczecinkami. 
 
Wartość saprobiontyczna: 3,8 
 
Wskazówki na temat wartości saprobiontycznej: 
W wyniku splątania z innymi czerwonymi rurecznikami łatwo może dojść do pomyłki: 
 
→  nieuniknione są przypadki pomylenia z Limnodrilus hoffmeisteri, ponieważ obydwa są opatrzone tą 

samą wartością saprobiontyczną. 

→  problematyczne są przypadki pomylenia ze Stylodrilusem heringianus, ponieważ ten drugi 

występuje w całkowicie innych biocenozach (Klasa jakości I - II). Rozróżnienie metodami 
terenowymi nie jest możliwe. 

 
Zalecenia: 
→ Jeżeli inne wskaźniki należą w dużej mierze do klas jakości I-II, to nie 

należy opierać oceny na czerwonych rurecznikach! 

→  Czerwone rureczniki są wciągane do oceny z wartością 

saprobiontyczną 3,8, jeżeli czerwone larwy ochotkowatych, ośliczki, 
pijawki Erpobdella octoculata i inne są również stwierdzalne, a 
zwłaszcza jeśli dostępnych jest tyle samo wskaźników o wartości 
saprobiontycznej 2,0 i lepszej. Ma to duże znaczenie właśnie w 
ostatnim przypadku, ponieważ inaczej w biotopie o różnych 
warunkach tlenowych przeciętna wartość jakości mogłaby zostać 
zafałszowana. 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 
 

LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW 

WSKAŹNIKOWYCH 

 
Arkusz 3: PIJAWKI / HIRUDINEA 
 
Opis: Pijawki posiadają przyssawki. 
Schematyczne rysunki ciał już na pierwszy rzut oka uwypuklają różnice 
pomiędzy pijawką rybią, odlepką a pijawką Erpobdella octoculata. 
inne cechy: 
→ Odlepki ani w pozycji spoczynku  ani podczas poszukiwań i 

przemieszczania się nie wyprężają całkowicie tylnej części ciała. Jest 
więc ona bardziej zaokrąglona niż w przypadku innych pijawek. 

→ Odlepki zwijają się przestraszone w kulkę (w porównywalnej sytuacji 

Erpobdella leży tylko odrobinę zwinięta na dnie) 

→  Erpobdella i pijawka rybia wyprężają się całkowicie na całej długości. 
→  Pijawka rybia posiada obydwie przyssawki w formie „tarczek”. 
Występowanie: płytkie, bogate w roślinność wody, najczęściej pod kamieniami, w zagłębieniach gałęzi 
lub pomiędzy liśćmi roślin wodnych, bez szczególnie wysokiego zapotrzebowania na tlen. 
 
Pijawka rybia / Piscicola geometra 
Wystepowanie: wody płynące i stojące; na roślinności wodnej 
Cechy charakterystyczne: długość do 10 cm; bardzo smukła; 
okrągły przekrój; zielonkawo-brązowa; tylna tarcza przylgowa z 
jaskrawym rysunkiem, tarcza gębowa z 4 okrężnie ułożonych 
oczu. 
Wartość saprobiontyczna: 2,0 
 
Odlepka / rodz. Glossiphoniidae 
Wielka pijawka ślimakowa (a) może mieć długość 30 mm, zaś mała (b) oraz odlepka dwuoczna (c) po 
10 mm każda. 
Cechy charakterystyczne: m. in. rozmieszczenie oczu, patrz szkice. 
 
 
 
 

a) 

 

 

 

 

b) 

 

 

 

 

c) 

 
 
 
 
 
 
Wartość saprobiontyczna (wspólna dla wszystkich): 2,5 
 
Pijawka okrągła / Erpobdella octoculata 
Występowanie: w zanieczyszczonych wodach (m. in. akwenach portowych); może 
przejściowo żyć w warunkach beztlenowych 
Cechy charakterystyczne: 
długość do 60 mm; zazwyczaj brązowa z jaśniejszymi plamkami; często zwija się 
ciasno; pływa bardzo dobrze; charakterystyczne ułożenie oczu (patrz szkic). 
Wartość saprobiontyczna: 3,0 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 
 

LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW 

WSKAŹNIKOWYCH 

 
Arkusz 4/1: ŚLIMAKI / GASTROPODA 
 
Występowanie: 
Ślimaki występują w obydwu strefach mezosaprobiontycznych. Mają one dość niewielkie wymagania co 
do zawartości tlenu w wodzie. Decydującymi czynnikami danego preferendum są rośliny jako podstawa 
pożywienia i optymalne ruchy wody. Ślimaki z domkami o dużej powierzchni (Zatoczki i Zagrzebki) 
prawie nie występują w biotopach stref prądu, podczas gdy formy o kształcie przystosowanym do linii 
prądu znaleźć można na obszarach silnych prądów (Przytulik strumieniowy). W obszarach wód 
stojących o wyraźnym bogactwie roślinności znajdujemy cały szereg gatunków, odpowiadających 
różnym stopniom obciążenia. 
 
Wskazówka: 
Różnica pomiędzy  ślimakami lądowymi a wodnymi: ślimaki wodne z oczami u nasady jednej pary 
czułek, ślimaki lądowe z dwiema parami czułek i oczami na większej parze czułek (gdyby przypadkowo 
znaleziono w wodzie ślimaka lądowego). 
 
Występowanie: 
Na łodygach i iliściach roślin jak również na kołkach i kamieniach. 
 
Przytulik strumieniowy / Ancylus fluviatilis 
Cechy charakterystyczne: 
Długość 4-9 mm, szerokość 3-7 mm, wysokość 2-5 mm; domek spiczasty w kształcie czepka; otwór 
jajowaty. 
Występowanie: 
zazwyczaj w słabo zanieczyszczonych wodach, w obrębie prądów. 
Wartość saprobiontyczna: 1,8 
 
Wskazówki dotyczące wartości saprobiontycznej: 
Przytulik strumieniowy jest z powodu swych zredukowanych płuc w dużej mierze zdany na oddychanie 
skórne, a więc na wody bogate w tlen. Jeśli w silnych prądach wodnych zanieczyszczenia nie są zbyt 
duże (tolerancja nawet na klasy jakości II-III), to zawartość tlenu jest jeszcze z reguły wystarczająca. 
Wskaźnik saprobiontyczny Meyera przedstawia tutaj wartość kompromisową. 
 
