Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

1

I. WPROWADZENIE DO NPH

- zadanie historii – ustalanie procesu historycznego ze źródłami jako podstawą,
- nauki pomocnicze historii mają trzy wymiary ↓

•

ź

ródłoznawczy – opierają się na źródłach, tyle ile rodzajów źródeł, tyle może być nauk,

•

nauki o minionym społeczeństwie, np. badanie miar i wag,

•

nauki o kulturze, które ją zarazem wyrażają,

- przy nowej, świeżo wydzielonej nauce, ważny jest ściśle określony przemiot badań oraz metody
badawcze,
- istnieje kanon nauk pomocniczych, nie warto dzielić ich na epoki,
- nauki powstają w momencie, kiedy pojawiają się nowe przemioty (np. zdjęcia),
- kanon nauk pomocniczych – paleografia, dyplomatyka, sfragistyka (od końca XVII wieku),
chronologia, heraldyka, numizmatyka,
- kolejne nauki dzielą się na mniejsze, co wynika ze specjalizacji,
- etapy badań w ramach nph ↓

•

zbieranie materiału (krytyka zewnętrzna),

•

krytyka wewnętrzna,

•

pisanie pracy, konstrukcja wniosków,

- nph zbierają, opracowują i systematyzują źródła (heurystyka, hermeneutyka),
- problem nazwy nph – Lelewel proponował wersję „Nauki Dające Poznać Źródła Historyczne”,
- nph powstały w okresie oświecenia, co wynika z położenia nacisku na krytycyzm i doświadczenie,
- teksty dawnych epok poddano krytycznej egzegezie, zaczęto negować dowody prawne,
- podejście do historii zmieniało się już w XVI wieku (Jean Bodin),
- 1681 r. – dzieło „O sprawach dypl. ksiąg sześć”,
- dużą rolę w rozwoju nph odegrali Niemcy i Francuzi; zaczęło się krytyczne wydawanie źródeł,
- XIX wiek, Niemcy – „Towarzystwo dla starszej historii źródłowej”,
- Francja, Ecole des chartes – uczelnia zajmująca się seryjnym wydawaniem źródeł,
- 1854 r. – we Wiedniu powstaje „Instytut do austriackiego badania dziejów”; Theodor Sickel
rozpoczyna badania nad kancelariami,
- 1884 r. – szkoła dyplomatyczna, paleograficzna i archiwistyczna w Watykanie,
- w Polsce nph były opóźnione – podwaliny pod nie położyli Skorochód Majewski i Joachim Lelewel,
- 1822 r. – „Nauki dające poznać źródła historyczne”, pierwszy podręcznik autorstwa Lelewela,
- na Polskę oddziaływały ośrodki niemieckie i austriackie,
- 1898 r. – pierwsza stała katedra nph w Krakowie, założycielem był Stanisław Krzyżanowski,
- w Polsce wszystkie ośrodki badań nph wywodzą się z Krakowa,
- po 1956 roku zaczęto wydawać podręczniki dla poszczególnych nauk.

II. PALEOGRAFIA

1. Rozwój pisma w skrócie:
- pismo – system znaków służących do przekazywania informacji; potrafi pokonywać czas i
przestrzeń, a jego podstawowe funkcje to przenoszenie kultury, zastępowanie pamięci,
rozpowszechnianie cywilizacji,
- powstawało w różnych kulturach niezależnie od siebie, na pewnym etapie ich rozwoju,
- okoliczności powstania – osiadłość społeczeństwa, rozwinięty handel, początki państwowości; od
tego momentu pismo ewoluowało,
- jest to element kultury, który zawsze darzono szacunkiem (wiara w magiczność pisma i jego
pochodzenie od bogów),
- etapy rozwoju pisma ↓

•

pismo piktograficzne – prapismo, przedstawiające sceny rodzajowe,

•

pismo ideograficzne – ideogramy, np. hieroglify; przekazuje szerzej myśli, stany, doznania,

