Piotr Rutkowski

Student Instytutu Socjologii UW

www.warsztaty.org

Od Platona do Maxa Webera

Typ idealny – koncepcja utopii

klasyczną metodą analizy

socjologicznej.

[...] powinien mieć to na uwadze każdy,
kto kpi z «robinsonad» abstrakcyjnej
teorii przynajmniej dopóty, dopóki sam
nie zdoła zastąpić ich czymś lepszym [...]

Max Weber

2

Spis treści

1.

Cel pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

d

I.

2.

Wertideen, rzeczywistość a typy idealne . . . . . . 5

d

3.

Idealny «typ idealny» . . . . . . . . . . . . . 9

d

4.

Typ czysty panowania legalnego – biurokracja . . . 13

d

II.

5.

Platona teoria państwa «nie jakie jest rzeczywiście,

ale jakie być powinno» . . . . . . . . . . . . . 15

d

6.

Stan natury Jana Jakuba Rousseau

– «co mogłoby być, gdyby nie było, jak jest» . . . . 18

d

7.

Gemeinschaft und Gesellschaft

– „czysta socjologia“ Ferdinanda Tönniesa . . . . 19

d

III.

8.

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . 22

d

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

d

3

1. Cel pracy

Max Weber (1864-1920) – niemiecki socjolog, historyk, ekonomista,

prawnik, politolog, metodolog nauk społecznych, a przede wszystkim twórca

interdyscyplinarnej Sozialwissenschaft, głównym narzędziem realizacji celów

poznawczych „nauk o kulturze” uczynił typy idealne. Był jednak świadom tego,

że nie stworzył ani tej metody, ani nawet jej nazwy

1

. Wielu spośród

poszukujących jej źródeł wskazuje głównie na ekonomistów (m.in. Antoine’a

Cournota i Léona Walrasa)

2

jako pierwszych, którzy zaczęli ją stosować (co

najmniej implicite), sama zaś nazwa znalazła się już wcześniej w Ogólnej nauce

o państwie

Georga Jellinka. Nie umniejsza to wkładu autora Wirtschaft und

Gesellschaft

w dziedzinę metodologii „nauk o kulturze”, który nazwał, uzasadnił

i przede wszystkim ściśle usystematyzował ten sposób analizowania zjawisk

społecznych. Max Weber udoskonalił metodę, która mniej lub bardziej świadomie

była – co postaram się udowodnić w tej pracy – stosowana od czasów pierwszych

myślicieli zajmujących się szeroko pojmowanymi naukami społeczno-

politycznymi. Odnajdujemy ją zarówno w filozofii Platona, koncepcji człowieka w

stanie natury Jana Jakuba Rousseau, „typologii” społeczeństw (militarnych

i industrialnych) Herberta Spencera czy Gemeinschaft und Gesellschaft Ferdinanda

Tönniesa – słowem zawsze, gdy mamy do czynienia z tworzeniem czystych,

utopijnych

3

pojęć służących za miarę, z pomocą której tworzone były –

heurystycznie użyteczne – wartościujące oceny, dychotomiczne podziały bądź

koncepcje idealnych obrazów społeczeństwa. W pierwszej części pracy

przedstawię metodę typów idealnych w „rozumiejącej” socjologii Maxa Webera

4

.

1

Świadczą o tym choćby pierwsze słowa głównego dzieła Webera: „Metoda tych wstępnych

definicji pojęć, bez których trudno byłoby się obejść, ale z konieczności sprawiających wrażenie
abstrakcyjnych i oddalonych od rzeczywistości, nie jest w żadnym razie nowa. Przeciwnie chodzi
w niej tylko o to, by [...] w sposób bardziej odpowiedni i nieco ściślejszy [...] wyrazić to, co ma na
myśli faktycznie każda empiryczna socjologia, gdy mówi o tych samych sprawach” – Max Weber,
Gospodarka i społeczeństwo

, tłum. Dorota Lachowska, Warszawa 2002, s. 5.

2

Stanisław Andreski, Maxa Webera olśnienia i pomyłki, tłum. Kazimierz Z. Sowa, Warszawa

1992, s. 68.

3

Słowo „utopia” stosuję, za Weberem, jako pozbawione charakteru wartościującego,

konotujące jedynie ściśle logiczny ideał.

4

W tym miejscu należy zwrócić uwagę na trudności w analizowaniu metody Webera

wynikające z niekonsekwencji i niedokładności z jaką stosował własne koncepcje (por. Andreski,

4

Wyjaśnię założenia, którymi kierował się przy tworzeniu tego narzędzia

badawczego i jego strukturę, starającą się pogodzić utopię z empirią, historyzm

z pozytywizmem, ogólność pojęć z jednostkowością rzeczywistości kulturowej.

Przedstawię

ją

także

na

przykładzie

celoworacjonalnego

aparatu

biurokratycznego, którego opis odnajdujemy w głównej pracy Webera – Wirtschaft

und Gesellschaft

. W części drugiej postaram się dowieść, że konstrukcje myślowe

o charakterze utopii, które miały służyć za miarę przykładaną do rzeczywistości,

były stosowane od początku istnienia szeroko pojętej myśli społecznej.

Skonfrontuję je, ex definitione, z typem idealnym Weberowskich «typów idealnych»,

co pozwoli poznać ich znaczenie z perspektywy historii myśli społecznej i powód

przypisywania metodzie Maxa Webera tak wielkiego wkładu w rozwój socjologii.

Mam nadzieję, że poniższy szkic będzie dla czytelnika wstępem do rozważenia

następującego pytania: z jakiego powodu „[...] współczesna socjologia nie poszła

drogą zalecaną przez Webera – a – jej podstawowym dążeniem było stwierdzenie

zależności [...] przez stosowanie [...] wyrafinowanych metod statystycznych”

5*

i dlaczego jednocześnie „[...] nie porzuciła [...] nadziei na odkrycie struktur,

porządku w samej rzeczywistości, ukrytego poza pozornych chaosem zjawisk”?

6* *

Maxa Webera olśnienia i pomyłki

, s. 20-22). Postaram się je przezwyciężyć, ograniczając się do

idealnego, czystego typu «typów idealnych», do ich heurystycznego celu (z konieczności pomijam,
wyróżniane przez Weberystów, typy «typów idealnych» – por. George Ritzer, Klasyczna teoria
socjologiczna

, tłum. Hanna Jankowska, Poznań 2004, s.157). Praca ta jest zdeterminowana punktem

widzenia historii myśli socjologicznej, a jej podstawę stanowi model typów idealnych
przedstawiony w artykule Die «Objektivität» sozialwissenschaftlicher und sozialpolitischer Erkenntnis.

5

Zdzisław Krasnodębski, M. Weber, Warszawa 1999, s. 34.

*

Por. Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, s. 10-11, §1, I, 7.

6

Krasnodębski, M. Weber, s. 34.

**

„Właśnie jednym z zadań socjologów i historyków musi być w przyszłości odkrywanie

możliwie wszystkich wpływów i łańcuchów przyczynowych, które w sposób zadowalający można
wyjaśnić obserwując ich reakcje na losy i otoczenie” – Max Weber, Etyka protestancka a duch
kapitalizmu

, tłum. Jan Miziński, Lublin 1994, s. 17.

5

I.