Błotniarka stawowa / Lymnaea stagnalis 
Cechy charakterystyczne: 
długość 40-60 mm, szerokość 20-30 mm; domek w kolorze rogu, z daleko wyciągniętym spiczastym 
skrętem (prawie na tej samej wysokości co otwór muszli), domek skręcony 7-7,5 raza, ostatni obrót 
osadzony brzusznie. 
Występowanie: 
zazwyczaj w lekko zanieczyszczonych wodach. 
Wartość saprobiontyczna: 1,9 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 
 

LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW 

WSKAŹNIKOWYCH 

 
Arkusz 4/2: ŚLIMAKI / GASTROPODA 
 
Zatoczek rogowy / Planorbarius corneus 
Cechy charakterystyczne: 
domek w kształcie tarczki o twardych ściankach: 
średnica muszli 27-30 mm, wysokość 10-14 mm; 
5,5 (okrągłych) skrętów, szybko się poszerzających; 
barwa od oliwkowej do brązowej. 
Pomyłka niemożliwa. 
 
Występowanie: 
w Północnej części kraju często, na południu rozproszone; 
w wolno płynących wodach z bogactwem świata roślinnego, 
częściowo również w wodach stojących, 
Wartość saprobiontyczna: 2,0 
 
 
Zagrzebka pospolita / Bithynia tentaculata 
Cechy charakterystyczne: 
jajowato-stożkowy, spiczasty domek: 
wysokość: 10-12 mm, szerokość: 6-7 mm, 
5-5,5 skrętu z wyraźną linią oddzielającą; 
otwór spiczasto-owalny o prawie koncentrycznym środku 
 
Można ją pomylić tylko z Bithynia Leachi: ta druga posiada 
jednak okrągły otwór muszli i bardzo głębokie bruzdy pomiędzy 
skrętami muszli. 
 
 
 
Wszystkie pozostałe błotniarki / Lymnaeidae 
np. Lymnea peregra f. ovata 

→ szkic 

Wartość saprobiontyczna: 2,5 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 
 

LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW 

WSKAŹNIKOWYCH 

 
Arkusz 5: MAŁŻE / BIVALVIA 
 
Małżom przypada w udziale duże znaczenie w procesach samooczyszczania wód. Wyłapują one 
znaczną część zawiesin. Zmierzono przy tym wartości sięgające powyżej 40 l wody, jakie jeden małż 
jest w stanie odfiltrować w ciągu jednej godziny z wzbudzonego przy pomocy pokrytych rzęskami 
skrzeli i płaszcza. Powstałe wydzieliny uchodzą poprzez górne ujście płaszcza i trafiają do mułu 
dennego. Elementy organiczne są rozkładane dalej przez mikroorganizmy. Małże są często spotykane 
w strefach mezosaprobiontycznych. 
Opis: 
Małże należą podobnie jak ślimaki do mięczaków. Są one zwierzętami obustronnie symetrycznymi. Nie 
posiadają głowy, a ich ciało jest otoczone dwiema muszlami, utrzymywanymi na grzbiecie za pomocą 
elastycznego wiązadła i zamykanymi za pomocą niezwykle silnych mięśni zwierających. 
 
Groszówki / pisidium sp. / rodz. Sphaeriidae 
Cechy charakterystyczne: bardzo małe, tzn. wielkość niemal zawsze 
<10 mm, muszla różnopołówkowa, czubek nie znajduje się pośrodku; 
kolor: biało-żółtawy, kolory rogu lub brązowy, niemożliwe pomylenie ze 
Sphaerium sp., ponieważ  są one większe i mają czubek położony 
pośrodku. 
Wartość saprobiontyczna: 2,2 
 
Racicznica zmienna / Dreissena polymorpha 
Cechy charakterystyczne: 
Wysokość 15-18 mm, długość 30-40 mm, szerokość 20-25 mm, 
skorupa grubościenna, trójkątna, czółenkowata; kolor żółtoszary z 
ciemnobrązowymi falami i liniami zygzakowatymi; spiczasty, silnie 
wysunięty czubek na przednich końcach muszel. 
Można ją pomylić z Congeria cochleata (forma wód słonawych): jest 
ona smuklejsza i nie ma zygzakowatego rysunku. 
Wartość saprobiontyczna: 2,2 
 
Skójkowate / rodz. Unionidae 
Cechy charakterystyczne: 
Wszystkie gatunki z podłużnymi muszlami: dłuższe niż 4 cm 
(wyrośnięte osobniki) 
Pomyłka: z powodu wielkości niemożliwa, 

→ przykładowa forma po 

prawej: 
Występowanie: w strumieniach, rzekach, jeziorach i stawach. 
Wartość saprobiontyczna: 2,0 
 
Groszówkowate / rodz. Sphaeriidae 
Cechy charakterystyczne: wielkość ok. 20 mm, czubek muszli pośrodku 
(patrz wskazówka); żółtawe lub szarobrązowe (nie należy do nich: S. 
lacustre: tutaj czubek rurkowaty i inny wygląd z boku: patrz szkic 
porównawczy widoków z boku 

→ po lewej: S. lacustre) 

Występowanie: wody stojące i wolno płynące, muł. 
Wartość saprobiontyczna: 2,5 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 
 

LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW 

WSKAŹNIKOWYCH 

 
Arkusz 6: SKORUPIAKI / CRUSTACEA   tutaj: RÓWNONOGI / ISOPODA i OBUNOGI / AMPHIPODA 
 
Równonogi zasiedlają  głównie wody wolno płynące. W przeciwieństwie do obunogów  (Gammarida) 
nie mają one zbyt dużych wymagań co do zawartości tlenu i wapnia i tolerują także wyższe zawartości 
soli. Gammaridy są dostępne licznie przez cały rok i od czasu badań Meijeringa (1982) są traktowane 
jako dobry wskaźnik biologiczny. 
 
