Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

1

I. WPROWADZENIE DO NPH 

 

- zadanie historii – ustalanie procesu historycznego ze źródłami jako podstawą, 
- nauki pomocnicze historii mają trzy wymiary ↓ 

• 

ź

ródłoznawczy – opierają się na źródłach, tyle ile rodzajów źródeł, tyle moŜe być nauk, 

• 

nauki o minionym społeczeństwie, np. badanie miar i wag, 

• 

nauki o kulturze, które ją zarazem wyraŜają, 

-  przy  nowej,  świeŜo  wydzielonej  nauce,  waŜny  jest  ściśle  określony  przemiot  badań  oraz  metody 
badawcze, 
- istnieje kanon nauk pomocniczych, nie warto dzielić ich na epoki, 
- nauki powstają w momencie, kiedy pojawiają się nowe przemioty (np. zdjęcia), 
-  kanon  nauk  pomocniczych  –  paleografia,  dyplomatyka,  sfragistyka  (od  końca  XVII  wieku), 
chronologia, heraldyka, numizmatyka, 
- kolejne nauki dzielą się na mniejsze, co wynika ze specjalizacji, 
- etapy badań w ramach nph ↓ 

• 

zbieranie materiału (krytyka zewnętrzna), 

• 

krytyka wewnętrzna, 

• 

pisanie pracy, konstrukcja wniosków, 

- nph zbierają, opracowują i systematyzują źródła (heurystyka, hermeneutyka), 
- problem nazwy nph – Lelewel proponował wersję „Nauki Dające Poznać Źródła Historyczne”, 
- nph powstały w okresie oświecenia, co wynika z połoŜenia nacisku na krytycyzm i doświadczenie, 
- teksty dawnych epok poddano krytycznej egzegezie, zaczęto negować dowody prawne, 
- podejście do historii zmieniało się juŜ w XVI wieku (Jean Bodin), 
- 1681 r. – dzieło „O sprawach dypl. ksiąg sześć”, 
- duŜą rolę w rozwoju nph odegrali Niemcy i Francuzi; zaczęło się krytyczne wydawanie źródeł, 
- XIX wiek, Niemcy – „Towarzystwo dla starszej historii źródłowej”, 
- Francja, Ecole des chartes – uczelnia zajmująca się seryjnym wydawaniem źródeł, 
-  1854  r.  –  we  Wiedniu  powstaje  „Instytut  do  austriackiego  badania  dziejów”;  Theodor  Sickel 
rozpoczyna badania nad kancelariami, 
- 1884 r. – szkoła dyplomatyczna, paleograficzna i archiwistyczna w Watykanie, 
- w Polsce nph były opóźnione – podwaliny pod nie połoŜyli Skorochód Majewski i Joachim Lelewel, 
- 1822 r. – „Nauki dające poznać źródła historyczne”, pierwszy podręcznik autorstwa Lelewela, 
- na Polskę oddziaływały ośrodki niemieckie i austriackie, 
- 1898 r. – pierwsza stała katedra nph w Krakowie, załoŜycielem był Stanisław KrzyŜanowski, 
- w Polsce wszystkie ośrodki badań nph wywodzą się z Krakowa, 
- po 1956 roku zaczęto wydawać podręczniki dla poszczególnych nauk. 
 

 

II. PALEOGRAFIA 

 

1. Rozwój pisma w skrócie: 
-  pismo  –  system  znaków  słuŜących  do  przekazywania  informacji;  potrafi  pokonywać  czas  i 
przestrzeń,  a  jego  podstawowe  funkcje  to  przenoszenie  kultury,  zastępowanie  pamięci, 
rozpowszechnianie cywilizacji, 
- powstawało w róŜnych kulturach niezaleŜnie od siebie, na pewnym etapie ich rozwoju, 
-  okoliczności  powstania  –  osiadłość  społeczeństwa,  rozwinięty  handel,  początki  państwowości;  od 
tego momentu pismo ewoluowało, 
-  jest  to  element  kultury,  który  zawsze  darzono  szacunkiem  (wiara  w  magiczność  pisma  i  jego 
pochodzenie od bogów), 
- etapy rozwoju pisma ↓ 

• 

pismo piktograficzne – prapismo, przedstawiające sceny rodzajowe, 

• 

pismo ideograficzne – ideogramy, np. hieroglify; przekazuje szerzej myśli, stany, doznania, 

• 

pismo fonograficzne – od gr. „fonem” (głos); znaki umowne wyraŜają dźwięki, 

- u podstawy pisma leŜy chęć utrwalenia doznań i myśli, 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

2

- ok. 25-20 tys. lat temu – prapoczątki pisma, 
- 6 tys. lat temu – pismo wykształcone, zbliŜone do współczesnego nam, 
-  początki  pisma  fonograficznego  to  Azja  Mniejsza  i  Bliski  Wschód,  wykształciło  się  tam  pismo 
linearne, 
- pismo fonograficzne moŜe być sylabiczne lub alfabetyczne (bardziej zaawansowane), 
- 2500-1500 p.n.e. – początki alfabetu; jego źródłem były Mezopotamia i kultury Egiptu, a w dalszej 
kolejności – Egipt, 
- 1300 r. p.n.e. – najstarsze zapisy pisma alfabetycznego, 
- miasto Byblos – fenickie centrum, z którego pismo miało się rozejść na basen Morza Śródziemnego, 
- Herodot pisze wprost, Ŝe Grecy ok. 1100-1000 r. p.n.e. przejęli pismo od Fenicjan, 
-  Grecy  wprowadzili  samogłoski,  pisanie  od  lewej  do  prawej  oraz  zaznaczanie  akcentu;  ich  alfabet 
cechował się jednakową wysokością liter, 
- w Grecji powstały trzy grupy alfabetyczne ↓ 

• 

wyspy doryckie (Kreta), 

• 

alfabet joński (Afryka, wybrzeŜa), 

• 

alfabet zachodniogrecki (Grecja właściwa, kolonie w Italii), 

- 403 r. p.n.e. – wprowadzenie w Atenach alfabetu jońskiego, 
- Etruskowie – posługiwali się pismem, wykuwali imiona zmarłych na grobach, 
-  IV  w.  p.n.e.  –  kształtowanie  się  alfabetu  latyńskiego,  stanowiącego  melanŜ  alfabetu  greckiego  i 
etruskich wpływów, 
- I w. p.n.e. – koniec owego procesu, powstaje alfabet łaciński, 
- wraz z podbojami Rzymu i rozwojem Kościoła, alfabet łaciński rozpowszechnił się, 
- paleografia – nauka o odczytywaniu starych pism, 
- średniowiecze to okres jedności kulturalnej Europy, przez wzgląd na łacinę i chrześcijaństwo, 
-  XVI  wiek  –  reformacja,  powstaje  pismo  zwane  humanistycznym;  protestanci  zachowali  pismo 
gotyckie (neogotyk), 
- kraje miały odmienne pisma w wyniku róŜnic ideologicznych, 
- 3 okresy rozwoju neogotyku ↓ 

• 

XVI  wiek  –  Niemcy  i  protestanci  rozwijają  pismo  gotyckie  (tekstura,  bastarda);  zmienia  się 
ułoŜenie ręki pisarskiej, 

• 

XVII-XVIII wiek – rozpowszechnianie się, uleganie barokizacji, potem klasycyzacja, 

• 

XIX-XX wiek – zmiany prowokuje uŜycie stalówki, a wreszcie maszyny do pisania. 

 
2. Skróty i waŜniejsze pojęcia: 
- abrewiacja – skrót wyrazu w piśmie, 
-  brachygrafia  –  nauka  będąca  częścią  paleografii,  zajmująca  się  badaniem  i  rozszyfrowywaniem 
skrótów w piśmie, 
- skrócenie przez obcięcie – brakuje czegoś na końcu wyrazu, 
- ściągnięcie – wypadają elementy ze środka wyrazu, pozostaje co najmniej pierwsza i ostatnia litera ↓ 

• 

ś

ciągnięcie regularne – zachowana symetria pozostałych liter, 

• 

ś

ciągnięcie nieregularne – symetria zaburzona, 

- nadpisania liter, 
-  skróty  z  „notae  iuris”  (not  prawniczych)  –  jeŜeli  z  wyrazu  wypada  „r”  oraz  samogłoska,  np.  „ru”, 
„ur”, „er”, „re”, etc., 
- skrócenie za pomocą symbolu (np. „et”), 
- skrócenie ze względu na znak – kaŜde skrócenie, które nie mieści się w poprzedniej kategorii, 
- „Xpo” – oznacza „Christo”; jest to chryzmon, stanowiący oznakę szacunku i wyróŜnienia, równieŜ 
wedle drugiego przykazania, 
- ligatura – połączenie dwóch liter w jeden znak graficzny, 
- „ę” = „ae” – tzw. „e cau data”, 
- „distinctio constans” – kropka pełniąca funkcję przecinka, wyznacza rytm heksametru, 
- „gemi punctus” – kropki bliźniacze, które wyróŜniały to, co znajdowało się pomiędzy nimi, 
- sygiel – jedna litera zamiast wyrazu, np. G. – Gumpone. 
 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

3

3. Pisma średniowieczne: 
- I wiek n.e. – zejście z twardego materiału pisarskiego na miękki (trwało do XV wieku), 
- pisma dzielą się na ↓ 

• 

kodeksowe – wolne, kaligraficzne, uŜywane do przepisywania ksiąg, 

• 

kursywne – stosowane pragmatycznie w Ŝyciu codziennym, szybkie, 

- inny podział pisma ↓ 

• 

majuskulne – tzw. „duŜe litery”, dające wpisać się w 2 linie, 

• 

minuskulne – z tzw. „małymi literami”, daje się wpisać w 4 linie, 

- I- VII wiek to pismo kapitałowe – kwadratowe i rustyka, potem występowało juŜ fragmentarycznie, 
natomiast z uŜycia nie wyszło nigdy (kapitała to m.in. napisy na tabliczkach, klawisz CAPS LOCK) ↓ 

• 

kapitała kwadratowa – bardziej ozdobna, elegancka; litera wpisuje się w kwadrat, 

• 

rustyka – mniej ostra, smuklejsza, 

• 

róŜnica wynika z narzędzia pisarskiego – kapitała to dłuto i młotek, zaś rustyka to pędzelek, 

- równocześnie rozwijały się pisma kursywne ↓ 

• 

starsza kursywa rzymska – I-V wiek, łączone literki i wyrazy, jeszcze pismo majuskulne, 

• 

młodsza  kursywa  rzymska  –  V-VII  wiek,  łączone  literki  i  wyrazy,  ligatury  i  abrewiacje,  juŜ 
minuskuła, 

- pisma kodeksowe – uncjała i półuncjała ↓ 

• 

uncjała – ok. V wieku, zanik kantów, pismo majuskulne z elementami minuskuły, 

• 

półuncjała  –  ok.  VI  wieku,  przewaga  minuskuły  (mimo  to  –  pismo  kodeksowe), 
charakterystyczne  stare  „n”,  rozwinęła  się  z  młodszej  kursywy  rzymskiej,  charakterystyczne 
„a”, otwarte „g”, 

- VI wiek – najazdy germańskie, stare pisma przetrwały tylko w wyizolowanych klasztorach, 
- palimpsest – zdrapany i ponownie zapisany pergamin, 
- minuskuła karolińska – „wyprostowała” pofalowane litery, co je uczytelniło ↓ 

• 

VIII-XII wiek, posługiwano się nią bardzo długo, 

• 

w X wieku nastąpiło zamykanie się liter, potem ich wydłuŜanie, 

• 

schyłkowa forma minuskuły karolińskiej to pismo romańskie (XI wiek), 

• 

pismo  kodeksowe,  które  nie  wypracowało  formy  kursywnej;  pisano  nią teŜ dokumenty, lecz 
było to sporadyczne, gdyŜ dominowała wówczas komunikacja oralna, 

- XII wiek – rozwój uniwersytetów, słowo pisane znów nabiera wagi, 
- dukt leodyjski – pochodzące z Leodium pismo (XI-XII wiek), stanowiące etap przejściowy między 
romańskim i gotyckim; charakterystyczne są dla niego „treilles” (tzw. fifloki), 
- gotyk – w jego obrębie występują wyraźne podziały na kodeksowy i kursywny ↓ 

• 

jest minuskułą, litery moŜna wpisać w prostokąt, litery połączone, wyrazy odrębne, ostre łuki, 

• 

tekstura / fraktura, 

• 

kurrenta – kursywa pisana bez odrywania ręki, 

• 

bastarda – forma przejściowa między pismem kodeksowym i kursywnym, 

- pismo benewentańskie (na Monte Cassino) – ewenement ze swoją rombowatością liter, 
- dziś genezę gotyku widzi się w Normandii angielskiej, 
- XV wiek – pismo zaczyna łagodnieć, powoli rezygnuje się ze skrótów, pojawia się kropka nad „i”, 
- pismo humanistyczne ↓ 

• 

antykwa – kodeksowe, podstawa pisma dokumentowego, 

• 

italika – dokumentowe, przekopiowana minuskuła karolińska. 

 
 

III. EPIGRAFIKA 

 

- pismo epigraficzne – ryte, kute lub odlewane; zapisane na materiale twardym, 
- najstarsze zapisy są właśnie na materiale twardym, pochodzą z XII wieku p.n.e., 
- epigrafika jako dyscyplina to wynik badań nad staroŜytnością, 
- pismo epigraficzne = pismo monumentalne = pismo lapidarne; jest to pismo zwykle skrótowe, aby 
oszczędzić czas i pieniądz (choć powiadają, Ŝe to jedno i to samo), 
- inskrypcja – z łac. „in scribo”, pismo wpisane, werŜnięte w materiał, 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

4

- XIX wiek – pismo epigraficzne wkracza na napisy potoczne, tabliczki; dziś pod epigrafikę podciąga 
się nawet papierowe afisze lub napisy na monetach i banknotach, 
-  cechy  pisma  epigraficznego  –  na  materiale  twardym,  monumentalne,  przeznaczone  dla  szerokiego 
odbiorcy, lapidarne, 
- funkcje inskrypcji – informacyjna, objaśniająca, propagandowa, estetyczna, 
- pismo epigraficzne to głównie pismo elit intelektualnych i finansowych (niezbędne są umiejętności i 
pieniądze, aby sobie na inskrypcję pozwolić), 
- w Polsce najstarsze inskrypcje datowane są na koniec XIII wieku, poruszają głównie treści religijne, 
- pismo potoczne rzadko wchodzi do epigrafiki, 
- badania pisma epigraficznego ↓ 

• 

rozpoczęli    je  Niemcy  i  do  dziś  przodują,  po  I  wojnie  światowej  dokonali  opracowania 
materiału do 1650 roku, 

• 

Polska  –  działalność  prof.  Szymańskiego  w  Katowicach;  przyjął  on  zakres  badań  do  1800 
roku, badając głównie dawne województwo kieleckie, 

• 

w badania włączyły się m.in. Łódź, Toruń, Gdańsk, Kraków, 

• 

Zielona Góra – działalność prof. Zdrenki, bierze w tym udział prof. Barciak; panowie badają 
inskrypcje do 1922 roku. 