2. Wertideen, rzeczywistość a typy idealne

Zdaniem Maxa Webera Sozialwissenschaft, jako nauka o kulturze ludzkiej,

musi implikować odniesienie do wartości, a właściwie do idei wartości

(„Wertideen” – tłumaczone także jako idee wartościujące), które obejmują określone

fragmenty rzeczywistości. Tylko dzięki temu odniesieniu stają się one dla nas

kulturą – subiektywnie ważną częścią rzeczywistości. Ukazanie tych powiązań

tłumaczy wartość poznawczą, z natury jednostkowej, nauki o kulturze. Analiza

czystych danych nie jest w stanie udowodnić, ani nawet wskazać znaczenia

badanego obszaru. Niemożliwe jest ukazanie istotności wartości na podstawie

empirycznych danych, które swoje znaczenie i walor poznawczy uzyskują

dopiero dzięki ideom wartości, „krańcowo osobistym aksjomatom wiary” – nie

należy jednak odczytywać tego stwierdzenia jako sądu wartościującego, bowiem

a priori

nie ma takiej drogi do poznania, która mogłaby obyć się bez owych

aksjomatów.

Trzeba

pozbyć

się

złudzenia

jakim

jest

możliwość

„bezzałożeniowego” zbadania działania ludzkiego i skupić się na ustaleniu

znaczenia jakie mu przypisujemy

7

.

W manifeście metodologicznym – za jaki można niewątpliwie uznać Die

«Objektivität» sozialwissenschaftlicher und sozialpolitischer Erkenntnis

8

– Max Weber,

w nieco patetycznym fragmencie stwierdza, że „światło rzucane przez owe

najwyższe idee wartości pada za każdym razem na nieustannie zmienną,

7

Warto przy tym zaznaczyć, iż „Wiele faktów biograficznych, a także zapisanych

wypowiedzi wskazuje, że stosunek Webera do rzeczywistości był bardzo emocjonalny, a przy tym
daleki od konformizmu” – Problemy socjologii wiedzy, Andrzej Chmielecki et. al. (wyb.), Warszawa
1985, s. 43.

8

Problemem „wolności od wartościowania” znajduje swoje ciekawe rozwinięcie w innym

artykule Webera: Der Sinn der «Wertfreiheit» der soziologischen und ökonomischen Wissenschaften –
wydanym w Polsce w: Problemy socjologii wiedzy oraz w: Max Weber, Racjonalność, władza,
odczarowanie

, tłum. Marian Holona, Poznań 2004; (por. także Marian Holona, Max Weber i jego dzieło

w: Racjonalność, władza, odczarowanie, s. 25-34).

6

skończoną część niesłychanie chaotycznego nurtu zdarzeń, który przetacza się

w czasie”

9

. Niemożliwe jest więc objęcie za pomocą wiedzy teoretycznej całej

rzeczywistości, a postulat głoszący ideał pracy naukowca, którym miałoby być

zredukowanie nieskończonej empirii do skończonej ilości praw, uznaje za

działanie pozbawione sensu. Nawet poznanie choćby części tych praw nie jest

poznaniem rzeczywistości, stanowi co najwyżej jedno z narzędzi, które od zawsze

były stosowane jako pomoc w jej zrozumieniu (powszechne jest złudzenie jakiemu

ulegają ci, którzy uznają ich charakter za uniwersalny i przyjmują holistyczny

zakres ich stosowania – nauka społeczna nie może ustalać zasad, które staną się

podstawą dla rozwiązywania poszczególnych problemów). Poza tym poznanie

procesów zachodzących w rzeczywistości kulturowej możliwe jest jedynie

w oparciu o pewną podstawę, którą odnajdujemy w znaczeniu, jakie

przypisujemy indywidualnie ukształtowanej rzeczywistości życia, tworzonej

przez jednostkowe powiązania. Żadne prawo nie wyjaśni realnego sensu tych

powiązań, ponieważ o nim decyduje punkt widzenia zdeterminowany ideami

wartości, które musimy przyjąć zawsze, kiedy chcemy spojrzeć na kulturę

w którymś z nieskończonej ilości jej specyficznych przypadków. Nauki

o rzeczywistości są więc naukami o kulturze – określone zjawiska interesują nas

ze względu na wartość jaką im przypisujemy – „[...] rzeczywistość empiryczna

rozpatrywana z punktu widzenia pewnych wartości, staje się kulturą. To wartość

umożliwia jej ukonstytuowanie się”

10

. Weber skorzystał z podziału

przedstawionego przez Heinricha Rickerta – jednego z twórców neokantyzmu,

który wyraźnie rozróżniał Werturteil i Wertbeziehung – „wartościowanie”

i odniesienie ku wartościom. O ile nadawanie wartości oddala nas od

obiektywnego poznania, to spojrzenie z perspektywy wartości jest ku temu

niezbędnym krokiem.

Skoro nie można zrekonstruować jakiejkolwiek części rzeczywistości

„bezzałożeniowo”, niezbędny staje się pewien stopień subiektywności. Poznanie

w świecie Kulturmenchen jest poznaniem z jednostkowych punktów widzenia –

9

Max Weber, «Obiektywność» poznania w naukach społecznych, tłum. Mirosław Skwieciński, w:

Problemy socjologii wiedzy

, s. 99.

10

Krasnodębski, M. Weber, s. 31.

7

trzeba więc wyznawać pewne wartości aby zdecydować o tym, co będzie

przedmiotem badania, należy też być przekonanym o znaczeniu wyodrębnionych

treści kulturowych by nadać badaniu kierunek. To „[...] idee wartości, którym

hołduje badacz i jego czasy, określają [...] co się staje przedmiotem badań i jak

daleko badania te sięgną w nieskończoność związków przyczynowych”

11

. Na tym

jednak osobisty wybór się kończy – pozycja naukowca rozstrzyga o przedmiocie

jego badania, ale nie może powodować jego stronniczości

12

, obiektywność pracy

może zostać zweryfikowana przez kolejne badania.

Porządek rzeczywistości, która sama w sobie jest sui generis chaosem

zjawisk, może badacz nadać posługując się pojęciami - „myślowymi środkami”

służącymi opanowaniu empirii. Nie stanowią one o rzeczywistości, nie są nawet

jej odzwierciedleniem – służą jedynie jej częściowemu, niepełnemu

uporządkowaniu. To, że tworzenie pojęć zależy od problemów (wartości), które

przed sobą postawimy, wymusza ich wyjątkową krótkotrwałość – problemy te

bowiem nieustannie zmieniają, przetaczają się w czasie. „[Kultura – P.R.] może być

ujmowana tylko w pewne konstrukcje pojęciowe, zależne każdorazowo od

wartości, do których [...] odwołuje się [...] podmiot poznający. Tworzenie pojęć jest

zatem [...] aktem twórczym”

13

.

Jak można opanować nieskończoną różnorodność i zmienność zjawisk

społecznych? Weber stwierdza, że należy ją badać w skrajnie czystych,

paradoksalnie niedostępnych obserwacji formach, mających charakter utopii

„potęgującej” określone „momenty” rzeczywistości. „Ten myślowy obraz

jednoczy określone stosunki i procesy życia historycznego w pewien pomyślany

jako wolny od sprzeczności wewnętrznych kosmos związków”

14

– autor Wirtschaft

und Gesellschaft

nazywa go typem idealnym. Mówienie o typie idealnym może

się wydawać niedorzecznością – zdrowy rozsądek podpowiada nam, że każdy

typ, a więc z definicji coś abstrakcyjnego, jest pojęciem idealnym, wymyślonym.

11

Weber, «Obiektywność» poznania w naukach społecznych, s. 75.

12

Por. Max Weber, Nauka jako zawód i powołanie, w: Polityka jako zawód i powołanie, tłum.