•

pismo fonograficzne – od gr. „fonem” (głos); znaki umowne wyrażają dźwięki,

- u podstawy pisma leży chęć utrwalenia doznań i myśli,

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

2

- ok. 25-20 tys. lat temu – prapoczątki pisma,
- 6 tys. lat temu – pismo wykształcone, zbliżone do współczesnego nam,
- początki pisma fonograficznego to Azja Mniejsza i Bliski Wschód, wykształciło się tam pismo
linearne,
- pismo fonograficzne może być sylabiczne lub alfabetyczne (bardziej zaawansowane),
- 2500-1500 p.n.e. – początki alfabetu; jego źródłem były Mezopotamia i kultury Egiptu, a w dalszej
kolejności – Egipt,
- 1300 r. p.n.e. – najstarsze zapisy pisma alfabetycznego,
- miasto Byblos – fenickie centrum, z którego pismo miało się rozejść na basen Morza Śródziemnego,
- Herodot pisze wprost, że Grecy ok. 1100-1000 r. p.n.e. przejęli pismo od Fenicjan,
- Grecy wprowadzili samogłoski, pisanie od lewej do prawej oraz zaznaczanie akcentu; ich alfabet
cechował się jednakową wysokością liter,
- w Grecji powstały trzy grupy alfabetyczne ↓

•

wyspy doryckie (Kreta),

•

alfabet joński (Afryka, wybrzeża),

•

alfabet zachodniogrecki (Grecja właściwa, kolonie w Italii),

- 403 r. p.n.e. – wprowadzenie w Atenach alfabetu jońskiego,
- Etruskowie – posługiwali się pismem, wykuwali imiona zmarłych na grobach,
- IV w. p.n.e. – kształtowanie się alfabetu latyńskiego, stanowiącego melanż alfabetu greckiego i
etruskich wpływów,
- I w. p.n.e. – koniec owego procesu, powstaje alfabet łaciński,
- wraz z podbojami Rzymu i rozwojem Kościoła, alfabet łaciński rozpowszechnił się,
- paleografia – nauka o odczytywaniu starych pism,
- średniowiecze to okres jedności kulturalnej Europy, przez wzgląd na łacinę i chrześcijaństwo,
- XVI wiek – reformacja, powstaje pismo zwane humanistycznym; protestanci zachowali pismo
gotyckie (neogotyk),
- kraje miały odmienne pisma w wyniku różnic ideologicznych,
- 3 okresy rozwoju neogotyku ↓

•

XVI wiek – Niemcy i protestanci rozwijają pismo gotyckie (tekstura, bastarda); zmienia się
ułożenie ręki pisarskiej,

•

XVII-XVIII wiek – rozpowszechnianie się, uleganie barokizacji, potem klasycyzacja,

•

XIX-XX wiek – zmiany prowokuje użycie stalówki, a wreszcie maszyny do pisania.

2. Skróty i ważniejsze pojęcia:
- abrewiacja – skrót wyrazu w piśmie,
- brachygrafia – nauka będąca częścią paleografii, zajmująca się badaniem i rozszyfrowywaniem
skrótów w piśmie,
- skrócenie przez obcięcie – brakuje czegoś na końcu wyrazu,
- ściągnięcie – wypadają elementy ze środka wyrazu, pozostaje co najmniej pierwsza i ostatnia litera ↓

•

ś

ciągnięcie regularne – zachowana symetria pozostałych liter,

•

ś

ciągnięcie nieregularne – symetria zaburzona,

- nadpisania liter,
- skróty z „notae iuris” (not prawniczych) – jeżeli z wyrazu wypada „r” oraz samogłoska, np. „ru”,
„ur”, „er”, „re”, etc.,
- skrócenie za pomocą symbolu (np. „et”),
- skrócenie ze względu na znak – każde skrócenie, które nie mieści się w poprzedniej kategorii,
- „Xpo” – oznacza „Christo”; jest to chryzmon, stanowiący oznakę szacunku i wyróżnienia, również
wedle drugiego przykazania,
- ligatura – połączenie dwóch liter w jeden znak graficzny,
- „ę” = „ae” – tzw. „e cau data”,
- „distinctio constans” – kropka pełniąca funkcję przecinka, wyznacza rytm heksametru,
- „gemi punctus” – kropki bliźniacze, które wyróżniały to, co znajdowało się pomiędzy nimi,
- sygiel – jedna litera zamiast wyrazu, np. G. – Gumpone.

