1

Opracował: Dr Mirosław Geise

1. Kategorie i prawa ekonomiczne

Spis treści:

1. Pojęcie ekonomii ........................................................................................ 2
2. Ekonomia jako nauka ................................................................................. 2
3. Przedmiot i główne działy ekonomii ........................................................... 3
4. Potrzeby człowieka oraz sposoby ich zaspakajania .................................... 5
5. Prawa i teorie ekonomiczne ........................................................................ 6
6. Metoda naukowa ekonomii ......................................................................... 6
7. Narzędzia analizy ekonomicznej ................................................................. 8
8. Czynniki produkcji. Granice możliwości produkcyjnych ............................ 15

2

1. Pojęcie ekonomii

Etymologia słowa ekonomia sięga okresu starożytnej Grecji. W V-VI wiek przed naszą

erą grecki pisarz, filozof Ksenofont z Aten wprowadził do obiegu pojęcie oikonomikos,

które oznaczało naukę o gospodarowaniu i zarządzaniu majątkiem. W późniejszych

latach Arystoteles uogólnił zjawiska ekonomiczne opisane przez Ksenofonta.

W 1615 roku francuski ekonomista i pisarz, zwolennik merkantylizmu Antoine de

Montchrestien w traktacie Traktat o ekonomii politycznej zastosował do opisu

gospodarki narodowej pojęcie sociale economie (ekonomia polityczna). Opisywał

procesy gospodarcze w makroskali, był zwolennikiem protekcjonizmu państwowego

(interwencji państwa w gospodarce), obrony rynku wewnętrznego i rodzimego

przemysłu. Ekonomia według tego francuskiego myśliciela powinna zajmować się

prawami gospodarstwa państwowego. W Anglii, kolebce liberalizmu ekonomicznego,

w praktycznym użyciu rozpowszechnił się termin economics (ekonomika), natomiast w

Niemczech do opisu zjawisk gospodarczych używano terminu Volkswirtschaftlehre

(nauka o gospodarce narodowej)

1

.

2. Ekonomia jako nauka

Jak dociec prawdy? Czy odwołując się do rozumu, czy też opierając się na

doświadczeniu? Jeśli odwołujemy się do rozumu mówimy o naukach formalnych.

(matematyka, logika). Gdy opieramy się na doświadczeniu mamy do czynienia z

naukami empirycznymi, które ze względu na przedmiot zainteresowania dzieli się na

nauki przyrodnicze i społeczne. Ekonomia to nauka empiryczna i społeczna

2

.

Biorąc pod uwagę kryterium celu nauki dzielimy na teoretyczne i praktyczne. Nauki

teoretyczne to nauki nomotetyczne i idiograficzne. Pierwsze zajmują się wykrywaniem

i formułowaniem praw naukowych. Drugie opisują i klasyfikują rzeczywistość. Teoria

ekonomii jest nauką nomotetyczną. Badania ekonomisty w głównej mierze prowadzą

do sformułowania prawidłowości i określenia praw naukowych. Podczas każdego

badania naukowego ekonomista opisuje konkretne zdarzenia i zjawiska gospodarcze,

1

S. Kurowski, Nad ekonomią polityczną : rozprawy naukowe z lat 1955-1980, Cz.1, Warszawa : First Business

College 1994.

2

L. Thurow, R. L. Heilbroner, Ekonomia od podstaw, Warszawa 2005.

3

wykorzystując nauki idiograficzne. Wśród nich występują: statystyka, geografia

ekonomiczna i historia gospodarcza.

Nauki praktyczne to nauki techniczne i normatywne. Pierwsze nie dotyczą ekonomii.

Drugie sięgają przepisów ludzkiego postępowania, więc gdy należy odpowiedzieć na

pytania jak działać, jakich nie popełniać błędów, wtedy ekonomia jest nauka

normatywną

3

.

3. Przedmiot i główne działy ekonomii

W piśmiennictwie ekonomicznym istnieje wiele sprzecznych poglądów co do treści

przedmiotu ekonomii. Jednym z pierwszych, który określił przedmiot ekonomii był

Adam Smith (1723- 1764). W swoim dziele pt. Badania nad naturą i przyczynami

bogactw narodów przedstawił fundamenty ekonomii klasycznej. Według niego

przedmiotem ekonomii są procesy gromadzenia bogactwa społecznego i jego

wykorzystania. Pomnażanie wspólnego bogactwa mogło dokonywać się wyłącznie w

warunkach wolności jednostki sprowadzającej motywacje ekonomiczne do własnego

interesu. Siłą napędową gospodarki narodowej była konkurencja powodowana tzw.

niewidzialną ręką rynku, która jako jedyna była w stanie doprowadzić do

ogólnospołecznego dobrobytu. W gospodarce należało przeciwdziałać wszelkim

próbom łamania zasad wolnej konkurencji

4

. Według innego klasyka, Jeana Charlesa

Leonarda Simonde de Sismondi (1773-1842), ekonomia powinna zajmować się nie

tylko pomnażaniem bogactwa, ale również sprawiedliwym jego podziałem wewnątrz

całego społeczeństwa. Ekonomia w jego opinii powinna być teorią dobrobytu

5

.

Karol Marks, XIX-wieczny niemiecki filozof i myśliciel, który swoje poglądy opierał w

dużym stopniu na dorobku naukowym A. Smitha, twierdził iż ekonomia bada

społeczne prawa gospodarowania, które są historycznie zmienne. Ekonomia zajmuje

się społecznymi prawami produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji

6

.