 
 

IV. DYPLOMATYKA 

 
1. Pojęcie i zakres dyplomatyki: 
-  dyplomatyka  (z  gr.  „diploma”)  –  oznacza  „podwójnie  złoŜony”;  nazwa  ta  słuŜyła  na  określenie 
paszportów, składających się z dwóch połączonych ze sobą tabliczek woskowych, wydawanych przez 
senat rzymski; termin ten został uŜyty po raz pierwszy przez Jeana Mabillona, 
- przedmiot – dokument, źródło pisane mające określone cechy, 
-  zakres  –  krytyczne  badanie  dokumentów;  bada  zasady  wg  których  powstawał  dokument,  stara  się 
odkryć prawidłowości przemian form dokumentacji aktowej, a takŜe kancelarii, 
- dyplomatyka zajmuje się równieŜ zagadnieniami związanymi z autentycznością i fałszerstwem oraz 
oryginałem i kopią dokumentu, 
- średniowieczni badacze polscy – Jan Łaski, Marcin Kromer, Jan Zamoyski. 
 
2. Podstawowe pojęcia dyplomatyki: 
-  dokument  –  kaŜde  pisemne  oświadczenie,  posiadające  prawnie  i  kancelaryjnie  samodzielny  byt; 
oświadczenie,  które  słuŜyło  powstaniu,  udowadnianiu  i  wykonywaniu  określonych  uprawnień  oraz 
posiadające pewne określone prawem i kulturą cechy, zmieniające się zaleŜnie od miejsca i czasu jego 
powstania, 
- rodzaje źródeł dokumentowych ↓ 

• 

dyplomy  lub  dokumenty  –  pisemne  oświadczenia  sporządzone  wg  obowiązujących  form, 
słuŜące  jako  wiarygodne  świadectwo  zaistnienia  faktów  natury  prawnej;  regulują  stosunki 
wieczyste między ludźmi, 

• 

listy – pisma przekazujące wiadomości; nie zaświadczają Ŝadnych czynności prawnych, lecz 
w określonych warunkach mogą być przyczyną powstawania i wykonywania uprawnień, 

• 

akty – pisma powodujące uprawnienia i ich wykonywanie lub potwierdzające określony stan 
prawny, ale nie przybrane w formy właściwe dla dokumentu, 

- podział dokumentu ze względu na formę i moc prawną ↓ 

• 

dyspozytywny  (prawotwórczy,  ustanawiający)  –  „charta”,  „epistola”,  „testamentum”  – 
dokument wytwarzający nowy stan prawny i poświadczający go w razie sporu, 

• 

poświadczeniowy – „notitia”, „breve”, „memoratorium” – stwierdzający jedynie, iŜ jakiś stan 
juŜ istnieje; mogący dla sądu stanowić wiarygodny dowód, 

• 

„na pół dyspozytywny”, „jakby dyspozytywny” – jeŜeli był tylko symbolem powstania stanu 
prawnego,  sam  zaś  stan  prawny,  przenoszony  z  kolei  na  dokument,  powstawał  przez 
wykonanie czynności dodatkowych, 

- podział ze względu na charakter środka dowodowego w sądzie ↓ 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

5

• 

publiczny  –  jego  walorów  prawnych  nie  moŜna  było  naganić  bez  zarzucenia  mu 
nieautentyczności;  autentyczność  takiego  dokumentu  stwierdzała  pieczęć  autentyczna 
(„sigillum authenticum”), której uŜywać mógł monarcha, papieŜ, bpi i kapituły katedralne, 

• 

prywatny  –  dokument,  którego  autentyczność  treści  moŜna  kwestionować  bez  podwaŜenia 
formalnej autentyczności; kaŜdy dokument nieopatrzony pieczęcią autetntyczną, 

- sprawca – osoba powodująca zaistnienie stanu opisanego w dokumencie („actum”), 
- wystawca – osoba wystawiająca dokument, stwierdzająca zaistnienie stanu prawnego („datum”), 
- odbiorca – osoba, dla której został wystawiony dokument („datum”), 
- minuta (nie mylić z minetą ;)) – brudnopis sporządzany przez pisarza lub notariusza, 
- dyktator – pisarz sporządzający minutę; dyktat dokumentu – szata słowna, 
-  formularze  –  zbiór  odpowiednich  wzorów  dyktatów;  w  Polsce  XIII/XIV-wiecznej  dominowały 
formularze francuskie, w XV wieku zaczęły pojawiać się rodzime, 
- mundator (ingrossator) – osoba sporządzająca czystopis, 
- formy przekazu dokumentu ↓ 

• 

oryginał – dokument w formie, w jakiej wyszedł od wystawcy; za jego wiedzą i z jego woli, 

• 

falsyfikat – dokument, który chce uchodzić za coś innego niŜ to, czym jest w rzeczywistości, 

• 

koncept – forma poprzedzająca czystopis, a więc po prostu minuta, 

• 

kopia – forma następująca po wydaniu czystopisu, moŜe być wystawcy lub odbiorcy, 

• 

dokumenty  powtarzające  –  „vidimus”/  transumpt  (proste  potwierdzenie  zgodności  kopii  z 
oryginałem); insert – potwierdzenie kopii z oryginałem oraz jego powtórzenie przez sukcesora 
wystawcy, 

-  formuły  dokumentu  dzielą  się  na  trzy  grupy  –  protokół  (odpowiednik  wstępu),  kontekst  (treść 
właściwa), eschatokół (odpowiednik zakończenia). 
 
3. Początki kancelarii na ziemiach polskich: 
-  kancelaria  –  urząd,  który  zajmuje  się  wystawianiem  i  przyjmowaniem  dokumentów  oraz 
czynnościami aktotwórczymi, 
-  geneza  kancelarii  na  ziemiach  polskich  jest  obiektem  tzw.  „bellum  diplomaticum”,  wojny 
dyplomatycznej ↓ 

• 

koncepcja  wczesna  –  zakłada,  Ŝe kancelaria pojawia się w XI-XII wieku; w przekazie Galla 
Anonima  występuje  kanclerz,  toteŜ  musi  równieŜ  istnieć  kancelaria;  zwolennicy  tej  tezy 
utrzymują, Ŝe kancelaria to nie tylko wystawca dokumentów, ale równieŜ organ doradczy, 

• 

koncpecja późna – dokument jako środek prawny pojawia się dopiero w XIII wieku, a zatem 
w tym stuleciu pojawiła się takŜe kancelaria, 

-  notariat  publiczny  –  instytucja  będąca  przeciwwagą  dla  urzędów  ksiąŜęcych,  tworząca  tzw. 
instrumenty notarialne; notariuszy publicznych powoływali cesarz bądź papieŜ, początki tej praktyki 
wywodzą się z Włoch, 
- funkcje kancelarii ↓ 

• 

administracyjna – wystawianie i przyjmowanie dokumentów, 

• 

polityczna – organizowanie poselstw, 

• 

kulturotwórcza – przeszczepianie obcych wzorców na rodzimy grunt, 

• 

religijna – zajmowanie się sprawami kultu. 

 
4. Historia dokumentu średniowiecznego: 
-  dokument  pochodzi  z  Rzymu  –  Rzymianie  znali  jedynie  dokument  poświadczeniowy;  w  państwie 
karolińskim dokument staje się dyspozytywnym, 
- z czasem we Włoszech dokument królewski przeradza się w instrument notarialny, a na północy w 
dokument prywatny; w XII wieku nadano notariuszom charakter publiczny, 
- polski dokument rangę pełnoprawnego, samodzielnego środka dowodowego zyskał w 1 poł. XIII w.; 
od tego momentu rozwijał się w trzech typach ↓ 

• 

dokument ksiąŜęcy – praktycznie niepodwaŜalny, znaczenie pieczęci, walory jurydyczne, 

• 

dokument władz kościelnych (np. bpi) – pełnoprawny środek sądowy, ale tylko wobec prawa 
kanonicznego, 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

6

• 

dok. prywatny – zapewnia listę świadków, których moŜna powołać pod sąd; sam w sobie nic 
nie znaczy, 

- od XIV w. w niektórych dokumentach znika lista świadków – dok. królewskim wystarcza pieczęć, 
- od 1504 r. (konstytucja piotrkowska) pojawia się upadek znaczenia dokumentu królewskiego, co ma 
związek z ograniczeniem władzy królewskiej, 
-  XIV  w.  –  pojawia  się  dokument  starościński;  z  uwagi  na  brak  zaufania  społecznego,  początkowo 
obficie kraszono go pieczęciami, 
-  pełnoprawnym  środkiem  dowodowym  są  natomiast  dokumenty  sądów  ziemskich  zaopatrywane 
pieczęcią sędziego i podsędka; z czasem wypiera je księga wpisów (XV wiek). 
 
5. Polska kancelaria monarsza: 
- kontrowersje związane z początkami kancelarii monarszej – patrz wyŜej, 
-  w  XII  wieku  dokument  zyskuje  na  znaczeniu  w  Polsce,  toteŜ  z  tego  okresu  pochodzą  sygnały  o 
kanclerzach (jeszcze nie kancelariach!), 
- na dworach ksiąŜąt kapelani ksiąŜęcy sporządzali dokumenty, a kanclerz opatrywał je pieczęcią, 
- w XIII wieku pojawia się urząd podkanclerzego (protonotariusz na Śląsku), 
- kapelanów zastępują notariusze i pisarze, 
-  kanclerz  był  opiekunem  pieczęci  królewskiej  majestatycznej,  podkanclerzy  –  pieczęci  królewskiej 
prywatnej, pieczęcią sekretną (sygnetową) zawiadował sekretarz wielki, 
- od 1507 r. jeden z dwóch (kanclerz lub podkanclerzy) musiał być osobą świecką, 
- podpis królewski od Jana Olbrachta był umieszczany z lewej strony, 
- od końca XIV wieku kancelaria prowadzi księgi, które dały początek Metryce Koronnej. 
 
6. Dyplomatyka papieska: 
- od Marcina V (1 poł. XV wieku) wprowadza się owe formy dokumentu papieskiego, 
- bulle – stosowane w sprawach specjalnych (nominacje biskupów, niekiedy sprawy wiary), 
- litterae – listy z salutacją i benedykcją, 
- breve – pieczętowane pierścieniem rybaka, pisane na cienkim pergaminie, ma zmienioną intytulację, 
w adresie mieści się kwalifikacja osoby w wołaczu bez jej imienia, 
-  motu  proprio  –  wprowadzone  pod  koniec  XV  wieku  pismo  bezpieczętne  podobne  do  breve, 
uwierzytelnione podpisem papieŜa w formie pierwszej litery imienia chrzestnego. 
 
7. Formuły dokumentowe: 
- formuły dokumentowe są to części składowe dokumentu, 
- na protokół składają się ↓ 

• 

inwokacja – wezwanie imienia Boga (np. In nomine Domini Amen); moŜe być werbalna albo 
graficzna, od XII wieku staje się coraz rzadsza (w Polsce od XIV wieku), 

• 

intytulacja – wymienienie imienia i godności wystawcy, 

• 

inskrypcja  –  adres  odbiorcy;  z  inskrypcją  łączą  się  formuły  salutacyjna  (pozdrowienie 
odbiorcy) i perpetuacyjna (Ŝyczenia, aby postanowienia dokumentu były wieczne), 

- na kontekst („corpus”) składają się ↓ 

• 

arenga – formułuje motyw wystawienia dokumentu (np. Aby upływ czasu nie zniszczył..., Na 
odpuszczenie grzechów naszych...), 

• 

promulgacja – ogłoszenie woli wystawcy albo odbiorcy dokumentu, 

• 

narracja – opis okoliczności, w których zdecydowano się wystawić dok., 

• 

dyspozycja – treść właściwa, wyraŜająca wolę wystawcy (np. Dajemy i nadajemy), 

• 

sankcja  –  wraz  z  formułą  penalną  jest  zagroŜeniem  karami  doczesnymi  lub  wiecznymi  dla 
tych, którzy chcieliby naruszyć postanowienia dok., zanika w XIII wieku, 

• 

koroboracja  –  zapowiedź  środków  uwierzytelniających,  a  więc  powołanie  się  na  pieczęć, 
ś

wiadków etc., 

- na eschatokół składają się ↓ 

• 

testacja – lista świadków lub ich podpisy, 

• 

datacja – określenie miejsca i czasu powstania dokumentu („Datum” / „Actum”), 

• 

aprekacja – końcowe Ŝyczenie wieczności dla czynności prawnej („Amen”, „Fiat”), 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

7

• 

uwierzytelnienie – pieczęć, podpisy („subscriptio”). 