Ośliczki / Asellus aquaticus 
Cechy charakterystyczne: wielkość: 8-12 mm; brudnobrązowe, 
jasne plamy, pigmentowane; posiadają oczy 
Występowanie:  zazwyczaj pomiędzy liśćmi i obumierającymi 
roślinami. 
Możliwe pomyłki z A. coxalis, co jest jednak wkalkulowane w 
wartość saprobiontyczną. 
Wartość saprobiontyczna: 3,0 
 
Kiełż zdrojowy / Gammarus fossarum 
Cechy charakterystyczne: wygląd jak G. pulex (kiełż pospolity) 
→ szkic jest jeden dla obu! cechą jest również występowanie: G. 
fossarum sam występuje na wysokości +450 m ponad zero 
wodowskazu w Amsterdamie, także z G. pulex. 
Występowanie:  w czystych, zimnych wodach górskich i w 
czystych strumieniach równin. 
Wartość saprobiontyczna: 1,3 
 
Kiełż pospolity / Gammarus pulex 
Cechy charakterystyczne: wielkość: do 20 mm; kolor: 
jasnobrązowy do szarego; 
Ruch: przednio-boczny. 
Wartość saprobiontyczna:   w przypadku występowania w biocenozach o JWS do 1,5: 1,6 
 

we wszystkich innych biocenozach o wyższym JWS: 2,0 

 
Wskazówka dotycząca wartości saprobiontycznej: poniżej wysokości +450 nad zerem wodowskazu w 
Amsterdamie występują obydwa gatunki Gammaridów (G. fossarum i G. pulex). G. pulex występuje 
poniżej +100 zazwyczaj sam. W biocenozach o wartościach JWS do 1,5 należy przyjąć, że występują 
obydwa gatunki Gammarus, co należałoby uwzględnić. Pomyłki: możliwe z G. roeseli, jednak do 
uniknięcia przy zwróceniu uwagi na budowę grzbietu (patrz G. roeseli - szkic); mniej prawdopodobne z 
G. tingrinus, ponieważ posiada on „tygrysie” ubarwienie. G. tingrinus toleruje również znacznie wyższe 
zawartości soli, gdyż stanowi typową formę wód słonawych. 
 
Kiełż rzeczny / Gammarus roeseli 
Cechy charakterystyczne: zakładkowe segmenty w tylnej części 
grzbietu (

→ patrz szkic). Kolor: zazwyczaj oliwkowo-zielony. 

Występowanie: w wodach stojących i wolno płynących, toleruje 
minimalną zaw. tlenu 4 mg/l. 
Wartość saprobiontyczna: 2,3 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 
 

LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW 

WSKAŹNIKOWYCH 

 
Arkusz 7/1: LARWY JĘTKI / EPHEMEROPTERA 
 
Larwy jętek są często mylone z larwami widelnic i ważek: różnice można rozpoznać po wyglądzie 
odwłoku: 
 
 

 Larwy 

jętki 

 

o 3 cerci 

Larwy  widelnic 

Larwy małych ważek 

 (Wyjątek: Epeorus sp.) 

o 2 cerci 

o 3 skrzydełkach 

 boczne 

orzęskowanie 

bez skrzeli 

ogonowych (a nie cerci) 

 

skrzeli (w przyp. form 

 

bez skrzeli 

 ryjących na wys. grzbietu) 

 
Wszystkie larwy jętek mają relatywnie duże zapotrzebowanie na tlen. Są one wskaźnikami klas jakości 
od I do II włącznie. Ze względu na budowę ciała można wyróżnić 4 grupy gatunków. Umożliwia to 
wnioski co do ich trybu życia i z reguły także co do typów wód które zasiedlają. 
W szybko płynących strumieniach górskich i równinnych znajdujemy „płaskie larwy jętek”: dzięki 
spłaszczonej formie ciała są one - przylgnięte do kamieni - chronione przed najsilniejszymi prądami 
(szybkości przepływu do 1,3 m/s). Na wyjętych z wody kamieniach można zaobserwować ich 
zygzakowate ruchy we wszystkich kierunkach. 
W wolno płynących wodach lub w strefie brzegowej wód stojących znajdujemy „ryjące larwy jętek”. 
Warunkiem jest piaszczyste lub muliste dno, w którym przy pomocy sztyletowatych żuwaczek i 
spłaszczonych kończyn przednich budują kręte korytarzyki. Również w wolno płynących wodach lub w 
pozbawionych silnych prądów strefach strumieni znajdujemy w obrębie pasa roślin  „pływające 
(okrągłe)larwy jętek”. Jako organy umożliwiające pływanie służą pokryte rzęskami cerci. W strefie 
dennej różnych wód utrzymują się z kolei gęsto pokryte rzęskami, często pokryte mułem (przez co 
trudne do zauważenia) „pełzające larwy jętek”. 
 
Płaskie larwy jętek 
Epeorus sylvicola:  płaskie larwy o tylko 2 cerci (brakuje 
środkowego); brak ruchów własnych płatów skrzelowych, oczy po 
górnej stronie głowy. 
Występowanie: w szybko płynących, zimnych strumieniach górskich. 
Wartość saprobiontyczna: 1,0 
 
Rhithrogena sp.:  płaskie larwy o 3 cerci; brak ruchów własnych 
płatów skrzelowych; oczy na górnej części głowy; silnie powiększona 
pierwsza para płatów skrzelowych na dolnej części brzucha oraz 
jasne znamiona z ciemnym punktem na każdej kończynie 

→ szkice 

Występowanie: szybko płynące strumienie górskie, rzadko równinne 
Wartość saprobiontyczna: 1,0 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 
 

LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW 

WSKAŹNIKOWYCH 

 
Arkusz 7/2: LARWY JĘTKI / EPHEMEROPTERA 
 
Płaskie larwy jętek (kontynuacja): 
Ecdyonurus sp. 
Cechy charakterystyczne: płaskie larwy z oczami w górnej części 
głowy;  żółtobrązowe do ciemnoszarych, czasami brązowe z 
jaśniejszymi  przebarwieniami; płaty skrzelowe bardziej jajowate. 
Stwierdzalne ruchy własne płatów skrzelowych; przód odwłoku 
wydłużony w tylnych rogach płytkowato wzdłuż boków środkowego 
odwłoku 

→ szkic 

Występowanie:  często w strumieniach górskich, rzadziej w dolnym 
biegu wód średnich. 
Wartość saprobiontyczna: 1,5 
 
 
Pełzające larwy jętek 
Ephemerella sp. 
Cechy charakterystyczne: wielkość 6-11 mm; żółtobrązowe; oczy 
skierowane na boki; 5 par skrzeli tchawkowych na górnej stronie 
odwłoku, nakładających się dachówkowo na siebie, 5. wzgl. 4. para 
jest przy tym przykryta przez pozostałe 

→ szkic 2a (dla typu 2). 