W XX wieku teorie ekonomiczne A. Smitha i K. Marksa zostały wykorzystane przez

Robert Heilbronera, amerykańskiego ekonomistę, profesora Uniwersytetu Harvarda.

3

S. Kurowski, Nad ekonomią polityczną : rozprawy naukowe z lat 1955-1980, Cz.1, Warszawa : First Business

College 1994.

4

A. Smith, Badania nad przyczynami bogactw narodów, PWE, Warszawa 1957.

5

E. James, Historia myśli ekonomicznej XX wieku, PWN, Warszawa 1958.

6

K. Marks, F. Engels, Manifest komunistyczny, PWN, Warszawa 1969.

4

Według niego ekonomia powinna być częścią teorii rozwoju społecznego. Należy w

niej szczególną uwagę poświęcić sprawiedliwej dystrybucji dochodów, dóbr i usług. R.

Hailbroner twierdził, iż przyczyną stagnacji systemów gospodarczych jest brak kontroli

państwa nad podziałem bogactwa społecznego wśród obywateli

7

.

Część badaczy i teoretyków ekonomii przyjmowała w swoich badaniach ujęcia oparte

na indywidualizmie poznawczym, co zawężało definicję przedmiotu ekonomii. Według

Ludwiga Misesa, przedstawiciela szkoły austriackiej, teoria ekonomii to teoria

działania. W swoim największym dziele Nationalökonomie: Theorie des Handelns und

Wirtschaftens, wskazywał na konieczność stosowania prakseologii jako podstawowej

metody naukowej w ekonomii

8

.

Również w kierunku analiz mikroekonomicznych podążał angielski ekonomista Lionel

Charles Robbins, według którego ekonomia powinna badać zachowania ludzi w

procesach gospodarczych (behawioryzm). Ekonomia to nauka która studiuje ludzkie

zachowania jako relację między daną hierarchią celów a ograniczonymi środkami,

które mają alternatywne zastosowanie. Ciekawym ujęciem przedmiotu ekonomii może

pochwalić się Albert Rees, amerykański ekonomista, przedstawiciel szkoły

chicagowskiej w ekonomii. Według niego ekonomia to studium alokacji rzadkich

zasobów wśród wielu, konkurujących ze sobą zastosowań. Ta krótka definicja łączy w

sobie zarówno aspekty alokacji, rzadkości jak i konkurencyjności, co w dużym stopniu

podnosi jej walor naukowy.

Współcześnie

wykształciły

się

w ekonomii

dwa

działy:

mikroekonomia

i makroekonomia.

Mikroekonomia zajmuje się opisem i analizą funkcjonowania podmiotów w gospodarce

rynkowej, zajmuje się więc teorią zachowań konsumenta i producenta. Mikroekonomia

formułuje również prawa ekonomiczne dotyczące działania poszczególnych rynków.

7

L. Thurow, R. L. Heilbroner, Ekonomia od podstaw, Warszawa 2005.

8

S. Kurowski, Nad ekonomią polityczną : rozprawy naukowe z lat 1955-1980, Cz.1, Warszawa : First Business

College 1994.

5

Makroekonomia opisuje funkcjonowanie gospodarki danego kraju, regionu, a nawet

świata, konstruuje prawa naukowe dotyczące zjawisk ekonomicznych przebiegających

na poziomie całych gospodarek

9

.

4. Potrzeby człowieka oraz sposoby ich zaspakajania

W procesie gospodarowania człowiek wytwarza różne dobra, które służą zaspokajaniu

jego potrzeb. Zapotrzebowanie na dobra jest nieograniczone, a wraz z rozwojem

cywilizacyjnym i postępem technicznym pojawiają się wciąż nowe produkty i usługi.

Potrzeby człowieka stają się coraz bardziej zróżnicowane i wyrafinowane, a z drugiej

strony są nieustannie weryfikowane na rynku cenami dóbr i dochodami jakimi

dysponują konsumenci

10

. Dobra, które zaspokajają potrzeby ludzkie bezpośrednio

w akcie konsumpcji nazywa się dobrami konsumpcyjnymi. Inne dobra służą do

konsumpcji pośrednio, co oznacza, że wykorzystywane są do produkcji dóbr

konsumpcyjnych. Są to dobra określane jako dobra produkcyjne

Osiągnięcie celu gospodarczego w ekonomii traktuje się jako korzyść dla człowieka,

która wynika z zaspokajania potrzeb. Korzyści jakie osiąga konsument wymagają

zastosowania odpowiednich środków materialnych i/lub pieniężnych. W celu

zaspokojenia potrzeb człowiek w procesie gospodarczym przekształca wszelkie

dostępne mu zasoby, wśród których wyróżniamy zasoby ludzkie, naturalne i

kapitałowe.

Zasoby naturalne są dane przez naturę i nazywa się je często dobrami wolnymi.

W dzisiejszych czasach zasoby dóbr wolnych coraz częściej wyczerpują się, dlatego

powstaje potrzeba racjonalnego ich wykorzystywania i poważnego zainteresowania się

nimi przez nauki ekonomiczne.