 
8. Formuły kancelaryjne: 
- formuły kancelaryjne – formuły wskazujące na urzędników i ich wkład w powstanie dokumentu, 
-  formuła  rekognicyjna  –  XII  wiek,  pochodzenie  niemieckie,  znaczenie  na  świecie:  osoba  pisząca 
bierze odpowiedzialność za zgodność dokumentu z zarządzeniem władcy; w Polsce osoba z rekognicji 
to po prostu pisarz, 
-  Datum  per  manus  –  1  poł.  XIII  w.,  pochodzenie  papieskie,  znaczenie:  pojawiają  się  urzędnicy 
kancelaryjni  biorący  odpowiedzialność  za  zgodność  z  wytycznymi  władcy  (a  zatem  w  Polsce  takie 
znaczenie, jak rekognicja na świecie), 
-  Scriptum  per  manus  –  1  poł.  XIII  w.,  pochodzenie  nieznane,  znaczenie:  informacja  o 
pisarzu/urzędniku kancelaryjnym, który odpowiadał za spisanie, 
- Transeat per manus – 2 poł. XIV w., pochodzenie nieznane, znaczenie: skontrolowanie dokumentu 
przez kanclerza, 
- Ad relacionem – koniec XIV w., pochodzenie czeskie, znaczenie: pojawiają się róŜne osoby, takŜe 
spoza kancelarii; osoba w relacji była odpowiedzialna za zrelacjonowanie akcji prawnej do kancelarii i 
za poprawność tej relacji ↓ 

• 

Dominus rex perse – osobista kontrola dokumentu przez władcę, 

• 

Comissio propria Domini regis – j/w, 

• 

Ad mandatum Domini regis – ktoś skontrolował czystopis z polecenia króla, 

-  Habuit  in  comissis  –  1  poł.  XIV  w.,  pochodzenie  nieznane  (być  moŜe  rodzimy  produkt  śląski), 
znaczenie: wskazanie tego, kto odpowiadał za sporządzenie dokumentu (podobnie do „Datum per...”). 
 
9. Badanie autentyczności dokumentu: 
- w polskim średniowieczu masowo fałszowano głównie w XIII wieku, w czym przodowały klasztory, 
a czemu sprzyjał zamęt rozbicia dzielnicowego, 
-  genezą  sięga  to  XI-XII  wieku  –  wówczas  sprowadzano  na  polskie  ziemie  klasztory,  a  panowało 
prawo zwyczajowe i nie spisywano nadań, 
- dopiero w XIII wieku dokument zastępuje świadków w procesie sądowym, ponadto w 1162 r. papieŜ 
Aleksander III zarządził, Ŝe duchowni muszą posiadać świadectwo pisane na dobra kościelne, 
- klasztory poczuły się zagroŜone – fałszowano jednak głównie nie stan prawny, ale dokument, 
- władca nie pozostawał obojętny na kwestie autentyczności – jego kancelaria chroniła wiadomości o 
metodach ścigania fałszerzy (skąpe informacje o badaniu autent. pochodzą z XIV wieku), 
- władca mógł nadać waŜność falsyfikatowi, jeśli zgadzał się z jego treścią, 
- interpolacja – podfałszowanie, 
- razura – podfałszowanie przez wydrapanie, 
- formuły związane z badaniem autentyczności ↓ 

• 

Non cancellata, non abolita – formuła pojawiająca się od 1245 r. w dok. świeckich; stwierdza 
waŜność prawną dokumentu, 

• 

Non rasa – usuwa podejrzenie o skrobanie, 

• 

Verum sigillum – potwierdza autentyczność pieczęci, 

• 

Integra et sana – „cały i zdrowy”, potwierdza fizyczną jedność i poprawność dokumentu. 

 
 

V. KODYKOLOGIA 

 

- kodykologia – nauka o ksiąŜce rękopiśmiennej, 
- najstarsza forma ksiąŜki – forma rotulusowa; zwój, pierwotnie papirusowy, który trzyma się w tubie, 
- mamy do czynienia z protokołem, eschatokołem etc.; sformułowania na początku i końcu – „zaczyna 
się ksiąŜka”, „kończy się ksiąŜka”, 
- kodeks – forma ksiąŜki, jaką znamy współcześnie (sklejone, zszyte kartki), 
- karta ksiąŜki składa się z dwóch części – recto / vero (odpowiednio – pierwsza i druga strona kartki), 
-  iluminatorstwo  –  sztuka  malowania  i  zdobienia  rękopisów;  tworzono  inicjały  oraz  całą  graficzną 
otoczkę wokół pisma, 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

8

- tworzono takŜe – w nieco późniejszym okresie – miniatury, będące wynalazkiem Bizancjum, które 
uzupełniały treść pisaną, 
- scriptoria – warsztaty pisarskie, związane bądź z kościołami/klasztorami, bądź z uniwersytetami, 
- pisali katedraliści na stojąco, robiono to grupowo, na zasadzie dyktowania, 
-  kolofon  –  „zwieńczenie”  ksiąŜki,  składało  się  ono  z  daty  zakończenia  i  nierzadko  głupawych 
refleksji przepisującego; pisane szybciej i z mniejszym pietyzmem, 
- badania nad kodykologią ↓ 

• 

rozpoczęły się we Francji, 

• 

Czechy – „Studia nad rękopisami”, 

• 

w Polsce główny ośrodek to Warszawa, takŜe Wrocław z prof. Mrozewiczem. 

 
 

VI. HERALDYKA 

 

-  heraldyka  –  nph  zajmująca  się  badaniem  rozwoju  i  znaczenia  oraz  zasadami  kształtowania  się 
herbów;  wywodzi  się  od  słowa  „herold”,  oznaczającego  urzędnika  dworskiego,  który  zawsze 
wygłaszał jakieś bzdurne treści w „Gumisiach”, 
-  zawołanie  –  specyficznie  polski,  akustyczny  element  heraldyczny,  występujący  obok  elementów 
wizualnych  herbu;  jedynie  w  heraldyce  polskiej  i  szkockiej  zawołanie  pozostało  jako  odrębny, 
akustyczny identyfikator rodu, niezaleŜny od stosowanej dewizy herbowej, 
-  równość  –  heraldyka  polska  pozbawiona  jest  elementów  mogących  ją  naruszać;  zakazane  były 
zagraniczne tytuły arystokratyczne i ordery, a takŜe ich odzwierciedlenie w herbach, 
-  rody  herbowe  –  występujące  tylko  w  Polsce  zjawisko  uŜywania  jednego  herbu,  w  niezmienionej 
postaci przez wiele, czasem kilkaset niespokrewnionych ze sobą rodzin, 
-  godła  heraldyczne  –  charakterystyczne  dla  polskich  herbów  to  podkowy,  krzyŜe,  strzały, 
półksięŜyce,  gwiazdy;  często  występują  znaki  przypominające  pismo  runiczne,  co  zresztą  stało  się 
podstawą odrzuconej juŜ teorii Franciszka Piekosińskiego o runicznym pochodzeniu polskich herbów, 
- klejnot herbowy – jest zwykle uboŜszy od zachodnioeuropejskich, najczęściej powtarzają się pióra 
strusie lub pawie, co jest efektem zblazowania i lenistwa malarzy herbowych, 
-  herby  złoŜone  –  w  polskiej  heraldyce  odzwierciedlały  zazwyczaj  związki  krwi,  herby  małŜonków, 
matki, dziadków etc., 
-  barwy  herbów  –  powiązane  z  barwami  herbu  i  flagi  państwowej;  stąd  częste  stosowanie  jako 
tynktury czerwieni, a jako metalu srebra; bardzo rzadkie są natomiast w polskich herbach futra, 
- blazonowanie – opis herbu wykonany zgodnie z zasadami heraldyki, 
- historia heraldyki ↓ 

• 

początkowo mówi się o okresie tzw. heraldyki Ŝywej, obejmującej czas XIII-XV wieku, 

• 

jako nauka właściwie wykształciła się w XIX wieku, 

• 

jedną z pierwszych prac dot. heraldyki w Polsce napisał w XVI wieku Bartosz Paprocki, 

• 

do  waŜniejszych  badaczy  nowoŜytnych i późniejszych naleŜeli Joachim Lelewel, Franciszek 
Piekosiński, Juliusz Karol Ostrowski, Zbigniew Leszczyc. 

 
 

VII. NUMIZMATYKA 

 

-  numizmatyka  –  nph  zajmująca  się  badaniem  monet,  banknotów  i  innych  znaków  pienięŜnych  pod 
względem  historycznym,  estetycznym,  a  takŜe  technicznym;  pochodzenie  terminu  nie  jest  jasne, 
prawdopodobnie pochodzi z łaciny lub greki, 
- główne zadania numizmatyki ↓ 

• 

kolekcjonowanie i klasyfikowanie monet, 

• 

datowanie  monet  (bezwzględne),  analiza  znaków  menniczych,  połączona  analiza 
ikonograficzna, metrologiczna i epigraficzna, 

• 

ustalanie kręgu uŜytkowników danych monet, 

• 

określanie dodatkowych funkcji monet, 

• 

wyjaśnianie i interpretacja faktów i procesów dziejowych, 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

9

- podział chronologiczny numizmatyki ↓ 

• 

grecka, 

• 

celtycka, 

• 

rzymska, 

• 

bizantyjska, 

• 

Dalekiego Wschodu, 

• 

ś

redniowieczna (w tym arabska i perska), 

• 

nowoŜytna, 

-  gatunek  monety  –  zwykle  obejmuje  numizmaty  o  tych  samych,  bądź  podobnych  cechach 
metrologicznych – wadze, próbie (np. denar, grosz, talar, drachma), 
-  typ  monety  –  obejmuje  numizmaty  opatrzone  tym  samym  wyobraŜeniem,  z  reguły  zamyka  się  w 
jednej emisji, 
- odmiany monety – istnieją w obrębie typów, obejmują monety wybite tą samą parą stempli, 
- próba – zawartość czystego kruszcu w monecie, 
-  „renovatio  monetae”  –  stosowana  juŜ  we  wczesnym  średniowieczu  wymiana  monety  na  nową  na 
warunkach korzystnych dla pana menniczego, 
- pan menniczy – zleceniodawca emisji monet. 
 

 

VIII. SFRAGISTYKA 

 

- sfragistyka – nauka o pieczęciach, 
-  pieczęć  –  znak  rozpoznawczo-własnościowy;  podstawowe  jej  funkcje  –  uwierzytelniająca, 
zabezpieczająca, rozpoznawczo-własnościowa właśnie, 
- najstarsza z funkcji to zabezpieczająca, która dominowała w staroŜytności; funkcja uwierzytelniająca 
staje się nadrzędną dopiero od czasów średniowiecza, 
-  pieczęć  najczęściej  jest  okrągła;  jako  odcisk  składa  się  z  napisu  i  obazu  –  obraz  to  wyobraŜenie 
napieczętne, zaś napis – legenda lub otok, 
- materiały ↓ 

• 

glina (najstarszy materiał), 

• 

metal – ołów (papiestwo) lub złoto (z rzadka), 

• 

wosk – w średniowieczu, 

• 

lak, papier – w późniejszym okresie, 

- pierwotnie pieczęć wylewano na pergamin i odciskano (do XII wieku); w następnym okresie zaczyna 
ona „dyndać”, przywieszana na sznurach (jedwabnych, konopnych, pergaminowych), 
- miska napieczętna – chroniła pieczęć, w średniowieczu uŜywano woskowej, potem drewnianej, 
-  przy  dokumentach  papierowych  wprowadza  się  lak  (Ŝywica  +  barwniki);  nowoŜytność  to  takŜe 
pieczęć opłatkowa, 
- tusz – tzw. „mokry stempel”; rzecz pochodzi z Chin, gdzie naleŜało ostroŜnie pieczętować jedwab, 
na terenie Europy upowszechniona w XVI wieku (Polska – XVIII-XIX wiek), 
- tzw. „suchy stempel” – wyciskany na papierze, 
-  wyobraŜenia  napieczętne  –  herby,  postaci  (święty),  elementy  architektoniczne  (miasta),  wizerunek 
władcy, 
- rodzaje pieczęci z wizerunkiem władcy ↓ 

• 

majestatyczna – władca na tronie z insygniami, 

• 

piesza – w przypadku ksiąŜąt, 

• 

konna, 

- pieczęć mogła wyraŜać pewne cechy osobowościowe oraz ideologię, 
- pieczęć sygnetowa – funkcja wyłącznie zabezpieczająca, nie uwierzytelniała, 
- pieczęć z „contra sigillum” – tzw. przeciwpieczętowanie; awers duŜy, rewers mały, 
- pieczęć dwustronna – zwykle majestatyczna, awers i rewers tej samej wielkości, 
- popularyzacja pieczęci dokonała się, gdy zaczęły uŜywać ich inne podmioty niŜ władcy, np. cechy 
rzemieślnicze czy kupieckie. 
 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

10

 

IX. FILOLOGIA ŁACINY ŚREDNIOWIECZNEJ 

 

- filologia łaciny średniowiecznej – zajmuje się łaciną średniowieczną, znacząco róŜniącą się od łaciny 
klasycznej, 
- etapy rozwoju łaciny ↓ 

• 

łacina klasyczna – jej znajomość potrzebna jest staroŜytnikom, 

• 

łacina średniowieczna – do pewnego momentu gardzono jej zbarbaryzowaniem, 

• 

łacina nowoŜytna, 

- I wiek p.n.e. – ostateczne ukształtowanie się łaciny; w staroŜytności stanowiła ona uniwersalny język 
urzędowy i literacki, 
- im dalej od centrum Imperium Rzymskiego, tym więcej było rozmaitych lokalnych naleciałości, 
- w średniowieczu łacina nie była juŜ tak uniwersalna, powszechna była tylko dla pewnych grup, np. 
Kościoła i uczonych, 
- znajomość łaciny ulegała z biegiem czasu zawęŜeniu; najdłuŜej przetrwała jako język urzędowy w 
Austro-Węgrzech (do 1848 roku), 
- dziś łacina jest potrzebna historykowi, prawnikowi, medykowi, filozofowi, 
- średniowieczna łacina jest epigonem tej staroŜytnej, jakkolwiek ciągłość kulturowa uległa zerwaniu 
(tylko papiestwo i Merowingowie posługiwali się pismem), 
- filologia łaciny średniowiecznej – historia badań ↓ 

• 

Ludwig  Traube  –  niemiecki  historyk,  prekursor  tejŜe  filologii;  1888  –  „O  poetach  doby 
karolińskiej”; filologia łaciny średniowiecznej staje się jedną z nph, 