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

3

3. Pisma średniowieczne:
- I wiek n.e. – zejście z twardego materiału pisarskiego na miękki (trwało do XV wieku),
- pisma dzielą się na ↓

•

kodeksowe – wolne, kaligraficzne, używane do przepisywania ksiąg,

•

kursywne – stosowane pragmatycznie w życiu codziennym, szybkie,

- inny podział pisma ↓

•

majuskulne – tzw. „duże litery”, dające wpisać się w 2 linie,

•

minuskulne – z tzw. „małymi literami”, daje się wpisać w 4 linie,

- I- VII wiek to pismo kapitałowe – kwadratowe i rustyka, potem występowało już fragmentarycznie,
natomiast z użycia nie wyszło nigdy (kapitała to m.in. napisy na tabliczkach, klawisz CAPS LOCK) ↓

•

kapitała kwadratowa – bardziej ozdobna, elegancka; litera wpisuje się w kwadrat,

•

rustyka – mniej ostra, smuklejsza,

•

różnica wynika z narzędzia pisarskiego – kapitała to dłuto i młotek, zaś rustyka to pędzelek,

- równocześnie rozwijały się pisma kursywne ↓

•

starsza kursywa rzymska – I-V wiek, łączone literki i wyrazy, jeszcze pismo majuskulne,

•

młodsza kursywa rzymska – V-VII wiek, łączone literki i wyrazy, ligatury i abrewiacje, już
minuskuła,

- pisma kodeksowe – uncjała i półuncjała ↓

•

uncjała – ok. V wieku, zanik kantów, pismo majuskulne z elementami minuskuły,

•

półuncjała – ok. VI wieku, przewaga minuskuły (mimo to – pismo kodeksowe),
charakterystyczne stare „n”, rozwinęła się z młodszej kursywy rzymskiej, charakterystyczne
„a”, otwarte „g”,

- VI wiek – najazdy germańskie, stare pisma przetrwały tylko w wyizolowanych klasztorach,
- palimpsest – zdrapany i ponownie zapisany pergamin,
- minuskuła karolińska – „wyprostowała” pofalowane litery, co je uczytelniło ↓

•

VIII-XII wiek, posługiwano się nią bardzo długo,

•

w X wieku nastąpiło zamykanie się liter, potem ich wydłużanie,

•

schyłkowa forma minuskuły karolińskiej to pismo romańskie (XI wiek),

•

pismo kodeksowe, które nie wypracowało formy kursywnej; pisano nią też dokumenty, lecz
było to sporadyczne, gdyż dominowała wówczas komunikacja oralna,

- XII wiek – rozwój uniwersytetów, słowo pisane znów nabiera wagi,
- dukt leodyjski – pochodzące z Leodium pismo (XI-XII wiek), stanowiące etap przejściowy między
romańskim i gotyckim; charakterystyczne są dla niego „treilles” (tzw. fifloki),
- gotyk – w jego obrębie występują wyraźne podziały na kodeksowy i kursywny ↓

•

jest minuskułą, litery można wpisać w prostokąt, litery połączone, wyrazy odrębne, ostre łuki,

•

tekstura / fraktura,

•

kurrenta – kursywa pisana bez odrywania ręki,

•

bastarda – forma przejściowa między pismem kodeksowym i kursywnym,

- pismo benewentańskie (na Monte Cassino) – ewenement ze swoją rombowatością liter,
- dziś genezę gotyku widzi się w Normandii angielskiej,
- XV wiek – pismo zaczyna łagodnieć, powoli rezygnuje się ze skrótów, pojawia się kropka nad „i”,
- pismo humanistyczne ↓

•

antykwa – kodeksowe, podstawa pisma dokumentowego,

•

italika – dokumentowe, przekopiowana minuskuła karolińska.