Zasoby kapitałowe są to wszelkie rzeczowe składniki procesów wytwórczych będące

wytworem pracy człowieka. Do rzeczowych zasobów kapitałowych należą środki pracy

i przedmioty pracy. Środki pracy są to wszelkie urządzenia, maszyny, instalacje,

narzędzia przy pomocy których człowiek wytwarza produkty i usługi. Przedmiotami

pracy są natomiast surowce i półfabrykat, które służą do wyprodukowania danego

9

R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

10

M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.

6

dobra. Do zasobów kapitałowych zalicza się również kapitał finansowy. Zasoby

kapitałowe nazywamy dobrami ekonomicznymi

11

.

5. Prawa i teorie ekonomiczne

Prawo ekonomiczne to związek występujący między badanymi zjawiskami mający

charakter względnie stały i zasadniczy.

Wyróżniamy prawa:

 przyczynowo-skutkowe, po pewnym zdarzeniu występuje stale inne określone

zdarzenie,

 funkcjonalne: zachodzą pomiędzy ilościowo wymiernymi zdarzeniami, można je

przedstawić za pomocą funkcji matematycznych,

 strukturalne: występują stale razem tworząc pewną prawidłową strukturę zdarzeń.

Prawa funkcjonalne i strukturalne można w zasadzie sprowadzić do praw

przyczynowo-skutkowych. Prawa ekonomiczne to stale powtarzające się zależności o

charakterze przyczynowo-skutkowym. Prawa ekonomiczne mają charakter:

obiektywny, masowy i stochastyczny ( uwidaczniają się tylko w warunkach

wielokrotnego powtarzania).

Teoria ekonomiczna to system definicji i twierdzeń logicznie i rzeczowo

uporządkowanych, wewnętrznie zgodnych i spełniających określone kryteria. Teorie

ekonomiczne operują założeniami upraszczającymi rzeczywistość. Do opisu

rzeczywistości należy posługiwać się modelami ekonomicznymi.

6. Metoda naukowa ekonomii

Badanie naukowe w ekonomii rozpoczyna się od obserwacji, której celem jest celowe

spostrzeganie faktów odnoszących się do rzeczywistości gospodarczej. Obserwację

prowadzi się w określonych warunkach. Badacz posiada daną wiedzę z zakresu

przedmiotu badania, jak również określa metody obserwacji. Na podstawie

rejestrowanych faktów przeprowadza on wstępną interpretację faktów, która stanowi

podstawę do tworzenia wyrażeń, pojęć, definicji i ich klasyfikacji. Istotną kwestią na

tym poziomie badania jest precyzyjne określenie wszelkich wyrażeń zastosowanych do

opisu rzeczywistości. Staranność i precyzja w wyjaśnianiu używanych wyrażeń

11

M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.

7

pozwalają na sformułowanie definicji. Po zdefiniowaniu określonych pojęć następuje

etap klasyfikowania

12

.

Metoda naukowa w ekonomii obejmuje trzy kolejne postępowania badawcze:



abstrakcja: wyodrębnianie stale powtarzających się elementów procesu

gospodarczego oraz formułowanie pojęć wyrażających wspólne właściwości tego

procesu,



stopniowa konkretyzacja: uszczegółowienie,



weryfikacja: porównanie z badaną rzeczywistością.

Weryfikacja może odbywać się różnymi metodami. Wśród nich należy wymienić:



metodę statystyczną: jeśli procesy zostały przedstawione w ujęciu ilościowym,



metodę historyczną: analiza faktów, w jaki sposób relacje z modelu teoretycznego

wyjaśniają rzeczywistość,



metodę eksperymentalną.

Każde z wymienionych postępowań badawczych wykorzystuje sposób wnioskowania:



indukcja: polega na wyprowadzaniu wniosków ogólnych z przesłanek będących

poszczególnymi przypadkami tych wniosków. (abstrakcja),



dedukcja: wysuwanie wniosków z przesłanek (stopniowa konkretyzacja),



redukcja: uzasadnianie przesłanek na podstawie wynikających z nich wniosków.

(weryfikacja).

Celem indukcji jest formułowanie hipotez, które dotyczą stale powtarzających się

związków między określonymi kategoriami ekonomicznymi. W stosowaniu indukcji

należy unikać błędu, który polega na nieuzasadnionym utożsamianiu następstwa

zdarzeń z istnieniem między nimi związku przyczynowo-skutkowego. Poza

poszukiwaniem praw ekonomicznych poprzez obserwację rzeczywistości i uogólnienie

wyników

obserwacji,

ekonomiści

znajdują

zależności

ekonomiczne

przez

wydedukowanie ich z pewnych założeń o zachowaniu się obiektów, których te

zależności mogą dotyczyć.

Metoda dedukcji polega na wnioskowaniu logicznym, dzięki któremu na podstawie

uznania prawdziwości pewnych sądów (przesłanek) uznaje się prawdziwość innych

sądów (wniosków). W ten sposób powstają różne teorie ekonomiczne, których

12

R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

8

twierdzenia tyle są warte, ile warte są ich przesłanki — założenia. Założenia

poczynione przez badacza nie są dokładnie związane z rzeczywistością gospodarczą,

tylko w pewien sposób „idealizują” zachowanie się rzeczywistych podmiotów,

przypisując im cechy, których badane podmioty w pełni nie posiadają. Jeśli dedukcja

opiera się na prawdziwych przesłankach, jest w stanie dostarczyć wiedzy pewnej

w sensie logicznym. Końcowym etapem postępowania badawczego jest krytyka

sformułowanych, w drodze indukcji bądź dedukcji, teorii (koncepcji) ekonomicznych.