Andrzej Kopacki, Paweł Dybel, Kraków 1998.

13

Miłowit Kuniński, Myślenie modelowe w socjologii Maxa Webera, Wrocław 1980, s. 12.

14

Weber, «Obiektywność» poznania w naukach społecznych, s. 80.

8

Weber korzystając z tej nazwy chciał podkreślić ekstremizm pojęcia, jego

całkowitą nierealność, przerysowanie.

Jeśli zależności abstrakcyjne zawarte w typie idealnym zostaną w jakimś

stopniu stwierdzone w rzeczywistości, możemy poznać cechy tych zależności.

Porównanie zjawisk z ich typem idealnym pozwala uporządkować chaos

materiału empirycznego, umożliwia zauważenie odchyleń od ich idealnego,

niezakłóconego przebiegu – ułatwia to formułowanie hipotez dotyczących

przyczyny tych odchyleń (nie należy jednak typów idealnych traktować jako

hipotez, lecz jako wskaźniki służące wyznaczeniu ich kierunku). Typy nie służą

określaniu cech „gatunkowych” – wskazują na to co jest indywidualne,

a prawidłowości ustalone wskutek ich stosowania nie są celem prowadzenia

badań, lecz stanowią narzędzie służące poznaniu jednostkowych wartości. Należy

przy tym pamiętać, że taki typ idealny nigdy nie jest zgodny z konkretną

egzemplifikacją rzeczywistości. Russel Keat i John Urry wskazują trzy zasadnicze

powody tej niezgodności:

I.

Wszystkie zjawiska posiadają cechy nieobjęte zakresem typu idealnego.

II.

Typ idealny przedstawia cechy zjawiska w

«

oczyszczonej» formie.

III.

Nie wszystkie cechy typu idealnego występują w każdej jego egzemplifikacji

15

.

Weber przypisywał swojej metodzie głównie cele heurystyczne. Typy są

instrumentem służącym przede wszystkim za podstawę metodologiczną dla

Sozialwissenschaft

. Nie mają charakteru oceniającego, są idealne jedynie z logicznego

punktu widzenia – typ idealny nie jest typem pożądanym, takim jaki powinien

być, a przynajmniej jakim my chcielibyśmy go widzieć. Wychodząc z tych

założeń, stanowiących jednocześnie powód tworzenia tak utopijnej konstrukcji,

jak i podstawę niezbędną do jej zrozumienia, przedstawię strukturę typu

idealnego, korzystając z przepisu, który pozostawił nam Max Weber.

15

Russel Keat, John Urry, Social Theory as Science, London 1975, za: Jerzy Szacki, Historia

myśli socjologicznej

, Warszawa 2004, s. 456-466.

9

3. Idealny «typ idealny»

„Uzyskuje się go [typ idealny – P.R.] przez jednostronne spotęgowanie

jednego lub kilku punktów widzenia oraz przez złączenie w jednym wewnętrznie

spójnym myślowym obrazie całego bogactwa rozproszonych, ówdzie liczniejszych,

ówdzie mniej licznych, miejscami w ogóle nieobecnych jednostkowych zjawisk,

które dobrze pasują do owych jednostronnie uwypuklonych punktów

widzenia”

16

. Problem badawczy musi być ustalony na podstawie wartości,

natomiast elementy składowe typu są dobierane według klucza, który

stanowią konkretne problemy i związki przyczynowe między badanymi

zjawiskami kulturowymi (a więc także, ex definitione, określonymi przez

Wertideen

).

Należy zaznaczyć, że typ idealny nie może być budowany przez abstrakcję

uogólnienia tak, jak ma to miejsce w przypadku pojęć ogólnych stosowanych

w naukach przyrodniczych, musi bowiem brać pod uwagę jednostkowy charakter

zjawisk. Warunkiem prawidłowego konstruowania typu idealnego jest

zachowanie ogólności bez utraty związku z indywidualnym charakterem

„wartościowej”

rzeczywistości

kulturowej

17

.

Tworzy

się

przerysowaną,

skoncentrowaną, uwypukloną, ale jednocześnie „wspólną wewnętrznie”

strukturę. Takie pojęcie graniczne jest zawsze „nieskończenie” oddalone od

rzeczywistości – nie tylko ze względu na specyficzny dobór i wzmocnienie

wybranych cech, utopia jego konstrukcji tkwi bowiem także w założeniu

racjonalności. Można powiedzieć, że bez tego kryterium typy idealne w wielu

przypadkach nie nadawałyby się do zastosowania (funkcja racjonalności jako

podstawowego założenia metodologicznego jest najbardziej widoczna w analizie

procesów rozwojowych za pomocą typów). Przyjrzyjmy się więc temu pojęciu.

„W naukowych rozważaniach tworzących typy najbardziej przejrzystym

sposobem badania i przedstawiania wszelkich irracjonalnych, afektywnie

16

Weber, «Obiektywność» poznania w naukach społecznych, s. 81.

17

Kuniński, Myślenie modelowe, s. 16.

10

uwarunkowanych, struktur sensownych zachowania, wpływających na działania,

jest

traktowanie

ich

jako

«odchyleń»

od

konstruktu

jego

czysto

celoworacjonalnego przebiegu.”

18

– pisał Weber w swojej głównej pracy. Budując

typ idealny należy zastanowić się jak wyglądałoby dane działanie, gdyby znano

wszystkie jego okoliczności, zamiary uczestniczących w nim ludzi a środki były

przez nich dobrane całkowicie racjonalnie. Dzięki tej konstrukcji możemy poznać

wszystkie „irracjonalne afekty” (choćby zwykłe błędy) i uznać je za odchylenia,

zakłócenia, w stosunku do wcześniej ustalonego, ściśle racjonalnego przebiegu

danego działania. Racjonalizm należy oczywiście traktować jedynie jako założenie

metodologiczne – w rzeczywistości istnieją zjawiska mniej lub bardziej racjonalne,

ale żadne z nich nie jest w każdym przypadku w pełni zgodne z definicją

„celoworacjonalności”. Pojęcia socjologii Webera, ze względu na abstrakcję

uwypuklenia pewnych punktów i utopię racjonalności swojej podstawy, muszą

być, ex definitione, ubogie w treści (w porównaniu do rzeczywistości, z której

wyrastają) – w zamian uzyskujemy ich większą jednoznaczność, która zbliża nas

do „sensu intencjonalnego”

19

badanego zjawiska.

Weber dowodzi, że można skonstruować praktycznie nieskończoną

ilość typów idealnych jednego zjawiska – jako przykład podaje utopię «kultury

kapitalistycznej». Aby stworzyć takie pojęcie należy wybrać z chaosu zjawisk

istniejące „rysy życia” kulturalnego, zarówno materialnego jak i duchowego,

i połączyć je w jedną idealną konstrukcję myślową. Możemy stworzyć wiele

typów kultury kapitalistycznej, wybierając określone „rysy życia” – żaden z nich

nie da się jednak zaobserwować w rzeczywistości empirycznej, nie jest

obowiązującym porządkiem, natomiast każdy stara się być ideą kultury

kapitalistycznej, ponieważ zawiera w sobie jej istotne cechy. Czy więc istnienie

nieskończonej ilości typów dotyczących jednego zjawiska nie dyskwalifikuje tej

metody? Weber odpowiada, że typów idealnych nie należy traktować jako cele

same w sobie, lecz jako środki do heurystycznego poznania – należy je

konstruować w ten sposób, aby poszczególne ich elementy dały się uzasadnić jako

obiektywnie możliwe i adekwatne do tworzonej całości. Każdą tak stworzoną

18

Weber, Gospodarka i społeczeństwo, s. 7.