III. EPIGRAFIKA

- pismo epigraficzne – ryte, kute lub odlewane; zapisane na materiale twardym,
- najstarsze zapisy są właśnie na materiale twardym, pochodzą z XII wieku p.n.e.,
- epigrafika jako dyscyplina to wynik badań nad starożytnością,
- pismo epigraficzne = pismo monumentalne = pismo lapidarne; jest to pismo zwykle skrótowe, aby
oszczędzić czas i pieniądz (choć powiadają, że to jedno i to samo),
- inskrypcja – z łac. „in scribo”, pismo wpisane, werżnięte w materiał,

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

4

- XIX wiek – pismo epigraficzne wkracza na napisy potoczne, tabliczki; dziś pod epigrafikę podciąga
się nawet papierowe afisze lub napisy na monetach i banknotach,
- cechy pisma epigraficznego – na materiale twardym, monumentalne, przeznaczone dla szerokiego
odbiorcy, lapidarne,
- funkcje inskrypcji – informacyjna, objaśniająca, propagandowa, estetyczna,
- pismo epigraficzne to głównie pismo elit intelektualnych i finansowych (niezbędne są umiejętności i
pieniądze, aby sobie na inskrypcję pozwolić),
- w Polsce najstarsze inskrypcje datowane są na koniec XIII wieku, poruszają głównie treści religijne,
- pismo potoczne rzadko wchodzi do epigrafiki,
- badania pisma epigraficznego ↓

•

rozpoczęli je Niemcy i do dziś przodują, po I wojnie światowej dokonali opracowania
materiału do 1650 roku,

•

Polska – działalność prof. Szymańskiego w Katowicach; przyjął on zakres badań do 1800
roku, badając głównie dawne województwo kieleckie,

•

w badania włączyły się m.in. Łódź, Toruń, Gdańsk, Kraków,

•

Zielona Góra – działalność prof. Zdrenki, bierze w tym udział prof. Barciak; panowie badają
inskrypcje do 1922 roku.

IV. DYPLOMATYKA

1. Pojęcie i zakres dyplomatyki:
- dyplomatyka (z gr. „diploma”) – oznacza „podwójnie złożony”; nazwa ta służyła na określenie
paszportów, składających się z dwóch połączonych ze sobą tabliczek woskowych, wydawanych przez
senat rzymski; termin ten został użyty po raz pierwszy przez Jeana Mabillona,
- przedmiot – dokument, źródło pisane mające określone cechy,
- zakres – krytyczne badanie dokumentów; bada zasady wg których powstawał dokument, stara się
odkryć prawidłowości przemian form dokumentacji aktowej, a także kancelarii,
- dyplomatyka zajmuje się również zagadnieniami związanymi z autentycznością i fałszerstwem oraz
oryginałem i kopią dokumentu,
- średniowieczni badacze polscy – Jan Łaski, Marcin Kromer, Jan Zamoyski.

2. Podstawowe pojęcia dyplomatyki:
- dokument – każde pisemne oświadczenie, posiadające prawnie i kancelaryjnie samodzielny byt;
oświadczenie, które służyło powstaniu, udowadnianiu i wykonywaniu określonych uprawnień oraz
posiadające pewne określone prawem i kulturą cechy, zmieniające się zależnie od miejsca i czasu jego
powstania,
- rodzaje źródeł dokumentowych ↓

•

dyplomy lub dokumenty – pisemne oświadczenia sporządzone wg obowiązujących form,
służące jako wiarygodne świadectwo zaistnienia faktów natury prawnej; regulują stosunki
wieczyste między ludźmi,

•

listy – pisma przekazujące wiadomości; nie zaświadczają żadnych czynności prawnych, lecz
w określonych warunkach mogą być przyczyną powstawania i wykonywania uprawnień,

•

akty – pisma powodujące uprawnienia i ich wykonywanie lub potwierdzające określony stan
prawny, ale nie przybrane w formy właściwe dla dokumentu,