Szkice 1-3 ukazują różne typy. 
Występowanie: najczęściej w strumieniach górskich, 
E. major (1; forma bardzo zaokrąglona) z reguły przykryta 
cząsteczkami mułu i nierzucająca się w oczy. 
Wartość saprobiontyczna: 1,6 
 
Wskazówka dotycząca wartości saprobiontycznej: jest to mieszana 
wartość dla całej rodziny (częściowo b. różne wartości 
saprobiontyczne, ale bardzo trudna ocena w warunkach 
terenowych). 
 
Okrągłe larwy jętek: 
Habrophlebia sp. 
Cechy charakterystyczne: wielkość: 5-6 mm; brązowe; 7 
„drzewkowatych” (nie płatowych) par skrzeli. 
Występowanie: wolno płynące wody 
Wartość saprobiontyczna: 1,6 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 
 

LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW 

WSKAŹNIKOWYCH 

 
Arkusz 7/3: LARWY JĘTKI / EPHEMEROPTERA 
 
Okrągłe larwy jętki (kontynuacja) 
 
Rodz. Baetidae 
Cechy charakterystyczne: wielkość: 5-10 mm; 7 par płatów 
skrzelowych na odwłoku (podwójne: rys. 1lub pojedyncze: rys. 2); 
położenie głowy pionowe w stosunku do ciała (podobne do 
szarańczaków); zewnętrzne cerci pokryte rzęskami tylko po 
wewnętrznej stronie. 
Występowanie: w wodach stojących jak i w wolno płynących. 
Wartość saprobiontyczna: 2,0 
 
Wskazówka dotycząca wartości saprobiontycznej: 
W strumieniach górskich do poniżej +200 m nad zerem wodowskazu 
w Amsterdamie z innymi wskaźnikami do 1. klasy jakości są liczone z 
JWS = 1,5. 
 
 
Ryjące larwy jętki 
Ephemera sp. 
Cechy charakterystyczne: wielkość: 15-23 mm; żółtawe; 7 par skrzeli 
tchawkowych na grzbiecie odwłoku: dwugałęziowe, piórkowate 
skrzydełka (nierozpoznawalne na szkicu - patrz Engelhardt); różnice 
w górnej części ciała pomiędzy E. vulgata (

→ szkic a), a E. danica 

(

→ szkic b) przedstawiono tutaj tylko dla szczególnie 

zainteresowanych. 
Występowanie:  strefy brzegowe strumieni średnich gór i równin, 
jeziora. 
Wartość saprobiontyczna: 1,7 
 
 
 
Pozostałe larwy jętek 
→   tylko jako pomoc w podjęciu decyzji co do II klasy jakości, jeśli bez nich ustalono wartość graniczną 

pomiędzy II a II-III, wówczas: 

Wartość saprobiontyczna: 2,0 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 
 

LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW 

WSKAŹNIKOWYCH 

 
Arkusz 8: WIDELNICE / PLECOPTERA 
 
Larwy widelnicy mają zawsze 2 cerci. Różnice w tym kryterium oceny w sto-
sunku do jętek i larw małych ważek przedstawiliśmy na arkuszu 7/1. Widel-
nice można jednak pomylić z larwami jętek Epeorus sp., które również po-
siadają tylko 2 cerci, ale jednocześnie mają umieszczone  po bokach 
odwłoku części ciała skrzela (

→ szkic). Widelnice mają duże zapotrze-

bowanie na tlen i dlatego występują prawie wyłącznie w szybko płynących, 
w dużej mierze nieobciążonych wodach. Na zanieczyszczenia reagują 
bardzo wrażliwie. Są prawie bez wyjątku wskaźnikami I i I-II klasy jakości. 
Występowanie: Głównie pod kamieniami lub w miejscach osłoniętych przez 
kamienie przed prądem, pomiędzy zanurzonymi liśćmi i gałęziami wzgl. na 
roślinach i na poduszkach mchu. 
Odżywianie: młode larwy pożerają Detritus w pozostałych przypadkach roś-
linożercy (mniejsze formy) i drapieżnicy. 
 
Duże larwy > 16 mm (liczone bez cerci), jaskrawo ubarwione; skrze-
la na odwłoku 

→

 rodz. Perlidae (przedstawiciel Perla sp., Perla mar-

ginata i Dinocras sp. tutaj o wskaźniku mieszanym 1,3; szkic przed-
stawia jako przykład Perla sp.) 
Występowanie: wszystkie w strumieniach i górnym biegu rzek gór. 
Wartość saprobiontyczna: 1,3 
 
Duże larwy > 16 mm (liczone bez cerci), ciało nieco spłaszczone i 
zabarwione  żółto-ciemnobrązowo: obdarzone jaskrawym rysunkiem 
na głowie bez skrzeli 

→ Rodz. Perlodidae 

Występowanie:  w  źródłach, zimnych strumieniach lub rzekach 
średnich i wysokich gór, częściowo również na równinach. 
Wartość saprobiontyczna: 1,3 
 
Mniejsze larwy < 16 mm (liczone bez cerci); zazwyczaj < 12 mm, stwierdzalny tylko 1 gatunek, bardzo 
mały, ciało o długości 5-12 mm, kolor: od równomiernie żółtego po jasnobrązowy, ze skierowanymi 
równolegle do tyłu pokrywami skrzydełek: Leuctra sp. (tutaj nie przedstawiona na rys.) 
Wartość saprobiontyczna: 1,5 
 
Mniejsze larwy < 16 mm (liczone bez cerci), zazwyczaj < 12 mm, 
stwierdzalne wiele gatunków. 
Wartość saprobiontyczna: 1,4 każdy 
 
Małe larwy < 12 mm (liczone bez cerci), z jajowatymi liniami brzegowymi 
pokrywek skrzydeł;  żółtawe; larwa bez skrzeli. Występowanie:  strumienie i 
rzeki alpejskie i średnich gór 

→ Chloroperla sp. 