19

Por. ibidem, s. 6-7; §1, I, 1-3.

11

utopię

można zastosować do zbadania określonej części kultury – od nas jako

tworzących typy zależy czy będą one przydatne.

Kolejnym problemem, przed którym stanął Weber, jest określenie stosunku

typów idealnych do pojęć genetycznych i gatunkowych. Autor Wirtschaft und

Gesellschaft

stwierdza, że typ idealny może być ujęciem indywiduum za pomocą

pojęcia genetycznego

20

. Jako przykład podaje pojęcia „kościół” i „sekta”

21

– jeśli

odnoszą się do ważnych znaczeń kulturowych (np. wpływu «ducha

sekciarskiego» na kulturę nowoczesną), wówczas wybrane ich cechy stają się

istotne ze względu na ich stosunek do konkretnych skutków – mamy wtedy do

czynienia z typami idealnymi. Jeśli natomiast zastosujemy „czystą klasyfikację"

utworzoną na podstawie kompleksu cech, upłynnimy granicę zarówno pomiędzy

pojęciem „kościoła” i „sekty”, jak i wewnątrz nich samych, co niechybnie oddali

nas od możliwości użycia ich do poznania rzeczywistości. Pojęcia gatunkowe,

zdaniem Webera, dotyczą prostych klasyfikacji zjawisk występujących masowo,

które w rzeczywistości mają charakter jednoznaczny i niezmienny, natomiast typy

idealne

dotyczą

skomplikowanych

kontekstów

historycznych

i

ich

zindywidualizowanych znaczeń kulturowych.

Poważnym błędem jest utożsamianie idei, które opanowywały ludzi

wszystkich epok z typami idealnymi. Typ idealny mógł oczywiście przyświecać

ludziom jako pewien ideał, do którego należy dążyć – nie można jednak

zapominać, że empirycznie idee te istniały jedynie w myślach pewnej zmiennej

liczby ludzi. Były one przez nich doświadczane w różny sposób – jak zauważa

Weber – „chrześcijaństwo” nie jest tylko oficjalnym prawem kościelnym czy

uznanym obyczajem, to także zróżnicowane, indywidualne konteksty życiowe.

„Chrześcijańskość” ująć można w model typu idealnego jedynie jako sytuację

graniczną, syntezę pewnych „rys życiowych”, które rozpatrywane oddzielnie nie

20

Weber, «Obiektywność» poznania w naukach społecznych, s. 84.

21

„Pojęcie «sekta» ma w socjologii Webera sens jedynie wtedy, gdy porównujemy cechy

ustalone jako zakres tego pojęcia z cechami ustalonymi jako zakres pojęcia «kościół». Cechy
wchodzące do zakresu pojęcia «sekta» nie odróżniają sekty ani od wszystkich innych grup
społecznych, ani nawet od innych grup religijnych, lecz jedynie od kościoła [...]. Wszelka definicja
[...] zawiera jedynie odpowiedź na pytanie, czym jest dany przedmiot ze względu na jego stosunek
do takiej lub innej klasy przedmiotów” – Stanisław Kozyr-Kowalski, Max Weber a Karol Marks,
Warszawa 1967, s. 276;
Porównanie typu idealnego z definicją logiczną – por. Kozyr-Kowalski, Max Weber, s. 272-286.

12

pozwoliłyby na poznanie rzeczywistości, powodując nieuchronne popadanie

w sprzeczności. Pamiętajmy, że „[...] jakkolwiek potężne byłoby w historii

znaczenie nawet czysto logicznie zniewalającej siły myśli [...] to przecież

empiryczno-historyczny proces zachodzący w ludzkich głowach z reguły musi

być rozumiany stale jako uwarunkowany psychologicznie, a nie logicznie”

22

.

To

my, w procesie budowania typu idealnego, niejako tworzymy pewien trzon tej

rozproszonej w wielu umysłach idei. „Istota” każdej takiej syntezy

(chrześcijaństwo, protestantyzm czy liberalizm) jest wyjątkowo względna, jeśli za

jej pomocą chcemy zaprezentować dane empiryczne – ich wartość heurystyczna

ujawnia się, kiedy posługując się nimi jako narzędziami, dokonujemy pomiaru,

porównania i systematyzacji rzeczywistości.

Także procesy rozwojowe mogą być przedstawione w postaci typów

idealnych. Stworzenie ściśle celoworacjonalnego przebiegu danego procesu na

podstawie wybranych przyczyn i skonfrontowanie go z rzeczywistością

pozwala zauważyć i zrozumieć czynniki, które spowodowały jego „odchylenie”

od ideału. Weber zdawał sobie sprawę z zagrożenia, jakie niesie za sobą takie

rekonstruowanie rzeczywistości: „[..] wszystkie specyficzne marksistowskie

«prawa» i konstrukcje procesów rozwoju – o ile są teoretycznie bezbłędne – mają

naturalnie charakter typów idealnych. Ogromne [...] znaczenie heurystyczne tych

typów idealnych, jeśli używa się ich do porównań z nimi rzeczywistości, ale też

niebezpieczeństwo jakie ze sobą niosą, gdy przedstawiane są jako empirycznie

ważne, czy zgoła realne [...] «działające siły» zna każdy, kto kiedykolwiek pracował

przy pomocy marksistowskich pojęć”

23

. Typy idealne nie powinny być uznawane

za typy wzorcowe – ważne jest zachowanie „naukowej samokontroli” – idea nie

może wyrastać z typu idealnego. Należy przede wszystkim pamiętać o czysto

logicznym, a nie wartościującym charakterze porównań rzeczywistości do

Idealtypus

.

Przed stosowaniem typów idealnych w naukach społecznych nie da się

uciec (choć nie są to jedyne typy pojęć stosowane w socjologii) – jeśli „historyk”

nie stosuje pojęć granicznych, tkwi zazwyczaj w „sferze nieokreślonych odczuć”

22

Weber, «Obiektywność» poznania w naukach społecznych, s. 86.

23

Ibidem, s. 92.

13

lub nieświadomie... stosuje podobne konstrukcje. Nie powinno się jednak popadać

w inną skrajność – typ idealny jest niemożliwy do zastosowania jako uniwersalny

schemat – jest on jedynie teoretycznym, jednostronnym punktem widzenia,

służącym za narzędzie do „oświetlania” rzeczywistości.

4. Typ czysty panowania legalnego – biurokracja

Najbardziej znanym przykładem zastosowania typów idealnych jest

Weberowskie pojęcie biurokracji

24*

. Autor Wirtschaft und Gesellschaft wymienia

panowanie legalne jako jeden z trzech czystych typów prawomocnego

panowania – jego uprawomocnienie opiera się na posłuszeństwie, które „[...]

okazywane

jest

legalnie

ustanowionemu,

rzeczowemu

bezosobowemu

porządkowi i określonemu przezeń przełożonemu, za sprawą formalnej legalności

jego rozporządzeń i w ich obrębie”

25

. Ten typ idealny jest zbudowany w oparciu

o następujące czyste cechy-założenia:

1.

Prawo ustalone w sposób celoworacjonalny bądź wartościoworacjonalny

będzie respektowane w granicach, które obejmuje władza danego

związku

2.

wymiar sprawiedliwości stosuje ustalone reguły, administracja kieruje się

troską o interesy związku

3.

„[...] typowy legalny pan – «przełożony» [...] posłuszny jest

bezosobowemu porządkowi, na który orientuje swe rozporządzenia [...]