- podział dokumentu ze względu na formę i moc prawną ↓

•

dyspozytywny (prawotwórczy, ustanawiający) – „charta”, „epistola”, „testamentum” –
dokument wytwarzający nowy stan prawny i poświadczający go w razie sporu,

•

poświadczeniowy – „notitia”, „breve”, „memoratorium” – stwierdzający jedynie, iż jakiś stan
już istnieje; mogący dla sądu stanowić wiarygodny dowód,

•

„na pół dyspozytywny”, „jakby dyspozytywny” – jeżeli był tylko symbolem powstania stanu
prawnego, sam zaś stan prawny, przenoszony z kolei na dokument, powstawał przez
wykonanie czynności dodatkowych,

- podział ze względu na charakter środka dowodowego w sądzie ↓

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

5

•

publiczny – jego walorów prawnych nie można było naganić bez zarzucenia mu
nieautentyczności; autentyczność takiego dokumentu stwierdzała pieczęć autentyczna
(„sigillum authenticum”), której używać mógł monarcha, papież, bpi i kapituły katedralne,

•

prywatny – dokument, którego autentyczność treści można kwestionować bez podważenia
formalnej autentyczności; każdy dokument nieopatrzony pieczęcią autetntyczną,

- sprawca – osoba powodująca zaistnienie stanu opisanego w dokumencie („actum”),
- wystawca – osoba wystawiająca dokument, stwierdzająca zaistnienie stanu prawnego („datum”),
- odbiorca – osoba, dla której został wystawiony dokument („datum”),
- minuta (nie mylić z minetą ;)) – brudnopis sporządzany przez pisarza lub notariusza,
- dyktator – pisarz sporządzający minutę; dyktat dokumentu – szata słowna,
- formularze – zbiór odpowiednich wzorów dyktatów; w Polsce XIII/XIV-wiecznej dominowały
formularze francuskie, w XV wieku zaczęły pojawiać się rodzime,
- mundator (ingrossator) – osoba sporządzająca czystopis,
- formy przekazu dokumentu ↓

•

oryginał – dokument w formie, w jakiej wyszedł od wystawcy; za jego wiedzą i z jego woli,

•

falsyfikat – dokument, który chce uchodzić za coś innego niż to, czym jest w rzeczywistości,

•

koncept – forma poprzedzająca czystopis, a więc po prostu minuta,

•

kopia – forma następująca po wydaniu czystopisu, może być wystawcy lub odbiorcy,

•

dokumenty powtarzające – „vidimus”/ transumpt (proste potwierdzenie zgodności kopii z
oryginałem); insert – potwierdzenie kopii z oryginałem oraz jego powtórzenie przez sukcesora
wystawcy,

- formuły dokumentu dzielą się na trzy grupy – protokół (odpowiednik wstępu), kontekst (treść
właściwa), eschatokół (odpowiednik zakończenia).

3. Początki kancelarii na ziemiach polskich:
- kancelaria – urząd, który zajmuje się wystawianiem i przyjmowaniem dokumentów oraz
czynnościami aktotwórczymi,
- geneza kancelarii na ziemiach polskich jest obiektem tzw. „bellum diplomaticum”, wojny
dyplomatycznej ↓

•

koncepcja wczesna – zakłada, że kancelaria pojawia się w XI-XII wieku; w przekazie Galla
Anonima występuje kanclerz, toteż musi również istnieć kancelaria; zwolennicy tej tezy
utrzymują, że kancelaria to nie tylko wystawca dokumentów, ale również organ doradczy,

•

koncpecja późna – dokument jako środek prawny pojawia się dopiero w XIII wieku, a zatem
w tym stuleciu pojawiła się także kancelaria,

- notariat publiczny – instytucja będąca przeciwwagą dla urzędów książęcych, tworząca tzw.
instrumenty notarialne; notariuszy publicznych powoływali cesarz bądź papież, początki tej praktyki
wywodzą się z Włoch,
- funkcje kancelarii ↓

•

administracyjna – wystawianie i przyjmowanie dokumentów,

•

polityczna – organizowanie poselstw,

•

kulturotwórcza – przeszczepianie obcych wzorców na rodzimy grunt,

•

religijna – zajmowanie się sprawami kultu.