Efektem krytyki może być potwierdzenie prawdziwości teorii, jej modyfikacja lub

odrzucenie

13

.

7. Narzędzia analizy ekonomicznej

Badanie naukowe w ekonomii wymaga stosowania określonych narzędzi analizy. W

każdym badaniu należy zweryfikować stawiane wcześniej hipotezy oraz sformułowane

wnioski. W tym celu stosuje się metody statystyczne i ekonometryczne. W tych

metodach wykorzystywane są badania ilościowe, w których zbiera się, porządkuje,

grupuje i analizuje niezliczoną ilość danych.

W analizach wykorzystuje się wielkości absolutne i względne. Te pierwsze są

wartościami badanych obiektów i występują w określonym czasie, na przykład:

wartość produkcji przemysłowej w gospodarce polskiej wyrażona w mld złotych w

danym miesiącu, liczba osób zatrudnionych w sektorze usług w danym roku itp.

Gdy przedmiotem analizy są dane uporządkowane i pogrupowane stosuje się tzw.

częstości absolutne - liczby rzeczywistych obserwacji odpowiadające danej wartości

cechy.

Gdy istnieje potrzeba przedstawienia obiektu na tle innego, logicznie z nim

powiązanego, w badaniu stosuje się wielkości względne, które występują pod postacią

wskaźników natężenia. Gdy dane ekonomiczne są uporządkowane i pogrupowane

można zastosować częstości względne. Powstają one w wyniku dzielenia częstości

absolutnej każdej wartości przez ogólną liczbę obserwacji

14

.

13

R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

14

W. Starzyńska, Statystyka praktyczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

9

Częstość względna:

F(x) =

Przykład 1

Oblicz częstości względne dla zbiorowości 50 przedsiębiorstw branży elektronicznej.

Badaną cechą jest wielkość zatrudnienia

f(x

1

) =

(%), f(x

1

) = 20%,

f(x

2

) =

(%), f(x

2

) = 30%, … itd.

Tab. 1 Zatrudnienie w przedsiębiorstwach branży elektronicznej

Zatrudnienie

Liczba

przedsiębiorstw

Częstość

względna

Do

9

pracowników

10

20%

9-49

15

30%

50-249

20

40%

Powyżej 249

5

10%

Razem

50

100%

Źródło: opracowanie własne

Przedmiotem badań w ekonomii są procesy gospodarcze, w których można

obserwować zachodzące zmiany w czasie. Wszystkie prawidłowości uwidaczniają się

przy wielokrotnym powtarzaniu zdarzeń i zjawisk. W związku z tym badania procesów

ekonomicznych są niezbędne do poznania prawdy naukowej. Najistotniejsze w

analizowanych procesach są tendencje oraz wahania okresowe i losowe. Tendencje

nazywa się trendami, wśród których możemy wyróżnić trendy wzrostowe i spadkowe.

Wahania okresowe są zmianami regularnymi, dzięki czemu można przewidywać, z

określonym prawdopodobieństwem, ich przyszłe wartości. Wahania losowe są

nieprzewidywalne i wynikają z przyczyn niezależnych od woli człowieka.

10

Procesy ekonomiczne zapisywane są najczęściej w postaci szeregów czasowych. Na osi

odciętych układu współrzędnych znajdują się okresy, a na osi rzędnych wartości

zmiennej, które opisują dany proces

15

.

Przykład 2

Przedstaw w formie wykresu kształtowanie się światowego PKB w latach 2004-2009.

Tab. 2 Dynamika światowego GNP w%

Rok

Dynamika

światowego

GNP w %

2004

104,1

2005

103,6

2006

104,1

2007

104

2008

101,7

2009

98

Źródło :

www.stat.gov.pl

Wykres 1

Źródło: opracowanie własne

Światowy produkt obniżył się w 2009 roku w stosunku do 2008 roku o około 2%.

15

W. Starzyńska, Statystyka praktyczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

11

W powyższym przykładzie zastosowano indeksowy zapis danych. Bardzo często w

badaniach ekonomicznych stosuje się ten rodzaj prezentacji danych, ułatwia on

porównywanie zjawisk, które pozostają w stosunku do siebie w ścisłym związku. W

praktyce badawczej występują dwa rodzaje indeksów, jednopodstawowe i łańcuchowe.

W indeksach jednopodstawowych bieżąca wartość opisująca dany obiekt dzielona jest

przez wartość z okresu przyjętego za podstawowy (początkowy)

16

.

I

0

=

(%)

Y

t

– wartość z okresu bieżącego.

Y

0

– wartość z okresu wyjściowego, początkowego.

W indeksach łańcuchowych bieżącą wartość dzielimy przez wartość poprzedzającą

okres badany.

I

t

=

(%)

Y

t

– wartość z okresu bieżącego.

Y

t - 1

– wartość z okresu poprzedzającego okres badany.

W przykładzie 2 zastosowano indeks łańcuchowy.

Przykład 3

Na podstawie danych oblicz i opisz indeksy jednopodstawowe, przyjmując 2007 rok

jako początkowy.

Tab. 3 Dług sektora instytucji rządowych i samorządowych w UE-27 w % PKB

Rok

Dług sektora instytucji

rządowych i

samorządowych w UE-

27 w % PKB

Indeks

jednopodstawowy

w %

2007 59

100

2008 62,3

106

2009 74,4

127

2010 80

136

Źródło: www.stat.gov.pl

16

W. Starzyńska, Statystyka praktyczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

12

Dług sektora instytucji rządowych i samorządowych w UE-27 w % PKB w 2010 roku do

2007 roku wzrósł o 36%.