4.

osoba posłuszna – posłuszna jest tylko jako towarzysz [w stowarzyszeniu

– P.R.] i tylko «prawu» [...]

5.

towarzysze związku, posłuszni panu, nie okazują posłuszeństwa jemu

jako osobie, lecz owym bezosobowym porządkom [...]”

26

– są

zobowiązani do posłuszeństwa jedynie w zakresie jego rzeczowej

kompetencji, nadanej mu przez te porządki i racjonalnie ograniczonej.

24

Por. Kuniński, Myślenie modelowe, s. 154-177.

*

Por. Andreski, Maxa Webera, s. 133.

25

Weber, Gospodarka i społeczeństwo, s. 160.

26

Ibidem, s. 162.

14

Rozróżnienie trzech czystych form władzy wydaje się być użyteczne dla

klasyfikowania „porządków” panujących w danym związku, jednak zbyt

oddalone od rzeczywistości i ogólne, aby zostać zastosowane w analizie

konkretnej organizacji. Weber (zainteresowany wszechobecnym procesem

racjonalizacji) przedstawia najczystszy typ panowania legalnego – panowanie za

pomocą aparatu biurokratycznego, które opiera się na następujących zasadach:

sztab administracyjny składa się z „pojedynczych urzędników” (monokracja),

którzy są posłuszni jedynie obowiązkom urzędowym, znajdują się w stosunku

trwałej hierarchii i posiadają stałe kompetencje, zostali zatrudnieni za sprawą

kontraktu (nie są wybrani), posiadają kwalifikacje fachowe, traktują swój urząd

jako główny zawód, mają możliwość awansowania wedle kryterium

przepracowanych lat i osiągnięć, są «oddzieleni od środków administrowania»,

podlegają dyscyplinie i kontroli.

Ten czysty (nierealny) obraz, oparty na założeniu racjonalności, pomaga w

badaniu organizacji istniejących w rzeczywistości. Jego aktualność w pełni

ukazuje wartość poznawczą metody Webera. Wszelkie odchylenia od typu

idealnego, polegające na zaburzeniu jego spójności wewnętrznej, braku

wymienionych cech lub mniejszej „sile” ich występowania, pozwalają zrozumieć

funkcjonowanie nowoczesnej administracji. Dysfunkcje stają się dzięki niemu

wyraźnie widoczne – nepotyzm, na przykład, jest skrajną przeciwwagą dla zasady

zatrudniania pracowników na podstawie ich kwalifikacji – pomiędzy nimi

rozciąga się cała skala nadużyć, jakich mogą się dopuścić przełożeni przy selekcji

osób chętnych do zajęcia danego stanowiska, w stosunku do ściśle racjonalnego,

co tu oznacza zgodnego z kryteriami zawartymi w przepisach, działania.

Weber stwierdza, że biurokracja – najbardziej racjonalny sposób

sprawowania władzy – występuje wszędzie gdzie jest potrzeba istnienia aparatu

masowego zarządzania ludźmi – w administracji państwowej, kościelnej,

wojskowej, czy nawet partyjnej. Nie ma od niej ucieczki – wybierać możemy tylko

pomiędzy

„biurokratyzowaniem”

i

„dyletantyzowaniem”.

Konstatując

funkcjonalność biurokracji, nie popadał jednak w pułapkę „nadawania wartości”,

przed którą przestrzegał adeptów swojej metody – było to jedynie „obiektywne”

stwierdzenie – autor Wirtschaft und Gesellschaft dostrzegał również zagrożenie,

15

jakie niesie czysto funkcjonalne traktowanie zadań i formalistyczna

bezosobowość, sine ira et studio – dehumanizację stosunków międzyludzkich.

II.

5. Platona teoria państwa «nie jakie jest rzeczywiście,

ale jakie być powinno»

Platon (427-347 p.n.e.) „był socjologiem [...], bowiem skutecznie stosował

swą idealistyczną metodę do analizy życia społecznego, praw jego rozwoju oraz

praw i warunków jego stabilności”

27

. Owa metoda, za sprawą przymiotnika

idealistyczny

, którym została opatrzona przez Karla Poppera, przywodzi na myśl

typ idealny Maxa Webera. Czy rzeczywiście była pierwowzorem tego narzędzia?

Platon w dialogu o nieśmiertelności duszy tak oto określił przyczynę

stworzenia swojej metody: „[...] niczego innego nie wypada szukać człowiekowi

w tym, co jego samego dotyczy albo dotyczy czegoś innego, jak tylko tego, co jest

najlepsze, najdoskonalsze. Koniecznie ten sam człowiek musi znać i to, co gorsze.

Bo przecież jedna i ta sama wiedza dotyczy jednego i drugiego”

28

. Postulował

więc poszukiwanie ideału, który pełnić miał (przynajmniej częściowo) funkcje

heurystyczne – znając ideał możemy oceniać rzeczywistość, tylko dzięki wiedzy

na temat tego czym jest zdrowie, jesteśmy w stanie określić chorobę.

Najdonioślejszym przykładem tej praktyki badawczej jest, zawarta

w Państwie, teoria idealnego ustroju, które było tłem dla przedstawienia

Platońskiej etyki. Jak zauważył Władysław Tatarkiewicz – Grecy już wcześniej

budowali systemy wyobrażeń na temat państwa, stanowiły one jednak

o rzeczywistych stosunkach, nie szukały celu

29

. Natomiast „Platońska [...] teoria

27

Karl R. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, tłum. Halina Krahelska, t.1: Urok

Platona

, Warszawa 1993, s. 57.

28

Platon, Fedon, w: Dialogi, tłum. Władysław Witwicki, Warszawa 2004, XLVI, 97D.

29

Kwestia interpretacji dzieł Platona i jego poprzedników budzi wiele wątpliwości, jednak

dla celu jaki przyświeca tej pracy wystarczy skupić się na zastosowanej metodzie (por. Werner

16

państwa [...], była normatywną teorią państwa «najlepszego», skonstruowaną

wedle idei dobra i sprawiedliwości”

30

. Już na samym początku rozważań na temat

podobieństw metody Platona i Webera nasuwa się więc pytanie – czy starożytny

filozof przypisywał swojemu konceptowi wartość inną niż poznawcza? Czy miał

to być jedynie plan służący za miarę, czy ideał, do którego należy bezwzględnie

dążyć? Jedną z wielu możliwych odpowiedzi przedstawia nam Jerzy Szacki:

„Trudno [...] nawet sądzić, że w grę wchodził konkretny projekt reorganizacji

państwa. Chodziło raczej o pewien idealny wzorzec, według którego ocenia się

istniejące państwo, wykazując jego straszliwe oddalenie się od ideału [...]”

31

.

Niełatwo jednak oprzeć się, poniekąd słusznemu, wrażeniu, że był to taki obraz

państwa, jakim chciałby je Platon uczynić w rzeczywistości – chodziło bowiem

o odnalezienie idei, episteme – prawdziwego bytu rzeczywistości, a nie porządku

empirycznego (który jest jedynie „teatrem cieni”).

Teoria, przedstawiająca państwo jako organizm, wydaje się realizować,

podstawowy dla metodologii Webera, postulat tworzenia «wspólnych

wewnętrznie» całości. Jest jednak czymś więcej niż wyborem pojedynczych

«rysów życia», które tworzą «wolny od sprzeczności kosmos związków» –

koncepcja Platona ma charakter holistyczny, stara się obejmować wszystkie

kwestie dotyczące stosunków międzyludzkich, nie stanowi konstrukcji «ubogiej

w treści» – zajmuje się mnóstwem szczegółowych kwestii, choć pomija wiele

innych, zdawałoby się, istotnych dla budowanego ustroju społeczno-politycznego.