Wartość saprobiontyczna: 1,0 
 
Małe larwy < 12 mm (liczone bez cerci), forma grubsza, jednorodnie brązo-
wa, 6 wężykowatych skrzeli szyjnych 

→ szkic → Protonemura sp. 

Występowanie:  źródła i strumienie gór niskich i średnich, na równinach 
prawie brak. Wartość saprobiontyczna: 1,0 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 
 

LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW 

WSKAŹNIKOWYCH 

 
Arkusz 9/1: LARWY CHRUŚCIKA / TRICHOPTERA 
 
Ze względu na wygląd i tryb życia wyróżniamy dwie podstawowe formy: 
 
 
 
 
 
 

Larwy nie-campodeakształtne (A) 

(gąsienicokształtne, eruciform) 

Larwy campodeakształtne (B) 

Dłuższa oś głowy tworzy z osią ciała kąt prosty 

dłuższa oś głowy tworzy z osią ciała prostą 

Wiele form z linią boczną 

bez linii bocznej 

Skrzela w pojedynczej lub wielu nitkach i 

szeregach (szeregi grzbietowe, brzuszne,boczne) 

Skrzela nie ukształtowane w ten sposób 

często garb na pierwszym segmencie odwłoku brak 

garbów 

wszystkie z transportowalnym domkiem 

tylko niektóre posiadają domki, a jeśli już, to 

zazwyczaj niemożliwe do przenoszenia 

roślinożercy często drapieżnicy 

z reguły w wodach szybkopłynących wody 

stojące i wolno płynące 

wskaźniki klas jakości I-II i II 

wskaźniki klas jakości I i I-II 

 
Larwy w domkach, wyglądających jak stosiki kamyczków o długości < 10 
mm, szerokości ok. 4-5 mm, wysokości ok. 3 mm; domki na wpół 
elipsoidalne, zgięta część górna (A) z grubszego materiału, płaska lub 
zawinięta do wewnątrz część dolna (B) pokryta małymi kamyczkami i 
opatrzona dwoma otworami: na głowę i przednie odnóża oraz na pazurki 
dosuwające. 
Występowanie:  szybko płynące strumienie gór niskich i średnich, rzadziej 
na równinach. 
Wartość saprobiontyczna: 1,0 
 
Larwy w zgiętych, cienkościennych, gładkich domkach z piasku; patrz rys. 

→ domki o 

długości nie > 15 mm, szer. 2-3 mm; w kształcie rogu; tylny koniec z okrągłym otworem 
w błonie wydzielniczej; larwa nie-campodeakształtna i z ciemną główką; środek tułowia 
u góry pokryty skórą z kilkoma plamkami chityny. 
Występowanie: strumienie gór niskich i średnich lub szybko płynące strumienie równin 
Pomyłka:  możliwa z Notidobia: ta druga - długość do 18 mm (

→ wskaźnik saprobion-

tyczny 1,5). Wartość saprobiontyczna: 1,2 
 
Larwy w formie rurkowatych ziaren piasku z bocznymi kamykami 
obciążeniowymi, o szerokości +/- domku (por. z Lithax i Goera); 
długość 10-12 mm, szer. 2-3 mm (bez kamyków obciążeniowych); 
larwy nie-campodeakształtne; głowa i tułów brunatne, poza tym 
czarnobrązowe. 
Występowanie: szybko płynące strumienie gór i równin. 
Pomyłki: możliwe z Lithax i Goera (patrz rys.) 
Wartość saprobiontyczna: 1,2 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 
 

LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW 

WSKAŹNIKOWYCH 

 
Arkusz 9/2: CHRUŚCIKI / TRICHOPTERA 
 
Larwy w rurkowatych domkach z piasku z bocznymi kamykami obciążeniowymi, które albo są dużo 
mniejsze (Lithax) albo dużo szersze (Goera) od domku (rys. pod Silo sp.); larwy nie-
campodeakształtne; kolor głowy i części grzbietowej u Goera pilosa żółtobrązowy, u Lithax czarny, u 
Silo sp. brunatno-czarnobrązowy. 
Występowanie:  Goera pilosa: strumienie równin i strefa brzegowa jezior. Lithax obscurus: szybko 
płynące strumienie, głównie na równinach 
Wartość saprobiontyczna: obydwa 1,5 
 
Larwy bez domków, co najwyżej w owijce, campodeakształtne o 
długości do 22 mm i szerokości 3,5 mm, pozbawione skrzeli; 
głowa i pierwszy segment tułowia chitynowane, zazwyczaj z 
punktowym rysunkiem; odnóża pokryte długą szczeciną (nie u P. 
montanus); dosuwki są podobne do odnóży i oszczecinione; 
Występowanie:  strumienie gór niskich i średnich lub w górnym 
biegu równinnych wód płynących. 
Możliwe pomyłki:  dlatego wykorzystywać jako wskaźnik jakości 
wód, jeśli znajdziemy go nie w obszarach wód stojących, kanałów 
i dolnym i średnim biegu wód płynących. Biotop jest tu 
jednoznacznym czynnikiem oceny! 
Wartość saprobiontyczna: 1,2 
 
Larwy bez domków, campodeakształtne, długość do 25 mm, szer. 
3,5 mm; relatywnie mała jajowata głowa; larwa porusza się wolno 
(bez owijki) z krzaczastymi skrzelami na odwłoku; tylko jeden 
segment tułowia chitynowany. 
Występowanie: strumienie górskie i wyżynne oraz szybko płynące 
strumienie równin. 
Pomyłka: ew. z larwami z rodz. Hydropsychidae, (u nich wszystkie 
3 segmenty tułowia są u góry chitynowane). 
Wartość saprobiontyczna: 1,4 
 
Larwy bez domków, trwale zamocowane na np. kamieniach za 
pomocą owijek;  campodeakształtne; długość do 20 mm, 
wszystkie 3 segmenty tułowia są u góry chitynowane, zazwyczaj 
szarobrązowe; rozgałęzione krzaczaste skrzela; na tarczy główki 
jasne (żółte) znamiona. 
Występowanie: zazwyczaj szybko płynące wody równin i gór 
Wartość saprobiontyczna 2,0 
 