4. Historia dokumentu średniowiecznego:
- dokument pochodzi z Rzymu – Rzymianie znali jedynie dokument poświadczeniowy; w państwie
karolińskim dokument staje się dyspozytywnym,
- z czasem we Włoszech dokument królewski przeradza się w instrument notarialny, a na północy w
dokument prywatny; w XII wieku nadano notariuszom charakter publiczny,
- polski dokument rangę pełnoprawnego, samodzielnego środka dowodowego zyskał w 1 poł. XIII w.;
od tego momentu rozwijał się w trzech typach ↓

•

dokument książęcy – praktycznie niepodważalny, znaczenie pieczęci, walory jurydyczne,

•

dokument władz kościelnych (np. bpi) – pełnoprawny środek sądowy, ale tylko wobec prawa
kanonicznego,

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

6

•

dok. prywatny – zapewnia listę świadków, których można powołać pod sąd; sam w sobie nic
nie znaczy,

- od XIV w. w niektórych dokumentach znika lista świadków – dok. królewskim wystarcza pieczęć,
- od 1504 r. (konstytucja piotrkowska) pojawia się upadek znaczenia dokumentu królewskiego, co ma
związek z ograniczeniem władzy królewskiej,
- XIV w. – pojawia się dokument starościński; z uwagi na brak zaufania społecznego, początkowo
obficie kraszono go pieczęciami,
- pełnoprawnym środkiem dowodowym są natomiast dokumenty sądów ziemskich zaopatrywane
pieczęcią sędziego i podsędka; z czasem wypiera je księga wpisów (XV wiek).

5. Polska kancelaria monarsza:
- kontrowersje związane z początkami kancelarii monarszej – patrz wyżej,
- w XII wieku dokument zyskuje na znaczeniu w Polsce, toteż z tego okresu pochodzą sygnały o
kanclerzach (jeszcze nie kancelariach!),
- na dworach książąt kapelani książęcy sporządzali dokumenty, a kanclerz opatrywał je pieczęcią,
- w XIII wieku pojawia się urząd podkanclerzego (protonotariusz na Śląsku),
- kapelanów zastępują notariusze i pisarze,
- kanclerz był opiekunem pieczęci królewskiej majestatycznej, podkanclerzy – pieczęci królewskiej
prywatnej, pieczęcią sekretną (sygnetową) zawiadował sekretarz wielki,
- od 1507 r. jeden z dwóch (kanclerz lub podkanclerzy) musiał być osobą świecką,
- podpis królewski od Jana Olbrachta był umieszczany z lewej strony,
- od końca XIV wieku kancelaria prowadzi księgi, które dały początek Metryce Koronnej.

6. Dyplomatyka papieska:
- od Marcina V (1 poł. XV wieku) wprowadza się owe formy dokumentu papieskiego,
- bulle – stosowane w sprawach specjalnych (nominacje biskupów, niekiedy sprawy wiary),
- litterae – listy z salutacją i benedykcją,
- breve – pieczętowane pierścieniem rybaka, pisane na cienkim pergaminie, ma zmienioną intytulację,
w adresie mieści się kwalifikacja osoby w wołaczu bez jej imienia,
- motu proprio – wprowadzone pod koniec XV wieku pismo bezpieczętne podobne do breve,
uwierzytelnione podpisem papieża w formie pierwszej litery imienia chrzestnego.