Filozof, opierając się na specyficznym pojęciu sprawiedliwości, jako pełnej

specjalizacji zajęć, dzieli ludzi na hierarchicznie zorganizowane klasy. Obywatele

– jako części organizmu państwowego – są całkowicie podporządkowani

racjonalnie

rządzącym filozofom. Kontroli podlegają wszystkie sfery działalności

ludzkiej, panuje wszechobecna cenzura i utylitarna kontrola urodzeń.

Najważniejszym jednak założeniem (wszystkich nie sposób w tej pracy

przedstawić) jest ascetyczny charakter takiej struktury – ludzie wyrzekają się dóbr

doczesnych i indywidualności. Dzięki temu swoistemu wyobrażeniu, można

Jaeger

, Paideia: formowanie człowieka greckiego, tłum. Marian Plezia i Henryk Bednarek, Warszawa

2001, s. 767-778).

30

Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii, t.1, Warszawa 2004, s. 100.

31

Szacki, Historia myśli socjologicznej, s. 25.

17

oceniać istniejące ustroje jako odchylające się od ideału w mniejszym lub

większym stopniu. Państwo takie, w pewnym sensie, przypomina organizację

biurokratyczną, tworzy «racjonalnie działający» system (oczywiście Platon

pojmuje racjonalność inaczej niż Weber).

Warto przytoczyć w tym miejscu słowa Maxa Webera dotyczące pojęcia

państwa: „Kiedy pytamy, co w empirycznej rzeczywistości odpowiada myśli

«państwo»,

znajdujemy

w

odpowiedzi

nieskończoność

rozproszonych

i dyskretnych ludzkich działań i zaniechań, unormowanych prawnie i faktycznych

stosunków, o charakterze już to unikalnym, już to powtarzającym się regularnie,

spajanych pewną ideą, wiarą w faktycznie obowiązujące lub takie, które

obowiązywać powinny, normy i stosunki panowania [...]. Wiara ta [...] w głowach

jednostek przybiera najrozmaitsze odcienie; gdyby zaś te jednostki rzeczywiście

ową «ideę» jako taką jasno sobie uzmysławiały, nie potrzebowałyby «ogólnej

teorii państwa», która ma ją rozwijać”

32

. Aby takie pojęcie stało się użyteczne

należy zbudować typ idealny stanowiący syntezę form, które istnieją w umysłach

«historycznych ludzi» – natomiast takie syntezy tworzone przez ówczesne

wybitne jednostki, należy „współcześnie” przedstawić poprzez kolejny typ

idealny. Platońskie Państwo spełnia taki warunek, stanowi spójną koncepcję

stworzoną przez jednostkę. Owa „[...] praktyczna idea, co do której istnieje

przekonanie

, że obowiązuje bądź obowiązywać powinna, oraz skonstruowany

w celach poznawczych teoretyczny typ idealny występują równolegle i wykazują

stałą skłonność przechodzenia w siebie nawzajem”

33

.

Weberowski typ idealny i utopijny projekt Platona łączy podobieństwo

założenia, że rzeczywistość można poznać (ocenić, sklasyfikować) tworząc pewne

formy o charakterze idealnym. Różnicę stanowi, poza samym procesem

budowania tej konstrukcji (Platon twierdzi, że wywodzi pojęcia z rzeczywistości

idei

, Weber czerpie natomiast z empirii), głównie sposób pojmowania „ideału” –

Platon stara się stworzyć typ państwa takiego, «jakim być powinno» – Weber

mówi wyłącznie o ideale logicznym. Wartości służą autorowi Wirtschaft und

Gesellschaft

do określenia przedmiotu badań, «określenia kultury», natomiast

32

Weber, «Obiektywność» poznania w naukach społecznych, s. 88-89.

33

Ibidem, s. 89.

18

Platon przenosi je na tworzony typ. Max Weber w jednym z wykładów tak oto

podsumował metodę tego wielkiego filozofa: „Płomienny zachwyt Platona

w Państwie tłumaczy się w końcu tym, że po raz pierwszy uświadomiono sobie

sens pojęcia, jednego z najpotężniejszych środków wszelkiego naukowego

poznania. [...] Wydawało się, że skoro tylko odnaleziono by właściwe pojęcie

piękna, dobra, dzielności, a także duszy – i obojętnie czego tam jeszcze – można

będzie również ująć ich prawdziwy byt. To zaś z kolei zdawało się otwierać drogę

do wiedzy i nauczania o tym jak należy postępować w życiu, zwłaszcza

obywatelskim. Do tego pytania [...] sprowadzało się bowiem wszystko”

34

.

6. Stan natury Jana Jakuba Rousseau – «co mogłoby

być, gdyby nie było, jak jest»

Również stan natury, przedstawiony przez Rousseau (1712-1778)

w Rozprawie o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi, możemy nazwać

modelem teoretycznym

35

i rozpatrywać z perspektywy typu idealnego. Autor

Emila

i Nowej Heloizy korzystając z tego popularnego pojęcia stwierdził, że

człowiek nigdy nie znajdował się w czystym stanie natury – to Bóg tworząc ludzi

uczynił ich nierównymi. Rousseau, podobnie jak Weber, tworzy więc koncepcję

o charakterze probabilistycznym – pyta o człowieka bez interwencji Boga,

pozostawionego swojej własnej naturze – jest to podstawa równie utopijna jak

założenie racjonalności. Racjonalność została zastąpiona przez naturalną,

wyróżniającą człowieka spośród innych gatunków, zdolność doskonalenia się.

Rousseau patrzy na ludzkość z pozycji aktywnego uczestnika – «idee wartości»

nie tylko przesądziły o wyborze problemów, ale także nacechowały emocjonalnie

tworzone przez niego struktury teoretyczne. Autor Rozprawy jest jednak głęboko

34

Weber, Nauka jako zawód i powołanie, s. 124.

35

„Zacznijmy więc od tego, że odrzucimy wszystkie fakty, gdyż nie mają one związku z

problemem. Wyniki badań, w które się przy tym temacie można zapuścić, należy brać nie za
prawdy historyczne lecz jedynie za rozważania hipotetyczne i warunkowe, bardziej się nadające
do wyjaśnienia istoty rzeczy niż do wskazania ich rzeczywistego początku” - Jan Jakub Rousseau,
Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi

, tłum. Henryk Elzenberg, w: Trzy

rozprawy z filozofii społecznej

, Warszawa 1956, s. 141.

19

przekonany o obiektywności własnego wywodu, ponieważ – jak twierdzi –

przemawia przez niego natura, która nigdy nie kłamie.

Charakter

typu idealnego mają w Rozprawie zarówno antagonistyczne

pojęcia „człowieka natury” i „człowieka społecznego” (por. przypis 21, str. 11), jak

i sam proces denaturalizacji. Oba pojęcia są niezbędne dla zrozumienia rozwoju,

który uzależnił człowieka od społeczeństwa. Możemy rozpatrywać pozycję

człowieka społecznego wyznaczając jego stosunek do «typu idealnego» człowieka

w stanie natury: siła, zręczność, odporność, odwaga, równość wobec innych – to

tylko część „czystych” cech, które ludzie utracili w toku „uspołeczniania się”.