Pozostałe larwy chruścików z domkami: z powodu mnogości innych form i problemów z ich 
określeniem wydaje się praktyczne, w celu upewnienia się w decyzji co do II klasy jakości przy wartości 
granicznej pomiędzy II a II-III przyjąć JWS = 2,0, ponieważ nie istnieją larwy chruścików o JWS gorszej 
niż 2,0. 
Wartość saprobiontyczna: 2,0 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 
 

LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW 

WSKAŹNIKOWYCH 

 
Arkusz 10: DWUSKRZYDŁE / DIPTERA 
 
Istnieje niewiarygodnie duża liczba dwuskrzydłych (muchówek). Znajdują się one we wszystkich 
biotopach wód różnych klas jakości. Przykładowo w samej tylko rodzinie Chironomidae (larwy 
ochotkowatych) - liczącej ok. 1000 gatunków, a więc chyba najliczniejszej pod względem ilości 
gatunków grupy owadów Europy środkowej - mamy przedstawicieli wszystkich typów wód, od 
strumienia górskiego aż po kanał  ściekowy. Jest jednak relatywnie mało form, nadających się dla 
naszych celów jako organizmy wskaźnikowe. Spełniają one wprawdzie istotne wymagania stawiane 
wskaźnikom, są jednak w związku z makroskopową metodologią terenową  słabo lub w ogóle 
niemożliwe do zidentyfikowania. Prócz tego w większości przypadków do określenia gatunku potrzebna 
jest zarówno larwa jak i poczwarka i imago. 
 
 
Larwy Lwinki / Stratiomys sp. 
Cechy charakterystyczne: 
Larwy mają  długość ok. 40-50 mm; kolor szarozielony; można je również 
rozpoznać po rozciągniętym segmencie odwłoku (podobnym do tchawki) z 
kręgiem szczecinek na końcu, za pomocą którego larwy mogą zwisać u 
lustra wody. 
Występowanie:  wody wolno płynące lub stojące, w gęstym gąszczu 
glonów; często w wodach zawierających sole. 
wartość saprobiontyczna: 3,0 
 
Czerwone larwy ochotka / Chironomus thummi wzgl. Ch. plumosus - 
grupa, 
Cechy charakterystyczne: 
Larwy o długości ok. 10-20 mm, mała główka, 12 
cylindrycznych segmentów; na pierwszym segmencie para 
stopek, na przedostatnim segmencie dwie pary dłuższych 
zaczepów (Tubuli), na ostatnim segmencie para dosuwek; 
wokół odbytu brodawki analne; ciało zabarwione na 
czerwono dzięki hemoglobinie; 
Występowanie:  w górnej warstwie mułu silnie obciążonych 
wód płynących i kanałów  ściekowych, aż do powyżej 3000 
osobników na m

2

. 

Pomyłki:  pomiędzy obydwiema grupami możliwe, jednak 
bez znaczenia, ponieważ obydwie formy przewodnie należą 
do IV klasy jakości. 
Wartość saprobiontyczna: 3,6 (tylko jeśli obecne są 
Tubuli) 
 
Larwy gnojki / Eristalis sp. 
Cechy charakterystyczne: larwy o dł. 20 mm, gruby habitus; białoszare, 
brodawki ruchowe po dolnej stronie; 3-częściowa, teleskopowa rurka 
oddechowa o dł. ok. 35 mm. 
Występowanie:  stojące lub słabo płynące wody bogate w substancje 
odżywcze, kanały ściekowe, doły na gnojówkę i szamba. 
Wartość saprobiontyczna: 4,0 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 

6.5 Wyposażenie walizki z zestawem do ba-

dań 

Walizka do dokonywania analiz została zaprojek-
towana na potrzeby pracy większej grupy badaw-
czej (do wielkości klasy). Powstające podczas 
badań zadania szczegółowe wymagają procedur 
podziału pracy: podczas gdy kilku uczestników 
przesiewa wodę wzgl. pas zieleni w strefie 
brzegowej, inni szukają m. in. kamieni, liści lub 
zanurzonych w wodzie gałęzi w poszukiwaniu 
organizmów, a jeszcze inni oznaczają już 
pierwsze znalezione zwierzęta, mierzą tempera-
turę wody wzgl. pobierają dane wejściowe do 
formularzy protokołu ewidencji i oceny badań. 
Walizka zawiera dla różnych zadań następujące 
urządzenia i materiały badawcze: 
 
Zawartość walizki ekologicznej do biologicz-
nych badań wód 30834.88 
 
Sito, d = 160 mm, drobne oczka  65854.00 6 
Siatka do połowu owadów wod-  64576.00  1 
nych 
Wanienka 150x150x65 mm 

33928.00  6 

Szczypczyki, 100 mm, zgięte, 64608.00 

6 

ostre 
Pędzelek z włosia, cienki 

64702.00  4 

Pędzelek, twardy 

40979.00  2 

Pipeta z kapturkiem gumowym 

64701.00  10 

Szalka, PS, 85x85x7 mm, 12 z 

45019.01  1 

Lupa, mała 64599.00 

6 

Lupa, duża 64600.00 

6 

Probówki z zaskakującym wiecz-  33621.03  1 
kiem 23 ml, 10 sztuk 
Probówki z zaskakującym wiecz-  33623.03  1 
kiem 60 ml, 10 sztuk 
Szalki Petriego, PS, d = 9 cm, 6 z  64709.03  1 
Suwmiarka, z tworzywa szt. 