W analizach szeregów czasowych obok indeksów stosowane są odchylenia

bezwzględne i względne. Te drugie nazywa się często tempami zmian zjawiska.

Odchylenia bezwzględne i względne mogą występować pod postaciami odchyleń

jednopodstawowych i łańcuchowych.

Wzory:

Odchylenia bezwzględne (legenda taka jak w indeksach)

Y

t

= Y

t

– Y

t-1

Y

0

= Y

t

– Y

0

Odchylenia względne (tempa)

Tempo łańcuchowe

T

t

=

(%)

Tempo jednopodstawowe

T

0

=

(%)

Przykład 4

Oblicz i opisz tempo jednopodstawowe i łańcuchowe dla procesu kształtowania się

poziomu zatrudnienia w gospodarce polskiej w latach 2005-2007.

Tab. 4 Zatrudnienie w tys. osób

Okresy

Zatrudnienie

w tys. osób

Tempo

łańcuchowe

Tempo

jednopodstawowe

1

kw./05

8007,2

xxx

xxx

2

kw./05

8070,6

0,79%

0,79%

3

kw./05

8117,3

0,58%

1,38%

13

4

kw./05

8126,6

0,11%

1,49%

1

kw./06

8303,1

2,17%

3,70%

2

kw./06

8329,5

0,32%

4,03%

3

kw./06

8346,8

0,21%

4,24%

4

kw./06

8270,0

-0,92%

3,28%

1

kw./07

8238,2

-0,38%

2,88%

2

kw./07

8225,2

-0,16%

2,72%

3

kw./07

8233,4

0,10%

2,82%

4

kw./07

8213,2

-0,25%

2,57%

Źródło:

www.stat.gov.pl

W ciągu tych trzech lat zatrudnienie w gospodarce polskiej najszybciej rosło w 1

kwartale 2006 roku w stosunku do kwartału poprzedniego (IV kwartał 2005 roku),

tempo wzrostu wyniosło 2,17%. Natomiast największy spadek zatrudnienia z kwartału

na kwartał nastąpił w 4 kwartale 2006 w stosunku do poprzedniego. Najwyższy

poziom zatrudnienia w tych latach gospodarka Polski odnotowała w 3 kwartale 2006

roku, kiedy zatrudnienie w stosunku do okresu bazowego (1 kwartał 2005 roku)

wzrosło o 4,24 %.

W badaniach ekonomicznych używa się często wartości nominalnych i realnych.

Wartości nominalne są to kwoty pieniężne otrzymane w postaci gotówki lub przelewu.

Natomiast wartości realne są to kwoty nominalne zweryfikowane siłą nabywczą

pieniądza. Siła nabywcza pieniądza zależy od poziomu i struktury cen w danej

gospodarce. Im wyższy poziom cen i szybszy ich przyrost, tym wartości realne są

14

mniejsze od wartości nominalnych. Wartości realne w dokładny sposób pokazują

rzeczywisty poziom konsumpcji, inwestycji i PKB

17

.

W badaniu naukowym należy nieustannie weryfikować stawiane hipotezy i

formułowane wnioski. W ekonomii w tym celu stosuje się metody statystyczne i

ekonometryczne.

Wśród tych pierwszych wyróżniamy analizę struktury zjawiska, analizę dynamiki

zjawiska oraz analizę korelacji zjawisk. Analiza struktury zjawiska obejmuje ocenę

poziomu przeciętnego, ocenę rozproszenia wokół statystyk centralnych, analizę

asymetrii i koncentracji. Najpopularniejsza jest tutaj analiza poziomu przeciętnego.

Bardzo często w ekonomii operuje się pojęciem poziomu przeciętnego, na przykład

przeciętny poziom PKB na jednego mieszkańca danego kraju. Wartość przeciętna tego

agregatu może w praktyce okazać się bardzo myląca. W wielu krajach na świecie

rozproszenie dochodów wokół statystyk centralnych jest ogromne. W Meksyku i

Brazylii przeciętny poziom PKB na jednego mieszkańca bardzo szybko rośnie osiągając

poziom niektórych krajów europejskich, jednocześnie znajdują się tam ogromne

obszary biedy i wykluczeń społecznych

18

. W takich przypadkach zaleca się do oceny

poziomu życia stosowanie wartości środkowych (mediana), wartości dominujących

(dominanta), a także miar cząstkowych (decyle, kwartale).

W analizie szeregów czasowych wykorzystywane są modele rekurencyjne. Są to

prognozy wartości zmiennej w szeregach czasowych. Wykorzystuje się tutaj szeregi

bez trendu, z trendem lub z sezonowością. Brak w tych modelach zmiennych

wyjaśniających powoduje, iż obarczone są one wysokim błędem szacunku. W celu

ominięcia tego błędu proponuje się wykorzystywanie modeli ekonometrycznych. Tymi

badaniami zajmuje się ekonometria, która łączy analizę statystyczną z metodą

naukową w ekonomii. Do wyjaśnienia określonych zjawisk i procesów ekonomicznych

wykorzystuje się inne zjawiska (zmienne wyjaśniające) ściśle z nimi powiązane. W tym

badaniu potrzebna jest dojrzała wiedza ekonomiczna. Wysoką jakość badania

gwarantuje trafny dobór zmiennych wyjaśniających, które prawidłowo opisują

zależności przyczynowo-skutkowe

19

.