7. Formuły dokumentowe:
- formuły dokumentowe są to części składowe dokumentu,
- na protokół składają się ↓

•

inwokacja – wezwanie imienia Boga (np. In nomine Domini Amen); może być werbalna albo
graficzna, od XII wieku staje się coraz rzadsza (w Polsce od XIV wieku),

•

intytulacja – wymienienie imienia i godności wystawcy,

•

inskrypcja – adres odbiorcy; z inskrypcją łączą się formuły salutacyjna (pozdrowienie
odbiorcy) i perpetuacyjna (życzenia, aby postanowienia dokumentu były wieczne),

- na kontekst („corpus”) składają się ↓

•

arenga – formułuje motyw wystawienia dokumentu (np. Aby upływ czasu nie zniszczył..., Na
odpuszczenie grzechów naszych...),

•

promulgacja – ogłoszenie woli wystawcy albo odbiorcy dokumentu,

•

narracja – opis okoliczności, w których zdecydowano się wystawić dok.,

•

dyspozycja – treść właściwa, wyrażająca wolę wystawcy (np. Dajemy i nadajemy),

•

sankcja – wraz z formułą penalną jest zagrożeniem karami doczesnymi lub wiecznymi dla
tych, którzy chcieliby naruszyć postanowienia dok., zanika w XIII wieku,

•

koroboracja – zapowiedź środków uwierzytelniających, a więc powołanie się na pieczęć,
ś

wiadków etc.,

- na eschatokół składają się ↓

•

testacja – lista świadków lub ich podpisy,

•

datacja – określenie miejsca i czasu powstania dokumentu („Datum” / „Actum”),

•

aprekacja – końcowe życzenie wieczności dla czynności prawnej („Amen”, „Fiat”),

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

7

•

uwierzytelnienie – pieczęć, podpisy („subscriptio”).

8. Formuły kancelaryjne:
- formuły kancelaryjne – formuły wskazujące na urzędników i ich wkład w powstanie dokumentu,
- formuła rekognicyjna – XII wiek, pochodzenie niemieckie, znaczenie na świecie: osoba pisząca
bierze odpowiedzialność za zgodność dokumentu z zarządzeniem władcy; w Polsce osoba z rekognicji
to po prostu pisarz,
- Datum per manus – 1 poł. XIII w., pochodzenie papieskie, znaczenie: pojawiają się urzędnicy
kancelaryjni biorący odpowiedzialność za zgodność z wytycznymi władcy (a zatem w Polsce takie
znaczenie, jak rekognicja na świecie),
- Scriptum per manus – 1 poł. XIII w., pochodzenie nieznane, znaczenie: informacja o
pisarzu/urzędniku kancelaryjnym, który odpowiadał za spisanie,
- Transeat per manus – 2 poł. XIV w., pochodzenie nieznane, znaczenie: skontrolowanie dokumentu
przez kanclerza,
- Ad relacionem – koniec XIV w., pochodzenie czeskie, znaczenie: pojawiają się różne osoby, także
spoza kancelarii; osoba w relacji była odpowiedzialna za zrelacjonowanie akcji prawnej do kancelarii i
za poprawność tej relacji ↓

•

Dominus rex perse – osobista kontrola dokumentu przez władcę,

•

Comissio propria Domini regis – j/w,

•

Ad mandatum Domini regis – ktoś skontrolował czystopis z polecenia króla,

- Habuit in comissis – 1 poł. XIV w., pochodzenie nieznane (być może rodzimy produkt śląski),
znaczenie: wskazanie tego, kto odpowiadał za sporządzenie dokumentu (podobnie do „Datum per...”).

9. Badanie autentyczności dokumentu:
- w polskim średniowieczu masowo fałszowano głównie w XIII wieku, w czym przodowały klasztory,
a czemu sprzyjał zamęt rozbicia dzielnicowego,
- genezą sięga to XI-XII wieku – wówczas sprowadzano na polskie ziemie klasztory, a panowało
prawo zwyczajowe i nie spisywano nadań,
- dopiero w XIII wieku dokument zastępuje świadków w procesie sądowym, ponadto w 1162 r. papież
Aleksander III zarządził, że duchowni muszą posiadać świadectwo pisane na dobra kościelne,
- klasztory poczuły się zagrożone – fałszowano jednak głównie nie stan prawny, ale dokument,
- władca nie pozostawał obojętny na kwestie autentyczności – jego kancelaria chroniła wiadomości o
metodach ścigania fałszerzy (skąpe informacje o badaniu autent. pochodzą z XIV wieku),
- władca mógł nadać ważność falsyfikatowi, jeśli zgadzał się z jego treścią,
- interpolacja – podfałszowanie,
- razura – podfałszowanie przez wydrapanie,
- formuły związane z badaniem autentyczności ↓

•

Non cancellata, non abolita – formuła pojawiająca się od 1245 r. w dok. świeckich; stwierdza
ważność prawną dokumentu,

•

Non rasa – usuwa podejrzenie o skrobanie,

•

Verum sigillum – potwierdza autentyczność pieczęci,

•

Integra et sana – „cały i zdrowy”, potwierdza fizyczną jedność i poprawność dokumentu.