03011.00  1 

Linijka, l = 20 cm, z tworzywa szt.  09937.01  2 
Podręcznik Biologiczna ocena ja- 
kości wód 

30834.01  1 

 
7.  WYKORZYSTANIE KOMPUTERA DO LIM-

NOLOGICZNYCH I BIOLOGICZNO - ŚCIE-
KOWYCH BADAŃ I OCHRONY WÓD 

Istnieje już wydane w Niemczech przez FWU 
(Instytut ds Filmów w Nauce i Edukacji) i 
rozpowszechniane na zasadach udzielania 
licencji oprogramowanie zatytułowane „Atlas  śro- 

dowiska wodnego - wspieranie komputerowe w 
nauce o środowisku; 1992”. Program oferuje m. 
in. część informacyjną (teksty, grafiki) na temat 
wód płynących jak również systemy poboru da-
nych i obliczeniowy do ustalania klas jakości wód 
płynących metodami fizyko-chemiczną (system 
BACH i G.R.E.E.N.) oraz biologiczną (system 
saprobiontyczny wg Xylandera / Wassmanna). 
Oprogramowanie to współpracuje z systemem 
operacyjnym Windows 95 i zawiera poszerzony 
system informacyjny na temat biologicznych 
badań wody i zintegrowaną metodę MEYERA 
biologicznej oceny jakości wód. 
Poza tym regionalne i lokalne instytucje oferują 
całą gamę innych programów na PC (m. in. BICI 
wydane przez ZSU-Hamburg), nadających się do 
poboru danych i dokonywania obliczeń przy 
ustalaniu jakości wód. 
Dodatkowe informacje na temat możliwości ich 
wykorzystania - w szczególności jako środka ko-
munikacyjnego ponad granicami regionów i 
państw, znajdą Państwo u Prigge, 1994. 
 
8.  PRAKTYCZNA WALIZKA PHYWE 30832.88 

DO FIZYKO-CHEMICZNYCH BADAŃ WÓD 
PŁYNĄCYCH 

Godne polecenia jest dokonywanie podczas ba-
dań wód pomiaru nie tylko parametrów biologicz-
nych ale i fizyko-chemicznych, aby w wyniku 
zestawienia rezultatów badań uzyskać jeszcze 
pewniejsze wyniki. 
Wypróbowany dla celów dydaktycznych sposób 
postępowania zgodny z metodami  BACH i 
G.R.E.E.N. znajdą Państwo w podręczniku 
dołączanym do walizki doświadczalnej PHYWE 
30832.88. (Graffitti, 1994). Zaś program FWU 
„Atlas środowiska wodnego” może również przyj-
mować i przetwarzać dane fizyko-chemiczne. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
BIBLIOGRAFIA 
 
 
ABC-Biologii, Alfabetyczny leksykon dla badaczy 
i miłośników natury, wyd. Dietrich, G. m. in. Lipsk, 
Verlag Harri Deutsch, Frankfurt n. M. i Zurich 
 
Urząd budowlany - Wydział Gospodarki Wodnej 
wolnego i hanzeatyckiego miasta Hamburg: Pa-
tronaty nad rzekami - podstawowe wiadomości - 
działania - przykłady, 1992 
 
Baur, W.: Określanie i ocena jakości wód, Paul 
Parey Verlag, Hamburg i Berlin, 1980 
 
Urząd ds Edukacji, Młodzieży i Kształcenia Za-
wodowego, wolne i hanzeatyckie miasto Ham-
burg, nieopublikowany projekt planu ramowego 
„Nauki o środowisku”, Hamburg, 1996 
 
Bernerth, H., Tobias, W.: Dolny Men, ekologiczny 
portret rzeki. Mała seria Senckenberg Nr 10, 
Frankfurt n. M., 1979 
 
Besch, W.K.: Biologiczna klasyfikacja jakościowa 
wód płynących, w: Limnologia w praktyce - pod-
stawy ochrony wód, ecomed - Verlagsgesell-
schaft, Landsberg, Monachium, 1984 
 
Brehm, J. i Meijering, M.P.D.: Nauka o wodach 
płynących, w: Biologiczne zeszyty robocze 36, 
Quelle i Meyer, Heidelberg, 1982 
 
Bringmann, G.: Mikrobiologiczne samooczysz-
czanie wody i jego zakłócenia, w: Podręcznik 
chemii artykułów spożywczych, T. VIII/1 i T VIII/2: 
Woda i powietrze, Springer-Verlag, Berlin, 1969 
 
Brucker, G. m. in.: Techniki biologiczno-ekolo-
giczne, Biologiczne zeszyty robocze, Quelle i 
Meyer, Heidelberg-Wiesbaden, 1995 
 
Butkay, M.: W poszukiwaniu mikroorganizmów w 
nowo powstałych bajorach leśnych ALG w Bock-
merholz, ALG - raport o wodach 3/92 i 4/92 
 
DIN 1990: Niemieckie, ujednolicone procedury 
badań wód, ścieków i mułu: DIN 38410 Część 2: 
Określanie wskaźnika saprobiontycznego (M2), 
październik 1990 

Engelhardt, W.: Co żyje w bajorach, strumieniach 
i stawach, w: Kosmos - przewodnik po naturze, 
Franckh’sche Verlagshandlung, Stuttgart, 1985 
 
Raport o jakości wód, w: Hamburskie raporty 
przyrodnicze 48/94, wydawca: Urząd ds. Środo-
wiska Wolnego i Hanzeatyckiego Miasta 
Hamburg, 1994 
 
Graffitti, R.: Badania wód płynących metodami 
BACHA i G.R.E.E.N. - podręcznik korzystania z 
walizki do fizykochemicznych badań wód 
PHYWE, Nr - zamów. 30832.01 PHYWE-Syste-
me Göttingen, 1994 
 
Hafner, L. i Phillip, E.: Materiały do ekologii dla 
zajęć biologicznych, Schroedel-Verlag, Hanno-
ver, 1986 
 
Hamm, A.: Nomogram do określania klas jakości 
wód płynących, Badania wód i ścieków 5, 1-3, 
1968 
 
Hütter, L.A.: Woda i jej badania, w: Podręcznik 
laboratoryjny Chemia, Diesterweg - Salle, 
Frankfurt n. M., Berlin, Monachium / Sauerländer, 
Aarau, Frankfurt n. M., Salzburg, 1984 
 
Hütter, L.A.: Woda i jej badania, wydanie 4., 
Salle i Sauerländer, 1990 
 
Klautke, Siegfried: Zielenice jako wskaźniki biolo-
giczne jakości wód, w: Lekcja biologii, Zeszyt 
131, 1/1988, Friedrich-Verlag, Velber 
 
Klee, O.: Hydrobiologia; Wprowadzenie do pod-
staw: Kryteria oceny wody pitnej i ścieków. Deut-
sche Verlagsanstalt, Stuttgart, 1970 
 
Klee, O.: Hydrobiologia stosowana - woda pitna - 
ścieki - ochrona wód, georg-Thieme-Verlag, 
Stuttgart-New York, 1991 
 
Kolkwitz, R. i Marsson, M.: Podstawy biologicznej 
oceny wody na podstawie jej fauny i flory, Mitt. K. 
Prüfanstalt Wasserversorgung Abwasserbes. 
Berlin-Dahlem 1, 1902 
 
Kolkwitz, R. i Marsson, M.: Ekologia saprobion-
tów roślinnych, Raport Niem. Tow. Bot 26, 1908 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
Kolkwitz, R. i Marsson, M.: Ekologia saprobion-
tów zwierzęcych. Int. Revue Ges. Hydrobiologie 
2, 1909 
 
Kolkwitz, R.: Ekologia saprobiontów. Seria skryp-
tów Zrzeszenia Higieny wód, gruntów i powiet-
rza, Berlin-Dahlem, 4, 1950. 
 