17

M. Geise, Wprowadzenie do polityki gospodarczej. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Adam Marszałek,

Toruń 2008.

18

M. Geise, M. E. Szatlach, Odsłony kapitalizmu, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki w

Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011.

19

W. Starzyńska, Statystyka praktyczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

15

8. Czynniki produkcji. Granice możliwości produkcyjnych

Według A. Smitha

20

gospodarowanie obejmuje produkcję, podział i wymianę

bogactwa. K luczowym etapem procesu gospodarowania jest produkcja, w czasie

której tworzy się narodowe bogactwo. Przedmiotem gospodarowania są czynniki

produkcji: praca, kapitał i ziemia. W procesie podziału bogactwa praca otrzymuje

płacę, kapitał – zysk, a ziemia – rentę. Pracodawca kupuje pracę na rynku, na

którym nieustannie między przedsiębiorcami a robotnikami toczy się walka o wysokość

płacy. Natomiast wynagrodzeniem kapitału produkcyjnego i pożyczkowego jest zysk.

Niczym niezakłócana konkurencja prowadzi do wyrównywania się zysków od równych

kapitałów. Według tego angielskiego myśliciela zarobki wszystkich czynników produkcji

są słuszne, gdyż wynikają z wolnej konkurencji i powszechnego motywu zysku

21

.

Adam Smith uważał, iż tylko praca produkcyjna pomnaża dobrobyt narodu.

Dynamiczny rozwój sił wytwórczych oraz wzrost wydajności pracy siły roboczej

następuje na skutek podziału pracy. Podział ten pobudza do szukania udoskonaleń i

wynalazków, które w efekcie ułatwiają pracę i korzystnie oddziałują na rozwój

człowieka

22

.

Obok A. Smitha problemami podziału bogactwa społecznego zajmował się D. Ricardo.

Dostrzegał on w tym procesie poważne niebezpieczeństwa dla niezakłóconego rozwoju

kapitalizmu. W jego opinii zysk ma w długim okresie tendencję spadkową. Relacja

zysku do wniesionego kapitału (stopa zysku) obniża się ponieważ w miarę rozwoju

ludzkości i stałego wzrostu popytu na produkty rolne podnosi się wartość renty

gruntowej. Dochodzi do sprzeczności interesów między klasą kapitalistów i klasą

właścicieli ziemskich. Pod wpływem konkurencji stopy zysku dążą do ujednolicenia, a

następnie, na skutek wzrostu kapitalizacji, spadają do zera. Ten proces ogranicza

bodźce do oszczędzania i akumulacji, co w długiej perspektywie prowadzi gospodarki

krajowe do sekularnej stagnacji

23

.

W XX wieku dotychczasowy trójpodział (praca, kapitał, ziemia) czynników produkcji

zostaje uzupełniony organizacją produkcji. Dokonał tego Alfred Marshall, uznawany

20

Szkocki myśliciel i ekonomista, Adam Smith (1723- 1790), był twórcą ekonomii klasycznej. W traktacie pt.

Badania nad naturą i przyczynami bogactw narodów przedstawił fundamenty liberalizmu w sposób
całościowy i uporządkowany.

21

A. Smith, Badania nad przyczynami bogactw narodów, PWE, Warszawa 1957.

22

Tamże

23

D. Ricardo, Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, PWN, Warszawa 1957.

16

powszechnie za założyciela szkoły neoklasycznej w ekonomii. W jego opinii największy

wpływ na organizacje procesu gospodarczego ma przedsiębiorca. Organizacja

procesów gospodarowania prowadzi do powstawania wewnętrznych lub/i zewnętrznych

oszczędności. Te pierwsze dotyczą oszczędnego zużywania wszelkich zasobów w

przedsiębiorstwie, a drugie umiejętnej lokalizacji przedsiębiorstwa w przestrzeni oraz

dyfuzji postępu technicznego na zewnątrz firmy. Według A. Marshalla w warunkach

wolnej konkurencji podział czynników produkcji zapewnia we wszystkich

zastosowaniach jednakową krańcową produktywność i jednakowe wynagrodzenie.

„Dochód społeczny zostaje rozdzielony pomiędzy czynniki produkcji proporcjonalnie do

użyteczności krańcowej. Czynniki produkcji konkurują między sobą, co sprawia, iż

wynagrodzenia dla każdego z nich są sprawiedliwe. Praca otrzymuje płacę, ziemia -

rentę, kapitał - procent, a zysk - organizacja (przedsiębiorca). Najwydajniejsze

czynniki produkcji zastępują mniej wydajne, przyczyniając się tym samym do rozwoju

gospodarczego”

24

.

Na każdym etapie rozwoju gospodarczego człowiek stoi przed problemem rzadkości

zasobów czynników produkcji. Ograniczony dostęp do surowców, ziemi, maszyn,

technologii, środków finansowych, wysoko wykwalifikowanej siły roboczej ogranicza

możliwości zwiększenia produkcji. Jak wiemy z wcześniejszych rozważań potrzeby

człowieka są nieograniczone. Zaspokojenie określonych potrzeb przez człowieka

prowadzi najczęściej do pojawiania się nowych. Potrzeby ludzi zawsze są większe od

możliwości ich zaspokojenia przy wykorzystaniu dostępnych czynników produkcji.