• 

Traube badał osiągnięcia literatury karolińskiej w powiązaniu z rozwojem łaciny, 

• 

Charlton T. Lewis – prowadził badania nad pismem benewentańskim, 

• 

szeroki wkład w rozwój nauki miała szkoła monachijska, 

• 

pismo „Speculum”, 

• 

w  Polsce  jest  tylko  jeden  zakład  ukierunkowany  na  badania  łaciny  średniowiecznej  –  w 
Poznaniu, 

-  barbaryzacja  łaciny  miała  miejsce  juŜ  w  staroŜytności,  dzieląc  się  naturalnie  na  łacinę  ludową  i 
literacką, 
- wyrazem łaciny elit są dzieła literackie, 
- łacina powaŜnie się róŜnicowała, dostosowywała się do potrzeb Kościoła, sporo zaczerpnęła z greki, 
- Grzegorz z Tours wskazywał na zmiany w łacinie wobec jej form klasycznych, 
- problem zapoŜyczeń i nowej terminologii Kościoła, 
-  łacina  średniowieczna  to  konglomerat  ludowej,  literackiej  i  kościelnej;  powaŜnie  uprościła  się 
względem rzymskiej ↓ 

• 

tendencja do zanikania rodzaju nijakiego, 

• 

pozostawienie trzech z dawnych pięciu deklinacji, 

• 

brak czytania przez iloczas, 

• 

wzrost znaczenia rymu kosztem rytmu, 

• 

odmiana wyrazów języka narodowego na modłę łacińską, 

• 

daleko idące uproszczenia ortograficzne, 

• 

wulgaryzmy, np. pisanie „gracia” zamiast „gratia” (bardzo raŜące), 

• 

składnia  –  raczej  proste  zdania  (Kadłubek  stanowi  tutaj  wyjątek,  jako  wybitny  stylista 
budujący piętrowe molochy zamiast zdań), 

- łacina średniowieczna = „lingua mixta”, 
- słowniki ↓ 

• 

1670 r., ParyŜ – I wydanie słownika „Glossarium ad scriptores mediae et infimae latinitatis”, 

• 

Teodor Wierzbowski – „Słowniczek łacińsko-polski”, 

• 

współczesny słownik Janusza Sondela – bardzo zacny. 

 
 
 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

11

X. IKONOGRAFIA 

 

-  ikonografia  –  nauka  zajmująca  się  konkretnym  źródłem,  ikoną;  szerzej  rozumiana  bada  obrazową 
formę przekazu, ustala czas powstania obrazu lub rzeźby, 
- ikonografia historyczna jako nauka 

↓

 

• 

początki wiąŜą się z drugą połową XIX wieku, ale właściwy rozwój i powstanie osobnej nauki 
datujemy na połowę wieku XX, 

• 

1924 r. – Bronisław Gębarzewski inicjuje muzeum ikonograficzne przy Muzeum Narodowym 
w Warszawie, 

• 

1928 r. – kongres historyczny w Oslo podejmuje temat ikony jako źródła historycznego, 

• 

pierwsza konferencja nauk pomocniczych historii w Wiśle – o powstanie tej nauki w Polsce 
upomina się Brygida Kurbis, 

• 

propagatorem ikonografii w Krakowie był profesor Piech, 

- źródła ikonograficzne 

↓

 

• 

głównie  obrazowe,  jakkolwiek  rozszerza  się  to  na  płaskorzeźby  (ryte,  wybijane, 
grawerowane), 

• 

róŜne elementy nieobrazowe – stare mapy (legendy tychŜe), marginesy ksiąg, 

• 

monety, pieczęcie, 

- aby zinterpretować dawne dzieła naleŜy najpierw je zebrać i skatalogować; interpretacja opiera się na 
wielorakich płaszczyznach (społeczna, kulturowa, filozoficzna etc.), 
- róŜnice w podejściu do ikonografii 

↓

 

• 

historycy sztucy – skupiają się na formie i wartości estetycznej dzieła, 

• 

historycy – badają treść dzieła i niesione przez nie idee, 

-  w  sztuce  ludowej  trudności  w  rozpoznawaniu  świętych  rzeźb  przezwycięŜa  się  poprzez  atrybuty 
(popularny na Śląsku Jan Nepomucen ma palmę męczeńską i trzyma palce na ustach; atrybutem Jana 
Kantego jest księga mądrości), 
- historyka interesuje kaŜde dzieło sztuki, bez względu na wartość estetyczną, 
-  źródło  ikonograficzne  bada  się  analogicznie  do  pisanego,  naleŜy  poznać  m.in.  osobę  zamawiającą 
dzieło, właściciela, cel fundacji, okoliczności powstania, kwestie autentyczności, czas powstania, 
- współdziałanie ikonografii z innymi naukami, np. sfragistyką. 

 
 

XI. NEOGRAFIA 

 

1. Pismo gotyckie: 
-  gotycyzacja  pisma  –  nastąpiła  przy  końcu  XII  wieku  w  północnej  Francji  i  Normandii  (moŜliwe 
wpływy wyspiarskie), 
-  przyczyny  techniczne  –  skośne  przycinanie  pióra,  ręka  połoŜona  na  pulpicie  (stąd  pismo  bardziej 
pionowe); pisano coraz więcej, stąd tendencja do oszczędności, 
-  cechy  estetyczne  –  przewaga  wysokości  nad  szerokością  (niczym  w  sztuce  gotyckiej);  reliefatość 
(światłocień w literze); włoskowatość; ostre łuki i kąty; rombowatość; łamanie ostrych linii trzonków i 
lasek; ligatury rzeczywiste (zwykłe łączenie liter), zbitki konstrukcyjne (wykorzystywanie wspólnych 
części liter), 
- średnie pismo tekstowe – ok. połowy XIII wieku wykształciło się w takich ośrodkach jak Oksford, 
Bolonia, ParyŜ; było to pismo średniego kalibru, uŜywane głównie w środowiskach naukowych, 
- tekstura – pismo spokrewnione z powyŜszym w bardzo bliski sposób, 
-  rotunda  –  pismo  powstałe  w  Italii  pod  koniec  XIII  wieku;  charakteryzowało  się  szerokimi  i 
zaokrąglonymi literami, drobne cechy gotyckie, 
- poprzez bastardę następuje wejście w tzw. „neogotyk”, jakkolwiek nie jest to nowa forma, ale stała 
ewolucja od pisma gotyckiego. 
 
2. Pismo neogotyckie: 
-  XVI  wiek  –  powstaje  bastarda,  łącząca  w  sobie  cechy  minuskuły  łacińskiej  i  tekstury  gotyckiej; 
główne linie członów liter są szerokie, poszczególne litery zaokrąglone, 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

12

- fraktura – nowoŜytne pismo kancelaryjne, powstałe w kancelarii wiedeńskiej w połowie XV wieku ↓ 

• 

nazwa pochodzi od „łamać”, 

• 

propagatorzy  –  Albrecht  Durer,  Wolfgang  Spitzweg,  Maksymilian  Schonsperger,  rodzina 
Neudorfferów (pierwszy podręcznik fraktury – 1519 rok), 

• 

ok. 1550 r. – pojawienie się fraktury na Śląsku (Legnica), 

• 

cechy – dostojność, elegancja, 

-  kurrenta  –  powstała  w  XV/XVI  wieku,  wywodziła  się  z  bastardy  potocznej  i  półkursywy 
dokumentowej ↓ 

• 

cechy  –  rozdwojone  litery,  całkowite  łączenie  liter,  kursywność,  uŜywane  głównie  w 
protokołach (zwiększona szybkość pisania), 

• 

w Niemczech uŜywana aŜ do 1941 roku. 

 
3. Periodyzacja dziejów pisma neogotyckiego (tu – wg Kazimierza Górskiego): 
- XVI-poł. XVII wieku – dokumenty pisane piórem, pismo zwarte i dość ocięŜałe, wydłuŜenia górne i 
dolne  –  nieduŜe,  pochylenie  w  prawo;  druga  połowa  XVI  wieku  we  Francji  –  reforma  ortografii 
Ramusa (odróŜnienie „u” od „v” oraz „i” od „j”), 
-  poł.  XVII-XVIII  wiek  –  duŜo  swobodniejsze  trzymanie  narzędzia,  swoisty  niepokój  duktu, 
pochylanie w prawo i w lewo, duŜe odstępy między wyrazami (odejście od oszczędności), wydłuŜenie 
lasek w górę i w dół, ostrzejsze zacięcie pióra, 
-  XIX-XX  wiek  –  zmiana  duktu  na  duŜo  sztywniejszy  z  racji  wprowadzenia  stalówki  (połowa  XIX 
wieku),  wprowadzenie  wzorników  pisma  dla  szkół,  pojawienie  się  maszyny  do  pisania  (Remington, 
1873); skrócenie trzonków poszczególnych liter, bardziej pionowy krój pisma. 
 
4. Rodzaje pisma nowoŜytnego w Anglii: 
-  Chancevy  Hand  –  „ręka  kancelaryjna”,  od  połowy  XV  wieku;  cechy  charakterystyczne  dla 
poszczególnych działów administracji, 
-  Court  Hand  –  „ręka  sądowa”  (poł.  XVI  wieku  –  1731  r.);  pismo  mało  czytelne  dla  ogółu 
społeczeństwa, 
- niezaleŜnie – italika, od ok. 1509 roku, 
- Secretary Hand – „ręka sekretarki”, kursywa gotycka (XVII wiek), 
-  Round  Hand  –  „okrągła  ręka”,  ładne  pismo  czerpiące  z  bastardy  włoskiej,  dominujące  od  połowy 
XVII wieku. 
 
5. Pismo humanistyczne: 
- pismo gotyckie było słabo czytelne; nie do końca zgadzano się z ideą gotyku (prądy odrodzeniowe), 
- jako jeden z pierwszych hasło odnowy pisma rzucił Francesco Petrarka, 
- w bibliotekach odkryto pismo z VIII-IX wieku, czytając stare rzeczy pisane minuskułą karolińską, 
-  XIV-XV  wiek,  Włochy  –  wykształcenie  się  pisma  humanistycznego  (antykwa  –  „stare  pismo”); 
główne ośrodki rozwoju to Florencja i Wenecja, 
- Coluccio Salutati – kanclerz florencki, przyczynił się do rozpowszechnienia antykwy, autor nazwy 
„littera antiqua”, 
- Niccolo Nicolini – florencki bibliofil, wprowadził antykwę do uŜytku codziennego, 
- Gianfrancesco Poggio Bracciolini – uczeń Salutatiego, przeprowadził reformę pisma, załoŜył szkołę 
pisarską, 
- antykwa przyczyniła się do „wynalezienia” duŜych liter, 
- Felice Feliciano z Werony – na jego czas przypada w pełni wykształcona antykwa (1460-63; kapitała 
i minuskuła karolińska łączą się w pełną antykwę), 
- ostatnia tercja XV wieku, Bolonia – ostatni etap rozwoju antykwy, 
- italika – kursywa humanistyczna z XV wieku; pismo uŜywane potocznie, wykształcone w kancelarii 
papieskiej z kurrenty lub rotundy; italika rozpowszechniła się w Europie za pośrednictwem papieskiej 
korespondencji; pismo pochylone prawostronnie, szybkie i wartkie, stosowane jako wyróŜnik. 
 
6. Druk: 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

13

-  „Biblia”  Gutenberga  wydrukowana  została  w  Moguncji  ok.  1450  roku;  Gutenberg  sięgnął  do 
tekstury, odwzorowując litery na ruchomej czcionce, 
- drukowane pismo neogotyckie ↓ 

• 

szwabacha – wykształcona z bastardy w XV wieku na północ od Alp; miejscem rozkwitu była 
Norymberga; grubsza, bardziej otwarta i szersza niŜ tekstura, 

• 

fraktura  –  pismo  popularne  zwłaszcza  w  pierwszej  połowie  XVI  wieku;  posługiwał  się  nim 
Albrecht Durer; bardziej elegancka – wyparła szwabachę (patrz wyŜej). 

 
 

XII. KARTOGRAFIA 

 

- kartografia – jako nph stanowi część geografii historycznej; jest to nauka o przestrzeni w czasie, 
- mapa – obraz ziemi (z łac. „kawałek białej tkaniny”); odwzorowanie powierzchni z pomocą znaków 
kartograficznych, 
-  w  staroŜytności  i  średnowieczu  dominowały  raczej  schematyczne  mapy  poglądowe  („mapae 
mundi”); w VI/VII wieku była to zwykle ziemia oblana morzami, 
- teomapa – schematyczna mapka średniowieczna, której nazwa wzięła się z tego, Ŝe stanowi wpisanie 
litery „T” w literę „O” ↓ 
 

 

 
-  średniowieczne  plany  miast  stanowiły  ogólnikowe  schematy,  na  których  zaznaczano  tylko  główne 
ulice, 
-  portolany  –  mapy  wybrzeŜy  słuŜące  do  Ŝeglugi  (głównie  na  Morzu  Śródziemnym);  była to włoska 
specjalność z XIII-XV wieku, jak wszystkie stare formy kartograficzne posiadały one opis, 
-  weduty  –  miasta  rysowane  z  perspektywy  izometrycznej,  na  ogół  dosyć  realistyczne;  jedno  z 
podstawowych źródeł do wyglądu miast, 
-  chorografie  –  wyłącznie  opisy  krajów;  obok  opisów  ziem  zawierają  teŜ  opisy  zamieszkujących  je 
ludów (chorografia etnograficzna); mogą być postrzegane jako gatunek literacki, 
- w starych opisach uwzględniano elementy geografii matematycznej, fizycznej, politycznej, 
- waŜne opisy geograficzne Ptolemeusza i Tacyta; „Geograf bawarski”, „Dagome iudex” – dostarczają 
informacji nt. ziem polskich, zamieszkujących je plemion, orientacyjnych granic, 
-  Janko  z  Czarnkowa  –  rozrzucone  w  jego  dziele  wzmianki  o  Śląsku  tworzą  ciekawy  opis 
geograficzny, 
-  Jan  Długosz  –  ojciec  polskiej  chorografii  (XV  wiek);  jego  dzieło  powstało  w  latach  60-tych  tego 
stulecia;  I  księga  zawiera  opis  ziem  i  ludzi  polskich,  zwraca  uwagę  na  Śląsk,  najlepiej  opisuje 
Małopolskę; Polska geograficznie jest zdefiniowana jako dorzecze Odry i Wisły, 
- Konrad Celtes – opisał Śląsk w wierszowany sposób (XV/XVI wiek), 
-  Bartłomiej  Stein  –  pochodził  z  Brzegu,  swoją  twórczością  zainaugurował  nowoŜytną  geografię 
Ś

ląska, 

-  Wawrzyniec  Korwin  –  pochodził  ze  Środy  Śląskiej,  był  uczniem  Celtesa;  napisał  kosmografię, 
dzieło wydane drukiem w Bazylei, w swym opisie uwzględnia takŜe aspekt przyrodniczy, 
- kronikarze nowoŜytni – wśród nich Joachim Cureus (dzieło „Gentis Silesiae Annales” – „Roczniki 
narodu śląskiego” o rozbudowanej części geograficznej), 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

14

-  pionierem  map  właściwych  był  Mikołaj  z  Kuzy  (połowa  XV  wieku)  –  stworzył  pierwszą  mapę 
wszystkich ówczesnych ziem polskich, jako pierwszy umieścił na niej Warszawę, dołoŜywszy do niej 
99 innych miejscowości, 
-  Bernard  Wapowski  (XV/XVI  wiek)  –  ksiądz  nazywany  ojcem  polskiej  kartografii;  stworzył  mapę 
ziem polskich w 1526 roku, wysoko ocenianą nawet dziś, na której umieścił blisko 500 miejscowości, 
- sposoby tworzenia map w dobie wielkich odkryć geograficznych były stosunkowo prymitywne, 
- do XVIII wieku w fachu tym dominowali kartografowie z Niderlandów, 
-  XVIII  wiek  to  czas  wielkiego  przełomu  kartograficznego,  jeŜeli  chodzi  o  odwzorowania  Śląska; 
cesarz Karol VI wprowadził rysowanie map metodą pomiarową, które były dokładniejsze, gdyŜ miały 
słuŜyć wojskowości. 
 