Oczywiście zasada ta działa także w drugą stronę – określając «typ idealny»

człowieka sobie współczesnego jako zwierzę zwyrodniałe, żyjące wciąż na

zewnątrz siebie, możemy łatwo skonstruować obraz przeciwstawny. Niezależnie

od tego, co uczynimy punktem wyjścia, uzyskamy narzędzie do zbadania

procesu, w skutek którego ludzie utracili swoje „naturalne” przymioty i uzależnili

się od społeczeństwa – pozwala on na skonstruowanie hipotez dotyczących

wyjaśnienia tego zjawiska. Za interpretacją pojęcia stanu natury jako narzędzia

badawczego przemawia także fakt, iż Rousseau nie idealizował go – choć ten błąd

interpretacyjny był popełniany przez wielu jego czytelników (najsłynniejszym

z nich był bodaj Voltaire) – był to zdaniem autora Rozprawy stan, w którym

szczęście miało jedynie czysto animalny, pozaludzki charakter.

Tej hipotetycznej konstrukcji nie możemy jednak określić jako struktury,

która «potęguje jednostkowe zjawiska» w wolny od sprzeczności «kosmos

związków». Nie wzmacnia „rysów życia” – odcina się od rzeczywistości. Brak

naukowej podstawy i czysto spekulatywny charakter skłaniają do stwierdzenia,

które dobrze oddaje charakter twórczości tego filozofa – mianowicie, iż Rousseau

„[...] dowodzi tylko przepaści między tym, co mogłoby być, gdyby nie było, jak

jest”

36

, choć owe „jest” ma także formę typologiczną. Ta specyficzna natura

rozważań Jana Jakuba Rousseau oddala go od czysto Weberowskiego «typu

idealnego» – zamiast uwypuklenia indywidualnych kontekstów kulturowych

mamy tu do czynienia raczej z gatunkowym uogólnieniem, które jest jednak na

36

Andrzej Waśkiewicz, Rousseau i jego dwie utopie Kościoła, w: Teologia polityczna – Rocznik

filozoficzny 2/2004-2005

, s. 275.

20

tyle jednoznaczne i poprzez to heurystycznie użyteczne, że nie możemy

przekreślić jego wartości poznawczej – należy pamiętać, że choć „sensu dziejów

świata nie możemy odczytać z najbardziej nawet wydoskonalonych wyników jego

przebadania”

37

to „całkowicie obcy jest nam przesąd, jakoby rozważania wokół

życia kulturalnego, które usiłują wykroczyć poza porządek myślowy danych

empirycznych ku metafizycznej interpretacji świata, ze względu na ten swój

charakter nie mogły spełniać żadnych zadań w służbie poznania”

38

.

7. Gemeinschaft und Gesellschaft – „czysta socjologia“

Ferdinanda Tönniesa (1855-1936)

„Gdy chodzi o metodę, to wskazałbym [...] przede wszystkim na ładną

książkę Ferdinanda Tönniesa Wspólnota i Stowarzyszenie”

39

pisze sam Max Weber

we wprowadzeniu do pierwszego rozdziału Wirtschaft und Gesellschaft,

poświęconego podstawowym pojęciom socjologicznym. Główne dzieło Tönniesa

było wcześniejsze od prac Webera, jednak, jak zauważył Jerzy Szacki, to właśnie

autor Wspólnoty i Stowarzyszenia dokonał „weberyzacji” pojęć swojej „czystej

socjologii”

40

. Na czym w takim razie polegało to wspólne „przenikanie się”

projektów metodologicznych owych niemieckich socjologów?

Koncepcja Gemeinschaft (wspólnoty) i Gesellschaft (stowarzyszenia), jako

dwóch

przeciwstawnych

form

stosunków

społecznych,

wyrasta

z dychotomicznego podziału woli ludzkiej – Tönnies wyróżnił następujące jej

rodzaje: Wesenwille (wola naturalna, organiczna) oraz Willkür (wola arbitralna).

W rozdziale pt. Objaśnienie przeciwieństwa stwierdza, że „Pojęcia form i postaci

woli są same w sobie i dla siebie artefaktami myślenia, są instrumentami

mającymi ułatwiać zrozumienie rzeczywistości. Toteż różnorodne rodzaje ludzkiej

woli, rozpatrywane według dychotomicznego podziału [...], trzeba sprowadzić do

37

Weber, «Obiektywność» poznania w naukach społecznych, s. 51.

38

Ibidem, s. 52.

39

Weber, Gospodarka i społeczeństwo, s. 5.

40

Por. Jerzy Szacki Wstęp do wydania polskiego w: Ferdinand Tönnies, Wspólnota i

stowarzyszenie

, tłum. Małgorzata Łukasiewicz, Warszawa 1988, s. L-LI.

21

pojęć normalnych

jako do wspólnego mianownika, aby łatwiej było je porównywać.

Jako swobodne i arbitralne twory myślowe pojęcia te wykluczają się

wzajemnie [...]”

41

. Ostrzega przed stosowaniem ich jako empirycznych form woli,

bowiem w swojej pojęciowej czystości nie występują nigdzie – każda wola

naturalna zawiera element woli arbitralnej i na odwrót. Owe pojęcia normalne

(Normalbegriffe), poprzez wzmocnienie określonych cech zjawisk do stopnia

nierealnej „czystości”, urzeczywistniają, analogiczny do koncepcji Webera,

postulat badania Gedankendinge – rzeczywistości pomyślanej jako konstrukcja

idealna, a nie rzeczywistości par excellence realnej, dostępnej doświadczeniu (choć

wydaje się, że źródeł tego założenia należy szukać raczej w charakterze

rzeczywistości społecznej, która zgodnie z zasadą esse est percipi – istnieje jeśli jest

odczuwana i wyobrażana, niż wyrosłej z neokantyzmu potrzeby nadania

porządku chaosowi rzeczywistości

42

).

Gemeinschaft

i Gesellschaft nie są więc empirycznymi formami stosunków

społecznych, jako pojęcia czyste nie występują nigdzie w rzeczywistości, mają

socjologom dawać „nie bezpośrednią wiedzę o faktach, lecz odpowiednie

i potężne narzędzia osiągania wiedzy o nich”

43

. Nie jest istotne to czy

odzwierciedlają rzeczywistość, ale to czy dają się zastosować jako instrumenty do

oceny, która polega na porównywaniu z nimi realnych zjawisk. Typologia

Tönniesa podlegała podobnej dezinterpretacji jak koncepcja Rousseau – wielu

czytelników widziało w nim jedynie konserwatystę postulującego powrót do

tradycyjnych wspólnot

44

– nie wnikając w jakkolwiek ciekawą przyczynę takiego

odczytywania Wspólnoty i stowarzyszenia, należy zaznaczyć, iż autor tego dzieła

starał się nadać mu sens ściśle teoretyczny i z czasem zaczął coraz wyraźniej

podkreślać takiż charakter pojęć „czystej” socjologii – przemożny wpływ wywarły

na takie ich postrzeganie prace Maxa Webera, czego najdobitniejszym przejawem

jest zmiana nazwy „pojęcia normalne” na „typy idealne”. Jego metodologia,

stosowana na początku implicite, znalazła swój bezpośredni wyraz właśnie dzięki

41

Tönnies, Wspólnota i stowarzyszenie, s. 182-183.

42

Poszukując źródeł tych koncepcji nie sugeruję, oczywiście, ich dychotomicznego podziału.

43

Ferdinand Tönnies, Soziologische Studien, za: Szacki Wstęp do wydania polskiego, s. XLV.