Człowiek nie dysponuje takimi zasobami czynników produkcji, które pozwoliłyby na

zaspokojenie wszystkich jego potrzeb. Rzadkość zasobów i nieograniczoność potrzeb

pobudza człowieka do szukania lepszej organizacji pracy, nowych metod produkcji i

przeróżnych innowacji. Rozwój naszego gatunku od początku istnienia polegał na

ciągłym doskonaleniu metod produkcji i organizacji pracy.

Jednak dopiero od XVII-XVIII wieku przemiany technologiczne, wynalazki i

udoskonalenia procesów wytwarzania w sposób widoczny poprawiły komfort

egzystencji dla dużej części mieszkańców Ziemi. Po raz pierwszy w historii znacznie

24

S. Kurowski, Nad ekonomią polityczną : rozprawy naukowe z lat 1955-1980, Cz.1, Warszawa : First

Business College 1994.

17

wzrosła przeciętna długość życia, poprawił się poziom zdrowotności oraz stopień

rozwoju fizjologicznego człowieka

25

.

Amerykański ekonomista i historyk Robert William Fogel w swojej teorii ewolucji

techno fizjologicznej podkreśla synergiczny charakter związku między postępem

technologicznym a rozwojem organizmu ludzkiego. Upatrywał on w nim przyczyn

bezprecedensowego rozwoju ekonomicznego i demograficznego ostatnich trzech

stuleci

26

.

Problem rzadkości w ekonomii powoduje, że każdy uczestnik życia gospodarczego

musi nieustannie dokonywać licznych wyborów. Przedmiotem zainteresowania

mikroekonomii jest między innymi teoria wyboru. Każdy człowiek jest konsumentem,

ale tylko niektórzy z nas są przedsiębiorcami (producentami, handlowcami,

usługodawcami). Problem wyboru dla konsumenta sprowadza się dwóch decyzji.

Pierwsza z nich dotyczy wyboru struktury konsumpcji w danym czasie, a druga

zajmuje się wyborem między konsumpcją a oszczędzaniem. W pierwszym wyborze

konsument kieruje się swoją indywidualną skalą preferencji. W pierwszej kolejności

nabywa te dobra i usługi, które są dla niego najbardziej użyteczne. Wybór w oparciu o

przeciętne użyteczności dóbr i usług opiera się na czynnikach subiektywnych, dlatego

konsument musi zobiektywizować swoje preferencje biorąc pod uwagę warunki

dochodowo-cenowe. Konsument osiąga stan równowagi jeśli jego wybór spełnia

zarówno warunki subiektywne jak i obiektywne

27

.

Drugi rodzaj wyboru dotyczy przeniesienia konsumpcji czasie. Oszczędności w

gospodarstwach domowych mają po pierwsze, zwiększyć konsumpcję w przyszłości,

po drugie stanowią pewne zabezpieczenie przed zdarzeniami, które mogą wydarzyć się

przyszłości (utrata pracy, choroba). Prywatne oszczędności określają również w dużym

stopniu możliwości rozwoju przedsiębiorstw i całych gospodarek. Stanowią one główne

źródło zwiększania możliwości kredytowych w sektorze bankowym. Niestety

współcześnie obserwuje się w wielu państwach, w tym wysokorozwiniętych, proces

25

M. Geise, M. E. Szatlach, Odsłony kapitalizmu, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki w

Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011.

26

Historia gospodarcza i historia myśli ekonomicznej a teoria polityki, pod red. J. Skodlarskiego, Wyd.

Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008, s. 89–90.

27

M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.

18

kurczenia prywatnych oszczędności. Nadmierny konsumpcjonizm, kryzysy finansowe,

wysokie i trwałe bezrobocie przyczyniają się do tego niebezpiecznego zjawiska

28

.

Tak jak konsumenci również przedsiębiorcy w swojej działalności stoją przed różnymi

dylematami wyboru. Podstawowym narzędziem podejmowania optymalnych decyzji

jest dla podmiotu gospodarczego rachunek ekonomiczny, którego konstrukcja opiera

się na zasadzie racjonalności (dobrej roboty). W myśl tej zasady przedsiębiorca w

swojej działalności gospodarczej będzie maksymalizował dochód przy określonych

nakładach lub minimalizował nakłady przy określonych dochodach

29

. Rachunek

ekonomiczny dotyczący przyszłych decyzji musi uwzględniać ryzyko. W

gospodarowaniu dotyczy ono przede wszystkim rynku odbiorców, dostawców,

przepisów rządowych oraz zmian koniunkturalnych. Ograniczanie (minimalizowanie)

ryzyka w dużym stopniu zależy od posiadanych informacji. Pełne informacje w

znacznym stopniu ułatwiają przedsiębiorcy podejmowanie optymalnych decyzji. Jego

dylematy wyboru można ująć w następujących trzech pytaniach:

– Jaki rodzaj działalności gospodarczej należy podjąć w celu uzyskania

najwyższych korzyści netto ?

– Jak zdobyć kapitały, fundusze potrzebne do uruchomienia wybranego rodzaju

działalności gospodarczej ?

– Jakich użyć metod produkcji, technik wytwarzania, sposobów sprzedaży i

organizowania działalności gospodarczej, aby w pierwszej kolejności utrzymać

firmę na rynku, dalej wzmocnić jej podstawy finansowe, wypracować wysoki

dochód oraz zdobyć dobrą markę i reputację wśród klientów ?