 

XIII. GENEALOGIA 

 

- genealogia – nauka badająca relacje jakie zachodzą między ludźmi, 
- filiacja – pokrewieństwo, kiedy jedna osoba pochodzi od drugiej, np. syn/ojciec, 
- koicja – relacja oparta o aspekt prawny, małŜeństwo ale równieŜ konkubinat, 
- ród / rodzina – ród to pojęcie szersze, składa się nań jakaś liczba rodzin, 
- związki – rzeczywiste / umowne (np. mówienie do pielęgniarki „siostro”, do księdza – „ojcze”, do 
kolegi – „twój stary” etc.), 
- pamięć genealogiczna – pojęcie określające, czy pamięta się w danym środowisku swoich przodków, 
czy teŜ nie; moŜe być długa bądź krótka; w średniowieczu pamiętano to, co opłacało się pamiętać (np. 
króla w rodzie), 
- imiennictwo, antroponomastyka – dział genealogii zajmujący się imionami ↓ 

• 

męskie / Ŝeńskie, 

• 

dwuczłonowe / jednoczłonowe, 

• 

rodzime / ogólnochrześcijańskie / obce, 

-  na  nadanie  imienia  wpływają  najczęściej  –  tradycja  rodzinna,  moda,  znaczenie  imion,  dewocyjny 
charakter tychŜe (religia), 
- w Polsce przejście z imion słowiańskich na chrześcijańskie dokonało się ok. połowy XIII wieku, 
- nazwisko – w Polsce wykształciło się ↓ 

• 

w XVI wieku – dla szlachty (proces ten trwał aŜ do XIX wieku), 

• 

w XVII-XVIII wieku – nazwiska mieszczańskie, 

• 

w XIX wieku – nazwiska chłopskie, 

-  nazwisko  tym  odróŜnia  się  od  określenia  przyimiennego,  Ŝe  musi  być  dziedziczone  w  trzech 
pokoleniach oraz oderwane od miejscowości, z której delikwent pochodzi. 
 
 

XIV. METROLOGIA 

 

1. Metrologia jako dziedzina badań historycznych: 
-  przedmiot  metrologii  –  miary,  narzędzia  do  mierzenia,  przeliczanie  z  miar  dawnych  na  dzisiejsze, 
systemy mierzenia i związany z nimi splot interesów społeczno-gospodarczych, 
-  źródła  –  źródła  ikonograficzne,  podręczniki  kupców  włoskich,  zabytki  materialne,  podręczniki 
geometryczne, akta sądowe, dokumenty wprowadzające nowe systemy mierzenia, 
- historia metrologii w Polsce ↓ 

• 

początki – Feliks Łoyko (XVIII wiek), Stanisław Staszic, Towarzystwo Przyjaciół Nauki, 

• 

2. połowa XIX wieku – badania Franciszka Piekosińskiego, 

• 

kontynuacja w XX wieku – Roman Grodecki, 

• 

lata 30-te – Edward Stamm wydaje 3 fundamentalne prace z zakresu metrologii, 

• 

1970  r.  –  „Miary  i  ludzie”  Witolda  Kuli  jako  próba  systematyzacji  dotychczas  zdobytej 
wiedzy. 

 
2. Systemy miar stosowane na ziemiach polskich w dobie staropolskiej: 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

15

-  miary  długości  –  łokieć  (59,36  cm),  łokieć  krakowski  (58,5  cm),  w  okresie  stanisławowskim 
sprecyzowany na 59,55 cm; mierzeniu dłuŜszych odległości słuŜyła mila (8534,3 m), 
-  miary  powierzchni  –  łan  wielki  (23-27  ha),  oparty  był  na  łanie  małym  (flamandzkim)  (16-18  ha); 
metrologia wyróŜnia później jeszcze łan chełmiński (17,38 ha) oraz łan królewski (ok. 49 ha), 
-  miary  objętości  –  ceber,  którego  wielokrotnością  była  beczka  (200  l),  podstawą  późniejszych 
systemów był korzec (52-54 l); do mierzenia płynów uŜywano garnca (3,2-3,3 l), 
- miary cięŜaru – grzywna (34, później 51 g), później pojawiła się marka (powyŜej 200 g); od 1565 
roku obowiązujący był funt krakowski (405 g), od 1764 roku – funt warszawski (406 g). 
 
3. Systemy metrologiczne w okresie zaborów: 
- Królestwo Polskie ↓ 

• 

w 1819 roku wprowadzono system nowopolski, którego punktem wyjścia były linie paryskie, 

• 

łokieć nowopolski liczył 57,60 cm, 

• 

zrównano kwartę i litr z systemu metrycznego, 

• 

obok systemu nowopolskiego istniał jeszcze dawny system stanisławowski, 

-  Wolne  Miasto  Kraków  –  posługiwało  się  miarami  galicyjskimi,  w  1836 roku wprowadziło własny 
system powiązany z nowopolskim, 
- Galicja ↓ 

• 

w  1787  roku  podjęto  próbę  unormowania  miar,  za  podstawę  przyjmując  łokieć  lwowski 
(59,55 cm), 

• 

w  zakresie  miar  powierzchni  brak  było  jednoznacznych  ustaleń,  lecz  w  1857  roku 
wprowadzono morgę dolnoaustriacką, 

• 

system  dolnoaustriacki  obowiązywał  do  1876  roku,  kiedy  w  całej  monarchii  wprowadzono 
system metryczny, 

- zabór pruski – od 1816 roku obowiązujący był system pruski, oparty na pruskiej stopie (0,3138 m), 
-  zabór  rosyjski  –  obok  zastanych  systemów  uŜywano  takŜe  systemu  rosyjskiego,  w  1899  roku 
wprowadzono system metryczny. 
 
4. Znaczeniowy i funkcjonalny charakter dawnych miar: 
-  etap  antropomorficzny  pojęć  metrologicznych  –  najwaŜniejszymi  jednostkami  miar  są  części  ciała 
człowieka, 
- miary są uwarunkowane m.in. trybem Ŝycia i pracy, potrzebami transportu (np. „wóz” siana), 
- duŜą wagę przywiązuje się do uczciwości mierzenia, co często jest sankcjonowane sakralnie („Jaką 
miarą mierzycie, taką wam będzie odmierzone” etc.), 
- folklor pełen jest opowieści o diabelskich karach za przekłamaną miarę, 
- we wszystkich zorganizowanych społeczeństwach dyspozycja miarami jest atrybutem władzy, 
- miary antropomorficzne były bardzo dogodne – kaŜdy je rozumiał, a „narzędzia” do mierzenia miało 
się  zawsze  przy  sobie  (chyba,  Ŝe  ktoś  był  po  obustronnej  amputacji,  wtedy  nici  z  oszacowania  ile 
mierzy stopa). 
 
5. Współczesne jednostki – międzynarodowy układ SI: 
- system metryczny ↓ 

• 

utworzony  w  1791  roku  i  przyjęty  przez  rewolucyjny  rząd  Francji;  miał  być  jednolity, 
naturalny i uniwersalny, 

• 

Polska wprowadziła system metryczny w 1919 roku, 

• 

podstawowe jednostki to metr i kilogram, 

• 

1 metr – 1/40000000 południka przechodzącego przez ParyŜ, 

• 

1 kilogram – masa litra wody w temperaturze jej topnienia, 

• 

w systemie metrycznym charakterystyczne są jednostki krotne (np. 1 mm –1 m – 1 km), 

- Międzynarodowy Układ Jednostek Miar SI ↓ 

• 

układ  SI  został  utworzony  uchwałą  X  Generalnej  Konferencji  Miar  w  1960  roku;  w  Polsce 
został przyjęty 23 czerwca 1966 roku, 

• 

zalety  –  uniwersalność,  jednolitość,  moŜliwość  stosowania  we  wszystkich  dziedzinach  nauk 
fizycznych i technicznych, 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

16

• 

długość – metr (wzorzec w Sevres), 

• 

masa – kilogram (wzorzec w Sevres), 

• 

czas – sekunda (wg pulsowania atomu), 

• 

natęŜenie – Amper, 

• 

temperatura – Kelwin, 

• 

ś

wiatło – Kandel, 

• 

ilość materii – mol. 

 
 

XV. CHRONOLOGIA 

 
1. Pojęcie, zakres i rozwój badań chronologii: 
- chronologia (z gr. „chronos” – czas, „logos” – nauka) – nauka o mierzeniu czasu, 
- chronologia moŜe być ↓ 

• 

matematyczna (astronomiczna) – badająca ruchy ciał niebieskich, 

• 

techniczna (historyczna) – badająca historyczne podziały czasu, 

-  1750  r.  –  teoretyczne  dzieło  benedyktynów  Maura  Autina,  Charlesa  Clemenceta  i  Ursina 
Durandapte’a pt. „Art de verifier les dates”, 
- druga połowa XIX wieku – oŜywienie badań (F. K. Ginzel, Hermann Grotefend), 
- 1957 r. – wydanie polskiego podręcznika chronologii. 
 
2. Pierwotne i astronomiczne sposoby mierzenia czasu (zegary): 
-  odkrycie  Metona  (V  wiek  p.n.e.)  –  cykl  lunarny  (powtarzanie  się  roku  księŜycowego  co  19  lat), 
określany przez „złote liczby”; odkrycie to dało podwaliny pod reformę juliańską kalendarza, 
- zegar słoneczny ↓ 

• 

gnomon  –  długość  cienia  powstającego  w  wyniku  oświetlenia  jakiegoś  przedmiotu  przez 
Słońce; przybiera on róŜne kształty, odmierza nierówne godziny, 

• 

słoneczny  zegar  równikowy  –  wskazówkę  umieszcza  się  równolegle  do  osi  Ziemi;  w 
zaleŜności od pory roku cień widziany jest z góry lub z dołu, 

• 

poziomy  zegar  słoneczny  –  pozioma  płyta  stanowiąca  tarczę,  na  której  umocowana  jest 
wskazówka w kształcie trójkąta, 

- zegary „jakby mechaniczne” ↓ 

• 

zegary  piaskowe  –  odpowiednia  ilość  piasku  przesypującego  się  z  jednego  naczynia  do 
drugiego, 

• 

zegary ogniowe – spalanie się odpowiedniego materiału, np. oliwy w lampce, 

• 

zegary wodne – zasada działania taka, jak zegarów piaskowych, 

- zegary mechaniczne ↓ 

• 

zegar kołowy – na wał nawinięty jest sznur obciąŜony cięŜarem metalowym, który rozwijając 
się powoduje ruch wału; ruch przekazywany jest wskazówce, która odmierza równe godziny, 

• 

zegar wahadłowy (1584 r. – wynalazek wahadła Galileusza) – energii poruszającej układ kół i 
wskazówek dostarcza spręŜyna, wahadło zaś zapewnia ich równomierny ruch. 