Kull, U., Knodel, H.: Ekologia i ochrona środo-
wiska, w: Seria studiów Biologia tom 4, 
J.B. Metzler-Verlag, Stuttgart, 1974/75 
 
Lange-Bertalot, H.: Okrzemki - gatunki różnicowe 
zamiast form przewodnich: odpowiednie kryter-
ium obciążenia wód. Archiv Hydrobiol Suppl. 5 
(Algological Studies, 393-427), 1978 
 
LAWA (Międzylandowy Zespół Roboczy ds. 
Wód): Karta jakości wód Republiki Federalnej 
Niemiec, Stuttgart, 1980 
 
LAWA (Międzylandowy Zespół Roboczy ds. 
Wód): Karta jakości wód Republiki Federalnej 
Niemiec, Monachium, 1985 
 
LAWA (Międzylandowy Zespół Roboczy ds. 
Wód): Karta jakości wód Republiki Federalnej 
Niemiec, 1990, Grothus Verlag, Kassel 
 
Leithe, W.: Analiza zanieczyszczeń organicz. w 
wodach pitnych, użytkowych i ściekach. Wissen-
schaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart 1975 
 
Liebmann, H.: Podręcznik biologii wód i ścieków, 
Tom 1, 2. wydanie, VEB Gustav Fischer Verlag, 
Jena, 1962 
 
Liebmann, H.: Ocena jakości wody na podstawie 
znalezisk biologicznych. Zeszyty monachijskie 
Biologia ścieków, rybołówstwa i rzek, T. 15, 9-11, 
1969 
 
Lammert, F.-D.: Biowskaźniki, w: Lekcja biologii, 
zeszyt 131, 1/1988, Friedrich-Verlag, Velber 
 
Meijering, M.P.D. i Pieper, H.G.: Znaczenie 
wskaźnika gatunku Gammarus w wodach płyną-
cych, Dechenania Zeszyty dod. 26, 111-113, 
1982 
 
Meyer, Detlef: Makroskopowo-biologiczne meto-
dy terenowe oceny  wód  płynących,  wyd.  ALG i 

BUND, Hannover, 1990 
 
Meyer, D. i Schmidt, D.: Porównanie wskaźnika 
saprobiontycznego: wskaźnik chemiczny, w: 
Dekada w służbie ochrony wód, Raport o stanie 
wód ALG, Hannover 1987 
 
Meyer, D.: Czy wskaźnik saprobiontyczny wg 
MEYERa koreluje ze stopniem troficzności?, w: 
Raport o stanie wód ALG 1-4/96, Hannover 
 
Meyer, D.: Zestawienie stopni troficznych, dane 
dla autora, 11-95 
 
Meyer, D.: Osobisty raport w listopadzie 1996 
 
Miegel, H.: Podręcznik laboratorium biologicz-
nego: Limnologia praktyczna, Diesterweg Salle 
Sauerländer, Frankfurt n. M., 1981 
 
OECD: Limnologia w praktyce, Podstawy 
ochrony wód, ecomed verlagsgesellschaft mbh, 
Landsberg/Lech, 1984 
 
Pott, R.: Ciągi roślinności różnych typów wód pół-
nocnych Niemiec i ich zależność od zaw. subst. 
odżywczych w wodzie, w: Publikacja Zespołu 
Roboczego ds. Biologiczno-Ekologicznych 
Badań Kraju (ABÖL), Nr 52, Münster, 1983 
 
Prigge, S.: Wody w dzielnicy - podstawy zinteg-
rowanej nauki o środowisku / Projekt G.R.E.E.N., 
wyd. wolne i hanzeatyckie miasto Hamburg, 
Urząd ds. Edukacji, Młodzieży i Kształcenia 
Zawodowego, 1994 
 
Rachor, E.: Gatunki wskaźników obciążenia 
środowiska morskiego. Dechenania, Zeszyty 
dod. 26, 128-137, 1982 
 
Roch, K.: Urząd ds. Środowiska wolnego i han-
zeatyckiego miasta Hamburg; ustne informacje 
od odnośnego referenta ds. badań i ochrony 
wód, 23.8.95 
 
Roch, K.: Urząd ds. Środowiska wolnego i han-
zeatyckiego miasta Hamburg; ustne informacje 
od odnośnego referenta ds. badań i ochrony 
wód, 11/95 
 
Schuster, M.: Ekologia i ochrona środowiska, w: 
bsv-Biologia, Monachium, 1981 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
Streble, H., Krauter, D.: Życie w kropli wody - mi-
kroflora i mikrofauna wód słodkich, w: Kosmos - 
przewodnik po naturze, Franckh’sche Verlags-
handlung, Stuttgart, 1982 
 
Atlas  środowiska wodnego - wspieranie kompu-
terowe nauki o środowisku, FWU Institut für Film 
und Bild in Wissenschaft und Unterricht 
gemeinnützige GmbH, podręcznik użytkownika, 
1992 

Xylander, W. i Naglschmid, F.: Obserwacja i 
ochrona wód, Verlag Stephanie Naglschmid, 
Stuttgart, 1985 
 
Zelinka, M. i Marvan, P.: Próba sprecyzowania 
biologicznej klasyfikacji czystości wód płynących, 
Arch. Hydrobiol. 57, 389-407, 1961 
 
ZSU (Centrum Nauczania Biologii i Nauki o 
Środowisku) 22609 Hamburg, Hemmingstedter 
Weg 142 

 

Biologiczna ocena jakości wód 

 

 
Notatki