Problem dokonywania wyboru ekonomicznego można przedstawić za pomocą granicy

możliwości produkcyjnych, która wskazuje na alternatywne kombinacje dwóch

grup produktów, które społeczeństwo jest zdolne wytworzyć, w ciągu danego okresu,

wykorzystując do tego w całości i w jak najlepszy sposób posiadane zasoby oraz

technologie produkcji

30

.

Załóżmy, iż w danej gospodarce zasoby jakimi ona dysponuje można przeznaczyć na

budowę autostrad i dróg szybkiego ruchu lub budowę szpitali i przychodni. Na

28

M. Geise, M. E. Szatlach, Odsłony kapitalizmu, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki w

Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011.

29

T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Warszawa-Kraków 1982.

30

R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

19

układzie współrzędnych na osi rzędnych znajdują się dobra y - określone odcinki

autostrad, względnie dróg szybkiego ruchu w kilometrach. Natomiast na osi odciętych

są dobra x– liczba oddanych do użytku szpitali i przychodni (wykres poniżej).

Wykres 2. Granice możliwości produkcyjnych

Źródło: opracowanie własne

Opis wykresu:

Przyjmijmy, że dysponując określonymi zasobami możemy w danym państwie

wybudować wyłącznie autostrady i drogi szybkiego ruchu, wykorzystując do tego

całość zgromadzonych zasobów. Na wykresie punkt A oznacza taką sytuację. W tym

miejscu należy nadmienić, iż inwestycje w infrastrukturę twardą (drogi, węzły

komunikacyjne, energetyka itp.) wspomagają w głównej mierze rozwój

przedsiębiorstw. Koszty w warunkach występowania dogodnych sieci dróg są niższe w

relacji do obszarów, które nie posiadają rozwiniętej infrastruktury.

Przeciwną sytuacją do opisanej jest wybór, w którym państwo przeznacza całość

zasobów na budowę szpitali i przychodni - punkt D. Wydatki na opiekę zdrowotną

bezpośrednio podnoszą jakość życia obywatelom danego kraju i należą do głównych

inwestycji w człowieka. Zdrowe społeczeństwo podnosi społeczną wydajność pracy,

zwiększa aktywność zawodową i korzystnie wpływa na wzrost gospodarczy.

20

W rzeczywistości gospodarczej sytuacje opisane punktami A i D nie występują.

Najczęściej państwa muszą wybierać rozwiązania kompromisowe, budują zarówno

drogi i szpitale. Wybór pierwszeństwa jednych inwestycji nad drugimi zależy od układu

sił i stosunków społecznych panujących w danym państwie.

Na zamieszczonym powyżej wykresie przejście z punktu B do punktu C oznacza

stopniowe zwiększanie ilości oddawanych do użytku szpitali i przychodni, przy

jednoczesnym zmniejszeniu ilości kilometrów dróg i autostrad. Dzięki temu uzyskamy

dodatkowe korzyści ekonomiczne (zyski), gdyż poprawi się standard życia dla

mieszkańców. Jednocześnie wystąpią koszty utraconych korzyści w postaci gorszych

warunków podróżowania, wyższych kosztów w przedsiębiorstwach. Koszty utraconych

korzyści nazywa się w ekonomii kosztem alternatywnym.

Natomiast przejście z punktu C do punktu B oznacza stopniowe zwiększanie ilości

oddawanych dróg i autostrad, przy jednoczesnym zmniejszeniu oddawanych do użytku

szpitali i przychodni. Dzięki temu uzyskamy dodatkowe korzyści ekonomiczne, gdyż

pojawią się nowe drogi, poprawi się komfort podróżowania, obniżą się koszty w

przedsiębiorstwach.

Kosztem

alternatywnym

będzie

wtedy

mniejsze

bezpieczeństwo zdrowotne i niższa jakość życia.

Łącząc wszystkie punkty A, B, C i D otrzymamy krzywą transformacji, która oddziela

kombinacje możliwe od niemożliwych do zrealizowania. W punkcie G znajduje się

kombinacja możliwa do zrealizowania, przy której zasoby nie są całkowicie

wykorzystywane. W takim przypadku zachodzi proces marnotrawstwa części zasobów.

Sytuacje takie zdarzają się w gospodarce rynkowej cyklicznie w czasie trwania

kryzysów i depresji gospodarczej. Niestety w ostatnich latach w wielu krajach

wysokorozwiniętych, w tym w USA, mieliśmy do czynienia z długookresowym

procesem nieefektywnego wykorzystywania zasobów, w tym zwłaszcza pracy

człowieka. Bezrobocie w gospodarce amerykańskiej od 2008 roku do końca 2011 r.

wahało się w przedziale 9%-10%. Zjawisko to wytwarza ujemną lukę w Produkcie

Krajowym Brutto, która zmniejsza konkurencyjność tej gospodarki na arenie

światowej

31

.

31

M. Geise, M. E. Szatlach, Odsłony kapitalizmu, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki w

Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011.

21

Natomiast w punkcie H znajduje się kombinacja nie możliwa do uzyskania przy danej

wielkości zasobów i danej technologii. W dłuższym czasie, dzięki postępowi

technicznemu kombinacja ta może okazać się możliwa do zrealizowania, zostaną

wybudowane nowe odcinki dróg i autostrad oraz zostaną oddane do użytku nowe

szpitale i przychodnie.