 
3. Kalendarz: 
- najwcześniej kalendarz kształtowany był przez zmiany pór roku i zjawiska w Ŝyciu przyrody, 
- 3 systemy chronologiczne – roku księŜycowego, który za podstawę bierze miesiąc synodyczny; roku 
słonecznego,  który  za  podstawę  bierze  rok  zwrotnikowy;  roku  księŜycowo-słonecznego,  który 
uzgadnia rok księŜycowy ze słonecznym, 
- kalendarz juliański ↓ 

• 

wprowadzony w 46 roku p.n.e. przez Juliusza Cezara (opracował – Sozygenes), 

• 

przyjmuje rok słoneczny zwrotnikowy, liczący 365,5 dnia, 

• 

ustala czteroletnie cykle – trzy lata po 365 dni i rok przestępny (366), 

• 

róŜnica między rokiem zwrotnikowym wynosi 11 minut, co w ciągu 128 lat daje 1 dzień, 

• 

równonoc wiosenną ustalono na 25 marca, początek roku na 1 stycznia, 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

17

• 

rok podzielony został na 12 miesięcy, 

• 

dzień przestępny ustalono na 24 lutego, w roku przestępnym były dwa dni z tą datą, 

• 

kalendarz juliański upowszechnił się w kręgu kultury rzymskiej i potem chrześcijańskiej; jego 
niedoskonałości sprawiły szczególne kłopoty komputystyce kościelnej, 

- po raz pierwszy sprawę reformy kalendarza w Kościele podniósł kard. Pierre d’Ali w 1414 roku, a w 
1437 roku stała się ona przedmiotem obrad soboru bazylejskiego w wyniku interwencji kard. Mikołaja 
z Kuzy, 
- dopiero powołanie w 1576 roku do prac nad reformą kalendarza Luigi Lilio, profesora w Perugii, i 
jego brata Antonio Lilio, doprowadziło do pomyślnych wyników, 
- kalendarz gregoriański ↓ 

• 

zaakceptowany przez Grzegorza XIII, kiedy okazało się, Ŝe równonoc wiosenna przesunęła się 
juŜ o 10 dni; dostrojono kalendarz astronomiczny do liturgicznego, 

• 

nowy kalendarz ogłoszono w 1582 roku bullą „Inter gravissimas”, 

• 

wprowadzał  dwie  zmiany  –  w  1582  roku,  po  4  października,  miał  nastąpić  od  razu  15 
października; ponadto co 400 lat opuszcza się trzy dni przestępne, 

• 

po 4 października 1582 roku zaczął obowiązywać jedynie we Włoszech, Hiszpanii, Portugalii 
i Polsce, 

• 

na  Śląsku  został  wprowadzony  12  stycznia  1584  roku  (od  razu  nastąpił  23  stycznia);  Śląsk 
stawiał opór przez czynniki ekonomiczne (przesunięcie się terminu targu nyskiego), religijne i 
polityczne, 

• 

w Niemczech, Danii i Norwegii kalendarz greg. wprowadzono dopiero w 1700 roku, 

- kalendarz rewolucyjny francuski ↓ 

• 

obowiązywał we Francji i niektórych krajach z nią związanych od 22 września 1792 roku do 1 
stycznia 1806 roku, 

• 

utrzymywał czteroletnie cykle, 

• 

miesięcy  było  12,  przy  czym  nowy  rok  rozpoczynał  się  22  września;  kaŜdy  miesiąc  miał 
liczyć 30 dni, a ostatni – zawierać 5 dni uzupełniających, 

• 

zniesiono tygodnie, a na ich miejsce wprowadzono dekady (do 1802 roku). 

 
4. Ery: 
- era chronologiczna to ustalenie roku pierwszego w danej kulturze, 
-  era  dionizyjska  –  rok  pierwszy  to  rok  narodzin  Chrystusa;  opracowana  przez  rzymskiego  mnicha 
Dionizego Małego w VI w., w VIII w. spopularyzował ją angielski komputysta Beda Czcigodny, 
- era mahometańska – liczy się od 622 roku (ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny), 
- era Ŝydowska – od początku świata, tj. 3761 roku p.n.e., stosowana od XI wieku, 
- era bizantyjska – od początku świata, tj. dla odmiany 5508 roku p.n.e., 
- era odrewolucyjna – od 1792 roku we Francji, 
- lata panowania władców świeckich i lata pontyfikatów papieŜy, 
-  indykcje  –  powszechnie  uŜywane  w  średniowieczu,  nazwa  pochodzi  od  podatku  płaconego  w 
rzymskim imperium, którego podstawę poddawano rewizji co 15 lat. 
 
5. Początek roku: 
- nazwa „rok” w Polsce oznaczała termin, kiedy naleŜało stawić się w sądzie, 
- styl jest to sposób obliczania początku roku, 
-  styl  Obrzezania  –  początek  roku  przypadał  1  stycznia,  wprowadził  go  Cezar,  uŜywany  równieŜ  w 
ś

redniowieczu; powszechne zastosowanie znalazł w XVI wieku, 

- styl marcowy (wenecki) – od 1 marca, stosowany w republikańskim Rzymie, 
- styl Zwiastowania – od 25 marca, stosowany do 1749 roku w wielu odmianach, 
-  styl  wielkanocny  lub  francuski  –  rozpoczynał  rok  od  Święta  Wielkanocy,  uŜywany  od  IX  do  XVI 
wieku (głównie we Francji), 
- styl bizantyjski lub grecki – od 1 września w Bizancjum, płd. Włoszech i Rosji, 
-  styl  Narodzenia  Pańskiego  –  od  25  grudnia,  stosowany  w  kurii  papieskiej,  Anglii,  Niemczech, 
Szwecji, Czechach i Polsce, 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

18

-  styl  ustanawiający  początek  roku  na  czas  od  25  grudnia  do  1  stycznia  –  kłopotliwy  dla  historyka, 
gdyŜ w przypadku tego okresu nie wiadomo, czy chodzi o rok wcześniejszy, czy późniejszy, 
- styl rewolucyjny – wprowadzony w 1792 roku we Francji, początek roku ustanawiał na 22 września, 
-  w  Polsce  uŜywane  były  niemal  wyłącznie  dwa  style  –  Obrzezania  (w  XVI  wieku  zyskuje 
wyłączność)  i  Narodzenia  Pańskiego;  sporadycznie  uŜywano  stylu  Zwiastowania  (około połowy XII 
wieku). 
 
6. Przeliczanie datacji: 
-  kalendarz  rzymski  –  w  Polsce  dominował  do  połowy  XIV  wieku,  przy  czym  w  XVI  przeŜywał 
swoisty renesans; miał pewne dni stałe, a mianowicie kalendy, nony oraz idy ↓ 
 

• 

kalendy 

odnoszą się do miesiąca wcześniejszego 
wzór: ilość dni miesiąca wcześniejszego + stała liczba 2 = x 
 

x – liczba kalend = dzień miesiąca wcześniejszego 

np. XIII kalendy iunni: 31 + 2 = 33   

33 – 13 = 20 maja 

• 

idy 

stałe dni w miesiącu; w marcu, maju, lipcu i październiku przypadające 15-ego, w resztę 13-ego, 
wzór: dzień id w danym miesiącu + stała liczba 1 = x 
 

x – liczba id = określony dzień miesiąca 

np. VIII idy juli: 15 + 1 = 16 

 

16 – 8 = 8 lipca 

• 

nony 

stałe dni w miesiącu; w marcu, maju, lipcu i październiku przypadające 7-ego, w resztę 5-ego, 
wzór: dzień non w danym miesiącu + stała liczba 1 = x 
 

x – liczba non = określony dzień miesiąca 

np. III nony marca: 7 + 1 = 8 

 

8 – 3 = 5 marca 

 

- „consuetudo Bononiensis” (styl  boloński) ↓ 

• 

zbliŜony  do  kalendarza  rzymskiego,  powstał  w  VIII  wieku,  na  ziemiach  polskich  uŜywany 
sporadycznie w XIII wieku, 

• 

dzieli  on  miesiąc  na  dwie  części  –  mensis  intrans  (miesiąc  wstępujący,  do  15/16-ego)  oraz 
mensis exiens (po 15/16-ym), 

• 

w miesiącu wstępującym nic nie liczymy, np. quintodecimo intrante mense julio – 15 lipca, 

• 

w miesiącu zstępującym przeliczamy, np. exeunto mense maio die nono –  

31 (dni w maju) + 1 (stała) = 32 
32 – 9 (dzień miesiąca zstępującego, nono) = 23 maja 

 
- kalendarz współczesny, tj. dzisiejszy sposób liczenia – jak wszystkie poŜyteczne rzeczy wynaleziony 
przez śydów, pojawił się w Europie w VI wieku, podaje się kolejne dni danego miesiąca; w Polsce 
pojawił się w wieku XIII, a upowszechnił w XVI-XVII, 
- cyzjojany ↓ 

• 

mnemotechniczne dwuwiersze słuŜące do praktycznego zapamiętywania konkretnych dat, 

• 

wywodziły się z Niemiec, z końca XII wieku, 

• 

najstarszy znany polski cyzjojan pochodził z 1370 roku i dotyczył śmierci Kaziemirza Wlk., 

• 

pomagały  zapamiętać  dni  świąt  –  jeśli  na  daną  sylabę  przypadało  np.  „Wit”,  wówczas  tego 
dnia był dzień świętego Wita, 

- kalendarz kościelny ↓ 

• 

wymagał uczoności; pojawił się w Polsce w XIII wieku, dominował od drugiej połowy XIV 
wieku do początku wieku XVI, 

• 

w orientacji pomagają tablice chronologiczne, 

• 

np.  Feria  sexta  ante  diem  Lucie  virginis  1255  –  Piątek  przed  dniem  świętej  Łucji  dziewicy 
1255 roku, 

• 

Łucji  –  13  grudnia;  Wielkanoc  roku  1255  przypadała  28  marca;  szukamy  w  tablicy  – 
odpowiedź to 10 grudnia. 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

19

 
7. Sposoby zapisywania dat: 
- chronostych – zdanie, często cytat z Pisma Świętego lub wiersz poetycki, w którym litery alfabetu 
łacińskiego  spełniające  równocześnie  funkcję  cyfr  (I,  V,  X,  L,  etc.)  zsumowane  dają  zapis  daty 
rocznej; chronostych w Polsce pojawia się w XVI-XVIII wieku, 
- zapis kabalistyczny – do zapisu liczb uŜywa się 23 liter alfabetu łacińskiego, przy czym najczęściej 
pod słowami zawierającymi ów zapis podaje się od razu sumę liczb (litery mają wartości liczbowe, np. 
A-1, B-2, K-10, T-100 etc.). 

 
 

XVI. NAUKA O ZNAKACH WŁADZY I PRAWA 

 

1. Pojęcie i zakres nauki o znakach władzy i prawa: 
- skomplikowana geneza – w historii prawa zrodziła się bowiem jako archeologia prawnicza lub jako 
nauka o symbolach prawa, natomiast w historii jako insignologia lub nauka o insygniach władzy; w 
zasadzie oba kierunki są uprawiane obok siebie, stąd tendencja do wiązania ich w jedną całość, 
- przedmiotem badań są zabytki materialne (ruchome i nieruchome) związane z miejscem stanowienia 
i  realizacji  norm  prawnych  oraz  narzędziami  słuŜącymi  do  ich  realizacji;  mogą  to  być  takŜe  stroje, 
atrybuty, znaki, gesty rytuału towarzyszącego wykonywaniu władzy i prawa, 
- zadaniem nauki o znakach władzy i prawa jest ustalanie widzialnych przejawów Ŝycia prawnego, w 
mniejszym zaś stopniu odkrywanie nieznanych norm prawnych, 
-  dyscyplina  ta  dostarcza  historykowi  moŜliwości  dotarcia  w  sfery,  które  przy  zwykłych  dla  jego 
warsztatu środkach są po prostu niedostępne. 
 
2. Rozwój badań nauki o znakach władzy i prawa: 
- zainteresowanie zabytkami związanymi z procesem stanowienia i realizowania norm prawnych sięga 
ostatniej ćwierci XVI w.; szła owa nauka w 3 kierunkach ↓ 

• 

iurisprudentia  picturata  –  zajmująca  się  plastycznymi  przedstawieniami  róŜnych  aspektów 
prawa i jego egzekucji, 

• 

iurisprudentia  symbolica  –  interesująca  się  symboliką  prawną,  przejawiającą  się  w  znakach, 
gestach i czynnościach symbolicznych, 

• 

zainteresowanie się przedmiotami słuŜącymi do stanowienia i realizowania norm prawnych, 

-  dwa  ostatnie  kierunki  często  wiązały  się  z  sobą,  tworząc  podwaliny  archeologii  prawniczej  (za  jej 
twórcę uwaŜa się Karla von Amira, Monachium 1888 r.), 
- powaŜniejsi badacze: Claudius von Schwerin (uczeń K. von Amira; opublikował materiały mistrza w 
1943 r.), Richard Horna (Czechosłowacja), Heinrich Baltl (Austria), 
-  badacze  polscy:  Joachim  Lelewel  (interesował  się  symboliką  grobów  królewskich),  Aleksander 
Przeździecki  (studium  nad  włócznią  św.  Maurycego,  1861  r.),  Feliks  Kopera,  Marian  Morelowski  i 
inni (badania nad skarbcem koronnym i insygniami królewskimi), 
-  Witold  Maisel  (1967)  –  jako  pierwszy  postawił  zagadnienie  archeologii  prawniczej  w  Polsce  w 
sposób właściwy, przyswajając historiografii polskiej obcy dorobek teoretyczny; „Archeologia prawna 
Polski”, „Archeologia prawna Europy”. 
 