44

Szacki Wstęp do wydania polskiego, s. XXIV-XXIV.

22

jej sprecyzowaniu, uzasadnieniu i usystematyzowaniu przez autora Wirtschaft und

Gesellschaft

. Nie należy jednak zapominać, iż był to wpływ obustronny.

III.

8. Podsumowanie

Max Weber nie odkrył metody typów idealnych, stworzył je natomiast,

niejako de novo, systematyzując, doskonaląc i nadając „idealny” kształt temu

swoistemu typowi pojęć. Przedstawione przykłady klasycznych koncepcji

„socjologicznych” dowodzą, że ludzie od „zawsze” próbowali uporządkować

rzeczywistość stosując pewne idealne o niej wyobrażenia. Z czasem zaczęto

oddzielać ideał wartościujący od ideału w sensie czysto logicznym – nigdy jednak,

jak dowodzi autor Wirtschaft und Gesellschaft, nie pozbędziemy się odniesienia do

wartości, bez którego rzeczywistość pozostaje jedynie chaosem zjawisk.

Znamienny jest fakt, że wyjaśniając wartość poznawczą typów Weber skupił się

przede wszystkim na pokazywaniu czym nie są i czym być nie powinny –

jednocześnie jednak stwierdza, że ich ostrożne stosowanie daje nam możliwość

ukonstytuowania, opanowania i poznania rzeczywistości.

Nie przekreślał przy tym wartości pracy swoich poprzedników – w pełni

zdawał sobie sprawę z niedoskonałości własnych dokonań – konstatując

wszechstronny zakres stosowania typów idealnych, w jednym z artykułów

stwierdził wręcz, że „[...] kwestia tego, co pod względem normatywnym

«właściwe», w żaden sposób nie monopolizuje sprawy. Jakąkolwiek by bowiem

treść miał [implikujący] racjonalność [zachowań] typ idealny – czy będzie on jakąś

normą przekonań [...] etycznych, dogmatyczno-prawnych, estetycznych czy

religijnych, czy też pewną maksymą techniczną bądź ekonomiczną, bądź prawno-

lub społeczno-, lub kulturalnopolityczną, czy też wreszcie jakimś dowolnym

«wartościowaniem» sprowadzonym do możliwie najbardziej racjonalnej postaci –

23

zawsze jego konstruowanie ma w polu badań empirycznych tylko ten oto cel:

«porównanie» z nim rzeczywistości empirycznej, stwierdzenie jej z nim kontrastu

albo dystansu wobec niego, albo względnej bliskości po to, by móc ową

rzeczywistość

opisać

za

pomocą

możliwie

najbardziej

jednoznacznie

zrozumiałych pojęć oraz przez przyczynowe przyporządkowanie zrozumieć

i wyjaśnić.”

45

Wydaje się, iż koncepcje poprzedników Webera spełniały ten warunek,

dając mu jednocześnie materiał i podstawę do budowy gmachu własnej

„socjologii”

46

– w końcu, jak sam twierdził, nawet dyletantom „wszystkie nauki

mają coś do zawdzięczenia [...], często bardzo nawet wartościowe punkty

widzenia. Ale [i to należy szczególnie podkreślić – P.R.] dyletantyzm jako zasada

oznaczałby koniec nauki”

47

Znamienne są słowa Zdzisława Krasnodębskiego,

który w monografii autora Wirtschaft und Gesellschaft, przypomina nam, że

dokonania współczesnej socjologii są zbyt skromne, „byśmy mogli odłożyć

metodologię Webera do lamusa historii”

48

.

Charakter przedstawionych koncepcji socjologicznych najlepiej oddaje cytat

z Państwa Platona, który Ferdinand Tönnies zamieścił na stronie tytułowej „Księgi

trzeciej” Wspólnoty i stowarzyszenia: „Czyż nie wiemy, że to wszystko jest dopiero

wstęp do tej melodii, której trzeba się nauczyć?”

45

Max Weber, Sens «wolnej od wartościowań» socjologii i ekonomii, tłum. Elżbieta Nowakowska-

Sołtan, w: Problemy socjologii wiedzy, s. 143.

46

Koncepcja metodologiczna Webera wyrosła, oczywiście, przede wszystkim na gruncie

jemu ówczesnego „sporu o metodę” (Methodenstreit) – por. Weber, Racjonalność, władza,
odczarowanie

, s. 29.

47

Weber, Etyka protestancka, s. 15.

48

Krasnodębski, M. Weber, s. 34.

24

Bibliografia

1.

Andreski Stanisław, Maxa Webera olśnienia i pomyłki, tłum. Kazimierz Z.

Sowa, Warszawa 1992.

2.

Jaeger Werner, Paideia: formowanie człowieka greckiego, tłum. Marian Plezia

i Henryk Bednarek, Warszawa 2001.

3.

Jellinek Georg, Ogólna nauka o państwie, tłum Maria Balsigierowa,

Warszawa 1924.

4.

Kozyr-Kowalski Stanisław, Max Weber a Karol Marks, Warszawa 1967.

5.

Krasnodębski Zdzisław, M. Weber, Warszawa 1999.

6.

Kuniński Miłowit, Myślenie modelowe w socjologii Maxa Webera, Wrocław

1980.

7.

Nowak Stefan, Modele teoretyczne zjawisk i procesów społecznych,

w: Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985.

8.

Platon, Fedon, w: Dialogi, tłum. Władysław Witwicki, Warszawa 2004.

9.

Platon, Państwo, tłum. Władysław Witwicki, Warszawa 1990.

10.

Popper Karl R., Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, tłum. Halina

Krahelska, t.1: Urok Platona, Warszawa 1993.

11.

Ritzer George, Klasyczna teoria socjologiczna, tłum. Hanna Jankowska,

Poznań 2004.

12.

Rousseau Jan Jakub, Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między

ludźmi

, tłum. Henryk Elzenberg, w: Trzy rozprawy z filozofii społecznej,

Warszawa 1956.

13.

Szacki Jerzy, Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2004.

14.

Tatarkiewicz Władysław, Historia filozofii, t.1, Warszawa 2004.

15.

Tönnies Ferdinand, Wspólnota i stowarzyszenie. Rozprawa o komunizmie

i socjalizmie jako empirycznych formach kultury

, tłum. Małgorzata

Łukasiewicz, Warszawa 1988.

25

16.

Waśkiewicz Andrzej, Rousseau i jego dwie utopie Kościoła, w: Teologia

polityczna – Rocznik filozoficzny 2/2004-2005.

17.

Weber Max, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, tłum. Jan Miziński, Lublin

1994.

18.

Weber Max, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, tłum.

Dorota Lachowska, Warszawa 2002.

19.

Weber Max, Methodology of Social Sciences, tłum. Edward A. Shils, Henry

A. Finch, Illinois 1949.

20.

Weber Max, Nauka jako zawód i powołanie, w: Polityka jako zawód i powołanie,

tłum. Paweł Dybel, Kraków 1998.

21.

Weber Max, «Obiektywność» poznania w naukach społecznych, tłum. Mirosław

Skwieciński, w: Problemy socjologii wiedzy, Andrzej Chmielecki et. al. (wyb.),

Warszawa 1985.

22.

Weber Max, Racjonalność, władza, odczarowanie, tłum. Marian Holona,

Poznań 2004.

23.

Weber Max, Sens «wolnej od wartościowań» socjologii i ekonomii, tłum. Elżbieta

Nowakowska-Sołtan, w: Problemy socjologii wiedzy, Andrzej Chmielecki

et. al. (wyb.), Warszawa 1985.