3. Podstawowe zagadnienia przedmiotu: 
- miejsca stanowienia i realizowania norm prawnych ↓ 

• 

chodzi tutaj o miejsca o charakterze usługowym w stosunku do funkcji stanowienia i realizacji 
norm prawnych; mogą to być określone miejsca stałe, pod gołym niebem lub budynki; mogą 
one być wykorzystywane bądź dla zebrań ogólnych, bądź teŜ stanowić siedzibę władz, 

• 

szczególne  zainteresowanie  budzą  siedziby  sądów,  ze  swoimi  specyficznymi  urządzeniami 
(np. izba tortur, szafot, gilotyna), 

- narzędzia i sprzęty słuŜące do realizowania norm prawnych ↓ 

• 

administracja uŜywała specjalnych narzędzi do przekazywania określonych sygnałów, były to: 
dzwon zawieszony na ratuszu, bęben, trąbka, piszczałka, chorągiew, tablica ogłoszeń, etc., 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

20

• 

cechy  posługiwały  się  skrzynkami  (ladami),  w  których  przechowywano  przywileje,  księgi, 
pieniądze, etc., 

• 

dla zapewnienia właściwego przebiegu postępowania sądowego konieczne były stoły i ławy, 
do  składania  przysięgi  słuŜyły  relikwie,  krzyŜ,  a  takŜe  tablica  z  rotą  przysięgi; 
uwierzytelnienie → laska, pierścień sędziowski, pieczęć sądowa; narzędzia tortur, 

• 

w  obrocie  handlowym  posługiwano  się  wzorcowymi  miarami  i  wagami,  takŜe  tabliczkami 
pokwitowań oraz młotkiem do przeprowadzania licytacji,  

- strój jako forma rytuału prawnego ↓ 

• 

strój  koronacyjny  (w  Polsce  wykształcił  się  w  1.  poł.  XV  w.);  stroje:  szlacheckie, 
duchowieństwa, uniwersyteckie i urzędnicze (określały zakres i charakter władzy), 

• 

strój wojskowy (XVII/XVIII w. → mundur) – odróŜnienie stopnia oraz broni, 

• 

strój  miał  za  zadanie  określić  sytuację  społeczną  uŜytkownika  i  wyróŜnić  go  spośród 
pospolitego tłumu, 

- atrybuty, symbole i znaki rytuału prawniczego ↓ 

• 

niemal  kaŜda  dziedzina  Ŝycia  społ.,  a  zwłaszcza  wykonywana  władza,  była  opatrzona 
specjalnym znakiem symbolicznym, 

• 

atrybuty panującego to: berło, but, chorągiew, diadem, jabłko, korona, włócznia, tron, etc.,  

• 

rodzaje korony ze względu na jej funkcje: koronacyjna, homagialna (słuŜąca do przyjmowania 
hołdów),  osobista,  hełmowa,  egzekwialna  (wystawiana  w  czasie  naboŜeństw  Ŝałobnych 
odprawianych za króla), wotywna, grobowa (nakładana władcy na głowę do trumny), 

• 

rodzaje  korony  ze  względu  na  formę:  kabłąkowa  (zwieńczona  prętami),  hełmowa,  o 
specjalnych kształtach, płytowa, obręczowa, liliowa, 

• 

papieska tiara (uŜywana od poł. XIV w.) – skł. się z trzech koron, 

• 

inne atrybuty: herb, pieczęć, laska sędziego, etc., 

- formy rytuału prawniczego ↓ 

• 

dzieli się je na: stosowane stale w róŜnych aktach prawnych i na stosowane w aktach jednego 
tylko typu, 

• 

w toku czynności związanych z wykonaniem aktów prawnych waŜna jest pozycja ciała, 

• 

szczególne znaczenie koronacji władcy.

 

 
 

XVII. PRASOZNAWSTWO 

 

1. Prasa w dziejach powszechnych: 
- staroŜytne dzienniki urzędowe – rzymskie Akta Diurina Orbis (podobne gazety w Chinach – VI w.), 
- pierwsze gazety pisane pojawiły się we Włoszech; w Anglii, Francji i Niemczech – 1420 rok, 
- popularność ręcznie pisanych gazet domu handlowego Fuggerów w Augsburgu, 
- 1454 r. – zastosowanie ruchomej czcionki przez Gutenberga w Moguncji, 
- Ludwik XI, koniec XV wieku – zorganizowanie we Francji poczty, po raz pierwszy jako instytucji 
stałej, 
- 1583 r. – Michael von Aitzig, zwany „ojcem nowoŜytnej prasy”, zaczyna systematycznie wydawać 
relacje ciągłe „Relacio Historica” (stanowiły przegląd wydarzeń w Niemczech), 
- 1605 r. – pierwszy tygodnik „Niewe Tijdinghe” (Antwerpia, wydawcą – Abraham Verhoeven), 
- narastające ingerencje panujących w aktywność wydawniczą, 
-  1660-1670  –  okres  wydawania  w  Lipsku  pierwszego  europejskiego  dziennika  –  „Neu  einlaufende 
Nachricht von Kriegs und Welt Handelt”, 
-  od  połowy  XVII  wieku  pojawia  się  prasa  specjalistyczna,  naukowa  i  literacko-naukowa  (1665  – 
„Journal des Savants”), 
-  1702  r.  –  pierwszy  numer  angielskiego  „The  Daily  Courent”  załoŜonego  przez  Bucleya  de  facto 
rozpoczyna historię prasy codziennej, 
- 1704 r. – John Campbell zakłada „The Boston News Letter”, od którego zaczyna się nieprzerwana 
historia prasy amerykańskiej, 
- 1788 r. – załoŜenie w Anglii „Times’a” przez Johna Waltera, 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

21

-  „The  Daily  Telegraph”  (1855)  i  początek  nowego  –  prasy  tańszej,  powszechnej  i  lubującej  się  w 
skandalach, tragediach etc., 
- druga połowa XIX w. – powstawanie agencji prasowych m.in. Wolffa i Simensa w Berlinie, Juliusa 
Reutera w Londynie, 
- prasa z narzędzia propagandy i wymiany idei politycznej stała się środkiem sprzedaŜy wiadomości i 
reklamy handlowej, 
- 1919 r. – „The New York Daily News” rozpoczyna erę tabloidów, prasę III generacji. 
 
2. Prasa polska pierwszej generacji: 
- „Merkuriusz Polski” – wydawany w 1661 roku przez marszałka Łukasza Opalińskiego i związany ze 
stronnictwem francuskim; wydawano go po polsku i włosku; zawierał informacje bieŜące z kraju i ze 
ś

wiata, 

- 1683 – „Nowiny”; 1719 – „Poczta Królewiecka”, 
- lata 20. XVIII wieku – „Nowiny Polskie”, których nazwę zmieniono na „Kurier Polski”; zawierały 
wiadomości z kraju, wychodząc w nakładzie ok. 1000 egzemplarzy, 
- monopol na drukowanie gazet informacyjnych mieli wówczas pijarzy, by w 1740 roku utracić go na 
rzecz jezuitów, 
- najwaŜniejsze gazety i pisma okresu stanisławowskiego dotyczyły róŜnych spraw ↓ 

• 

„Monitor” – pismo społeczno-kulturalne, narzędzie obozu królewskiego, 

• 

„Zabawy przyjemne i poŜyteczne” – Naruszewicz, Krasicki (1769-1777), 

• 

„Dziennik handlowy” – reprezentował interesy mieszczan, 

• 

„Pamiętnik polityczny i społeczny” (P. Świtkowski), 

-  klęska  powstania  listopadowego  odbiła  się  na  prasie,  pozostały  tylko  trzy  tytuły  –  „Gazeta 
Warszawska”, „Kurier Warszawski” oraz „Dziennik Powszechny”, 
-  „Gazeta  Warszawska”  była  najstarszym  pismem  ogólnoinformacyjnym,  pozostawała  w  rękach 
rodziny Lesznowskich, 
-  od  1850  roku  ukazywał  się  „Dziennik  Warszawski”  hr.  Henryka  Rzewuskiego,  pismo w załoŜeniu 
lojalne wobec władz, 
-  po  upadku  powstania  powoli  odradzały  się  czasopisma  społeczno-kulturalne  i  specjalistyczne 
(„Tygodnik Polski”, „Magazyn Powszechny”), 
- specjalistyczne róŜnicowanie czasopism – dla dzieci i młodzieŜy, dla kobiet, dla chłopów, etc., 
- prasa tajna okresu powstania styczniowego (1861-64) – „StraŜnica”, „Pobudka”, „Prawda” Wagnera. 
 
3. Dalszy rozwój polskiej prasy: 
- 1865 r. – „Bluszcz”; reforma „Kuriera Warszawskiego” przez W. Szymanowskiego, 
- pod koniec XIX wieku rozwija się prasa lokalna, nasila się aktywność wydawnicza prawicy, 
- początek XX wieku – masowe wydawanie prasy katolickiej, 
-  w  okresie  międzywojennym  układ  sił  politycznych  decydował  o  strukturze  prasy  (do  1926  roku 
wpływ wywierała endecja, w późniejszym okresie – obóz rządzący), 
-  prasę  kształtowały  teŜ  mechanizmy  konkurencji  oraz  prawo  zysku,  powstawały  koncerny  prasowe 
(Dąbrowskiego w Krakowie, „Prasa polska” w Warszawie, „Polonia” w Katowicach), 
-  czasopisma  kulturalne  –  „Pion”,  „Rycerz  Niepokalanej”,  „Polska  na  morzu”,  „Wiadomości 
Literackie”, „Prosto z mostu”, 
- w przededniu II WŚ wydawano w Polsce ponad 100 dzienników i 2 tysiące czasopism, 
- 23 lipca 1944 roku – dzień narodzin prasy PRL (pojawia się „Rzeczpospolita”). 
 
4. Prasa jako źródło historyczne: 
- prasa (pisana) – ogół zespołowo redagowanych druków periodycznych, wydawanych nie rzadziej niŜ 
raz  na  kwartał  pod  wspólnym  tytułem,  z  numeracją  bieŜącą;  charakteryzuje  się  aktualnością  treści, 
wszechstronnością  tematyki,  publiczną  dostępnością,  anonimowością  i  róŜnorodnością  odbiorców, 
mechaniczną formą powielania ↓ 

• 

gazety ogólnej treści, 

• 

czasopisma ogólnej treści, 

• 

pozostałe czasopisma, 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

22

- generacje rozwoju prasy ↓ 

• 

pierwsza  –  XVII-poł.  XIX  wieku  (świat)  /  1661-1864  (Polska)  –  mało  nakładowa,  mało 
dostępna, droga, 

• 

druga – poł. XIX w.-1918 (świat) / 1864-1918 (Polska) – wyŜszy nakład, reklamy, tańsza, 

• 

trzecia – po 1918 roku – większe znaczenie grafiki, poruszanie popularnych treści, 

- cenzura – urzędowa kontrola publikacji, prasy, widowisk, audycji etc., sprawowana przez instytucje 
państwowe;  ma  na  celu  przeciwdziałanie  i  zapobieganie  rozpowszechnianiu  treści  sprzecznych  z 
interesami, polityką i ideologią państwa ↓ 

• 

prewencyjna (uprzednia), 

• 

represyjna, 

- początków cenzury moŜna doszukiwać się w staroŜytności (palenie ksiąg, cenzura represyjna), 
- 1559 r. – pierwszy wykaz ksiąŜek zakazanych autorstwa papieŜa Pawła IV, 
- edykt Zygmunta Starego z 1523 r. – oficjalnie wprowadził kontrolę w zakresie sprowadzania ksiąg z 
zagranicy, 
- po rozbiorach, cenzurę na ziemiach polskich sprawowały państwa zaborcze, 
- zabór rosyjski – konstytucja zakładała wolność druku w Królestwie Polskim, lecz złamano to w 1819 
roku; do rewolucji 1905 roku stosowano cenzurę prewencyjną, później represyjną, 
-  zabór  austriacki  –  cenzura  prewencyjna  została  uchylona  w  dobie  liberalnej,  stosowano  wówczas 
represyjną, 
- zabór pruski – od 1816 roku stosowano cenzurę prewencyjną; w latach 40-tych złagodzono przepisy, 
by w dobie Kulturkampfu znów dokonać obostrzeń, 
- 1921 r. – wolność prasy w Polsce, 
- 1927 r. – próby wprowadzenia cenzury prewencyjnej, 
- 1935 r. – pominięcie tematu cenzury w konstytucji, 
- po II WŚ – gwarancja wolności prasy i słowa, nie licząc walki z „demokratycznym ustrojem”, 
- konstytucja 1952 r., art. 83 – „wolność słowa i druku”, 
- 1997 r., art. 14 – zapewnienie wolności prasy i innych środków społecznego przekazu, 
- prasa w Polsce jest cennym źródłem z powodu strat w innych materiałach podczas II WŚ, 
- wymaga krytyki wewnętrznej – zewnętrznej nie potrzebuje, kiedy jest nielegalna, 
- cenne przekazy to m.in. nekrologi, krótkie anonse, dowcipy polityczne, ogłoszenia, fotografie (od lat 
70-tych XIX wieku). 
 
5. Badania nad prasą: 
- brylują w nich Niemcy i USA, nie od rzeczy wspomnieć o Szwajcarii, 
-  XIX/XX  wiek  –  powstają  pierwsze  katedry  dziennikarstwa;  w  1916  roku  ma  początek  w  Lipsku 
pierwszy Instytut Prasoznawczy w Europie, 
-  Columbia  University  w  USA  –  wydział  dziennikarstwa  z  Josephem  Pulitzerem,  jeszcze  przed 
wybuchem I WŚ, 
- Warszawa – WyŜsza Szkoła Dziennikarstwa, odnowiona w 1947 roku, 
- pracownia historii prasy przy Polskiej Akademii Nauk, 
- wydanie „Historii prasy polskiej” z okazji obchodów 300-lecia „Merkuriusza Polskiego”. 
 
 

XVIII. ARCHIWISTYKA 

 

1. Zakres, metody, terminologia: 
-  przedmiot  archiwistyki  –  pierwotnie  archiwalia,  potem  dodatkowo  archiwa,  obecnie  dokumentacja 
archiwalna na dokładkę, 
-  działy  –  teoria  archiwalna,  metodyka  archiwalna,  prawo  archiwalne,  archiwoznawstwo  (badanie 
historii archiwów i zespołów archiwalnych), 
- metody – np. metoda rekonstrukcji zespołu, 
- archiwum – pojęcie związane pierwotnie z kancelarią XVI-wieczną; zbiór dokumentów oraz miejsce 
ich przechowywania, obecnie – samodzielna instytucja mająca na celu gromadzenie, przechowywanie, 
opracowywanie i udostępnianie akt; takŜe – dział w instytucji lub potoczna nazwa niektórych zbiorów, 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

23

- archiwum zakładowe (od lat 60-tych) – komórka w instytucji przejmująca materiały niepotrzebne do 
bieŜącego urzędowania; przechowująca, ewidencjonująca, udostępniająca, brakująca, 
- kancelaria – organ zajmujący się czynnościami aktotwórczymi, równieŜ osobny urząd; współcześnie 
takŜe dział urzędu, 
- registratura – akta bieŜące, całość akt urzędu, dział rejestrujący i przechowujący akta, 
-  zespół  archiwalny  –  organicznie  powiązane  ze  sobą  i  zarchiwizowane  materiały  archiwalne, 
wytworzone i zgromadzone w wyniku działalności urzędu, instytucji lub osoby publicznej (dzieli się 
na złoŜony/prosty, szczątkowy/fragmentaryczny, otwarty/zamknięty), 
-  zasób  archiwalny  –  cała  zawartość  archiwum  (jednostki  organizacyjnej),  zgromadzona  i 
uporządkowana wg określonych zasad (państwowy/niepaństwowy zasób archiwalny), 
- zasada proweniencji – nierozdzielności zespołu, 
- zasada pertynencji terytorialnej – zachowywanie zespołu w miejscu jego wytworzenia, 
- kategorie archiwalne ↓ 

• 

A – dokumentacja archiwalna o znaczeniu historycznym, przechowywana wieczyście, 

• 

B – archiwalia o wartości czasowej (np. B5), 

• 

BC – akta manipulacyjne o krótkotrwałej wartości uŜytkowej (makulatura), 

• 

BE – archiwalia o wartości czasowej, po upływie określonego czasu podlegają ekspertyzie, 

-  pomoce  naukowe  –  inwentarze,  przewodniki,  katalogi,  skorowidze;  wykazy  sporządzone  wg 
ustalonych zasad celem ewidencji, informacji i udostępniania. 
 
2. Charakterystyka archiwów w okresie staropolskim: 
-  archiwa  kościelne  –  najstarsze,  świeckiej  administracji  kościelnej  lub  klasztorne;  powstawały  od 
końca  XIII  wieku  do  pierwszej  połowy  wieku  XVIII,  ukształtowane  były  pod  wpływem  prawa 
kanonicznego, 
- archiwa władz centralnych państwa ↓ 

• 

Archiwum  Koronne  krakowskie  –  sięgało  swymi  korzeniami  początków  XIV  wieku, 
wyodrębnione  ze  skarbca  królewskiego  na  Wawelu;  archiwum  odbiorcy  gromadzące 
dokumenty  w  postaci  luźnych  kart,  których  odbiorcą  był  król;  nadzór  sprawował  podskarbi 
wielki koronny, 

• 

Archiwum  Koronne  warszawskie  –  od  1765  roku  nowocześniejsza  kontynuacja  archiwum 
krakowskiego; gromadziło m.in. umowy międzynarodowe oraz traktaty dynastyczne, 

• 

Archiwum Metryki Koronnej – przykład archiwum wystawcy, 

• 

inne  –  Archiwum  Podskarbińskie,  Archiwum  Skarbu  Kwarcianego,  Archiwum  Dóbr 
Stołowych, Archiwum Marszałkowskie Koronne, 

-  archiwa  miejskie  –  XIII-XIX  wiek;  ich  zasób  to  przywileje,  księgi  wójtowskie  i  ławnicze,  księgi 
przyjęć do prawa miejskiego, wilkierze, 
- archiwa rodowe – powstawały od końca XIV wieku, pierwotnie były to archiwa odbiorców, 
- archiwa grodzkie i ziemskie – archiwa sądowe powstające w XIV-XV wieku; upadły wraz z sądami 
pod koniec XVIII wieku. 
 
3. Reorganizacja archiwów w okresie stanisławowskim: 
- 1764 r. – powstanie Gabinetu Jego Królewskiej Mości, równolegle powstaje Archiwum JKM, 
- kolejni archiwiści JKM – Jacek Ogrodzki, Adam Cieciszewski, Christian W. Friese, Jan Albertrandy, 
- zasób Archiwum JKM – akta przewaŜnie w postaci korespondencji, 
- Archiwum Gabinetu Wojskowego JKM – zawierało akta własne kancelarii wojskowej, powstałej w 
1766 roku, 
- Archiwum Rady Nieustającej (1775) – akta Rady Nieustającej prowadzone systemem akt czynności 
(protokoły posiedzeń, memoriały, aneksy), 
-  Archiwum  Komisji  Skarbu  Koronnego  –  komisja  jako  spadkobierca  urzędów  podskarbińskiego  i 
skarbu kwarcianego przejęła wytworzone przez nie akta, 
-  Archiwum  Komisji  Wojskowej  Koronnej  i  Obojga  Narodów  –  komisja  była  spadkoiercą  urzędu 
hetmańskiego; księgi protokołów, obfite aneksy, akta sądowe etc., 
- Archiwum Komisji Edukacji Narodowej (1773) – akta pojezuickie oraz własne, m.in. akta plenum 
komisji, akta dotyczące poszczególnych szkół, związane z administracją dóbr. 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

24

 
4. Archiwa w okresie zaborów: 
-  zabór  rosyjski  –  w  1808  roku  w  okresie  Księstwa  Warszawskiego  powołano  Archiwum  Ogólne 
Krajowe, które przekształciło się później w AGAD; powstało dziesięć prowincjonalnych archiwów akt 
dawnych dla gromadzenia akt sądowych; w 1867 roku utworzono centralne Archiwum Akt Dawnych 
oraz Archiwum Skarbowe, 
- zabór pruski – istniały archiwa państwowe w Poznaniu (1869) oraz Gdańsku (1878), 
- zabór austriacki – powołano Archiwum Krajowe Aktów Grodzkich i Ziemskich we Lwowie (1784) i 
Krakowie (1877), 
-  w  okresie  zaborów  istniały  teŜ  archiwa  miast,  a  niektóre  rodowe  (Czartoryskich,  Krasińskich, 
Zamoyskich) przekształciły się w zbiory publiczne. 
 
5. Archiwum Główne Akt Dawnych: 
-  AGAD  powołano  dekretem  księcia  warszawskiego  Fryderyka  Augusta  dn.  2  listopada  1808  roku 
jako Archiwum Ogólne Krajowe, 
- 1816-1889 – funkcjonuje jako Archiwum Główne Królestwa Polskiego, 
-  do  1918  roku  archiwum  nazywało  się  Warszawskie  Archiwum  Główne  Akt  Dawnych  Królestwa 
Polskiego, zaś po 1918 – Archiwum Główne Akt Dawnych, 
-  od  początku  działalności  zajmowało  się  gromadzeniem  i  zabezpieczaniem  materiałów 
rękopiśmiennych  władz  i  urzędów  dawnej  Rzeczypospolitej  oraz  uwierzytelnianiem  odpisów 
dokumentów , 
-  obecnie  AGAD  posiada  zasób  od  XII  wieku  do  zakończenia  I  wojny światowej, obejmujący ok. 6 
tysięcy metrów bieŜących akt. 
 
6. Organizacja i sieć polskiej słuŜby archiwalnej w okresie międzywojennym: 
- dekretem z 7 lutego 1919 roku powołane zostały archiwa państwowe Rzeczypospolitej Polskiej, 
-  były  zarządzane  przez  Wydział  Archiwów  Państwowych  Ministerstwa  Wyznań  Religijnych  i 
Oświecenia Publicznego, 
- powstały wówczas jako instytucje polskie archiwa w Warszawie – Archiwum Główne Akt Dawnych, 
Archiwum  Akt  Dawnych,  Archiwum  Skarbowe,  Archiwum  Oświecenia,  Archiwum  Wojskowe 
(przekształcone w 1930 roku w Archiwum Akt Nowych), 
-  powołano  teŜ  państwowe  archiwa  w  niektórych  miastach  wojewódzkich,  organizowane  były  na 
nowo archiwa kościelne, funkcjonowały dawne archiwa miejskie oraz rodowe. 
 
7. Zmiany w archiwach w Polsce po II WŚ: 
- po II WŚ starano się odtworzyć sieć archiwów, właczono do niej archiwa znajdujące się na terenach 
byłej Rzeszy Niemieckiej, 
-  29  marca  1951  r.  –  dekret  o  archiwach  państwowych  wprowadza  pojęcie  państwowego  zasobu 
archiwalnego, 
- do archiwów państwowych przejęto archiwa samorządowe, rodowe i gospodarcze, 
- do kierowania archiwami powołano Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych, 
-  1983  r.  –  ustawa  zastępująca  dekret  z  1951  roku,  która  wprowadziła  pojęcie  narodowego  zasobu 
archiwalnego; organem centralnym – Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych. 
 
8. Polskie ustawodawstwo archiwalne: 
-  7  lutego  1919  r.  –  Naczelnik  Państwa  podpisuje  dekret  „o  organizacji  archiwów  państwowych  i 
opiece nad archiwaliami” ↓ 

• 

archiwa  państwowe  w  gestii  Ministerstwa  Wyznań  Religijnych  i  Oświecenia  Publicznego, 
któremu podporządkowano Wydział Archiwów Państwowych, 

• 

obowiązki  archiwów  państwowych  –  prawo  przechowywania  akt  urzędów  państwowych, 
władz kościelnych; „gromadzić, chronić, opracowywać oraz udostępniać” zasób archiwalny, 

• 

Rada  Archiwalna  –  miała  m.in.  rozpatrywać  regulaminy  oraz  instrukcje  archiwalne,  słuŜyć 
pomocą w dziedzinie opieki nad archiwaliami, 

- 29 marca 1951 r. – dekret o archiwach państwowych ↓ 

• 

utworzenie Naczelnej Dyrekcji AP-ych, podległej Prezesowi Rady Ministrów, 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

25

• 

trzy  rodzaje  archiwów  państwowych  –  centralne,  wojewódzkie  i  powiatowe;  ich  zadania  to 
zabezpieczanie, gromadzenie i scalanie materiałów archiwalnych, ich rejestracja, nadzór nad 
składnicami akt, prace naukowo-badawcze, 

• 

wprowadzenie pojęcia „państwowy zasób archiwalny”, 

• 

przy Naczelnej Dyrekcji miała działać Rada Archiwalna, 

- 14 lipca 1983 r. – ustawa „o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach” ↓ 

• 

wprowadzenie pojęcia „narodowy zasób archiwalny”,  

• 

zwierzchni  nadzór  nad  tym  zasobem  miał  sprawować  Naczelny  Dyrektor  Archiwów 
Państwowych, podległy Ministerstwu Nauki, Szkolnictwa WyŜszego i Techniki, 

• 

określenie sposobu postępowania z materiałami archiwalnymi, 

• 

Rada Archiwalna – organ doradczy przy NDAP o trzyletniej kadencji, 

• 

podział archiwaliów na kategorie A/B, etc. 

• 

ustawa ta, z modyfikacjami, funkcjonuje do dziś. 

 
 

XIX. DEMOGRAFIA HISTORYCZNA 

 

-  początki  demografii  historycznej  –  druga  połowa  XVII  wieku,  ma  to  związek  z  arytmetyką 
polityczną J. Graunta; w XIX wieku demografia staje się samodzielną nauką, 
-  przedmiot  badań  demografii  –  zmiany  w  stanie,  ruchu,  strukturze,  rozmieszczeniu  ludności; 
prognozowanie tychŜe, 
-  działy  –  demografia  ogólna  (opisowa),  matematyczna,  historyczna,  jakościowa,  porównawcza, 
analityczna, społeczno-ekonomiczna, 
-  demografia  historyczna  szacuje  stan,  ruch,  strukturę  i  rozmieszczenie  ludności  w  okresie 
prestatystycznym, 
-  baza  źródłowa  –  współcześnie  są  to  spisy  powszechne,  ewidencja  bieŜąca  ludności,  badania 
ankietowe, 
- powszechny spis ludności – badanie cechujące się powszechnością, imiennością, bezpośredniością, 
jednoczesnością; pierwszy odbył się w Belgii w 1846 roku; w Polsce – 1921, 
- ruch naturalny – zmiany stanu i struktury ludności spowodowane urodzeniami, zgonami, ślubami, 
- przyrost naturalny – róŜnica między urodzeniami i zgonami, 
- ruch wędrówkowy – wewnętrzny (w obrębie państwa) i zewnętrzny (migracje), 
- przyrost wędrówkowy – róŜnica między ludnością napływającą a wypływającą z danego terytorium, 
- niŜ demograficzny – szybki spadek stopy przyrostu naturalnego, 
- kohorta – grupa, która w tym samym czasie przeŜyła dane zdarzenie (np. ukończyła szkołę), 
- generacja – pokolenie, rodzi się średnio co 30 lat, 
- reprodukcja – ciągłe odtwarzanie liczby ludności, 
- źródła do stanu zaludnienia w XVI-XVIII wieku – źródła skarbowe ↓ 

• 

rejestry świętopietrza, 

• 

łanowe, 

• 

podymne, 

• 

są to źródła niedokładne i niekompletne, często obejmujące tylko jakieś grupy ludności, 

- źródła do badań ruchu naturalnego w XVII-XVIII wieku – rejestracja metrykalna ↓ 

• 

listopad  1563  r.  –  uchwała  soboru  trydenckiego  nakazująca  rejestrować  księgi  chrztów  i 
ś

lubów, 

• 

w późniejszym okresie wprowadzono równieŜ rejestrację pogrzebów (zmarłych), 

• 

ź

ródła te są niedokładne, gdyŜ np. nie rejestrowano dzieci nieślubnych, zmarłych w momencie 

porodu etc., 

• 

nie  naleŜy  utoŜsamiać  liczby  wpisów  w  księdze  z  ilością  rzeczywiście  zachodzących 
wydarzeń. 

 
 
 
 

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne 

 

(c) by Kruszyna 

26

SPIS TREŚCI 

 

I. WPROWADZENIE DO NPH ............................................................................................. 1 

II. PALEOGRAFIA ................................................................................................................. 1 

III. EPIGRAFIKA.................................................................................................................... 3 

IV. DYPLOMATYKA ............................................................................................................. 4 

V. KODYKOLOGIA ............................................................................................................... 7 

VI. HERALDYKA ................................................................................................................... 8 

VII. NUMIZMATYKA ............................................................................................................ 8 

VIII. SFRAGISTYKA ............................................................................................................. 9 

IX. FILOLOGIA ŁACINY ŚREDNIOWIECZNEJ ........................................................... 10 

X. IKONOGRAFIA ............................................................................................................... 11 

XI. NEOGRAFIA ................................................................................................................... 11 

XII. KARTOGRAFIA ........................................................................................................... 13 

XIII. GENEALOGIA............................................................................................................. 14 

XIV. METROLOGIA ............................................................................................................ 14 

XV. CHRONOLOGIA........................................................................................................... 16 

XVI. NAUKA O ZNAKACH WŁADZY I PRAWA........................................................... 19 

XVII. PRASOZNAWSTWO ................................................................................................. 20 

XVIII. ARCHIWISTYKA..................................................................................................... 22 

XIX. DEMOGRAFIA HISTORYCZNA.............................................................................. 25 

SPIS TREŚCI.......................................................................................................................... 26