V. KODYKOLOGIA

- kodykologia – nauka o książce rękopiśmiennej,
- najstarsza forma książki – forma rotulusowa; zwój, pierwotnie papirusowy, który trzyma się w tubie,
- mamy do czynienia z protokołem, eschatokołem etc.; sformułowania na początku i końcu – „zaczyna
się książka”, „kończy się książka”,
- kodeks – forma książki, jaką znamy współcześnie (sklejone, zszyte kartki),
- karta książki składa się z dwóch części – recto / vero (odpowiednio – pierwsza i druga strona kartki),
- iluminatorstwo – sztuka malowania i zdobienia rękopisów; tworzono inicjały oraz całą graficzną
otoczkę wokół pisma,

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

8

- tworzono także – w nieco późniejszym okresie – miniatury, będące wynalazkiem Bizancjum, które
uzupełniały treść pisaną,
- scriptoria – warsztaty pisarskie, związane bądź z kościołami/klasztorami, bądź z uniwersytetami,
- pisali katedraliści na stojąco, robiono to grupowo, na zasadzie dyktowania,
- kolofon – „zwieńczenie” książki, składało się ono z daty zakończenia i nierzadko głupawych
refleksji przepisującego; pisane szybciej i z mniejszym pietyzmem,
- badania nad kodykologią ↓

•

rozpoczęły się we Francji,

•

Czechy – „Studia nad rękopisami”,

•

w Polsce główny ośrodek to Warszawa, także Wrocław z prof. Mrozewiczem.

VI. HERALDYKA

- heraldyka – nph zajmująca się badaniem rozwoju i znaczenia oraz zasadami kształtowania się
herbów; wywodzi się od słowa „herold”, oznaczającego urzędnika dworskiego, który zawsze
wygłaszał jakieś bzdurne treści w „Gumisiach”,
- zawołanie – specyficznie polski, akustyczny element heraldyczny, występujący obok elementów
wizualnych herbu; jedynie w heraldyce polskiej i szkockiej zawołanie pozostało jako odrębny,
akustyczny identyfikator rodu, niezależny od stosowanej dewizy herbowej,
- równość – heraldyka polska pozbawiona jest elementów mogących ją naruszać; zakazane były
zagraniczne tytuły arystokratyczne i ordery, a także ich odzwierciedlenie w herbach,
- rody herbowe – występujące tylko w Polsce zjawisko używania jednego herbu, w niezmienionej
postaci przez wiele, czasem kilkaset niespokrewnionych ze sobą rodzin,
- godła heraldyczne – charakterystyczne dla polskich herbów to podkowy, krzyże, strzały,
półksiężyce, gwiazdy; często występują znaki przypominające pismo runiczne, co zresztą stało się
podstawą odrzuconej już teorii Franciszka Piekosińskiego o runicznym pochodzeniu polskich herbów,
- klejnot herbowy – jest zwykle uboższy od zachodnioeuropejskich, najczęściej powtarzają się pióra
strusie lub pawie, co jest efektem zblazowania i lenistwa malarzy herbowych,
- herby złożone – w polskiej heraldyce odzwierciedlały zazwyczaj związki krwi, herby małżonków,
matki, dziadków etc.,
- barwy herbów – powiązane z barwami herbu i flagi państwowej; stąd częste stosowanie jako
tynktury czerwieni, a jako metalu srebra; bardzo rzadkie są natomiast w polskich herbach futra,
- blazonowanie – opis herbu wykonany zgodnie z zasadami heraldyki,
- historia heraldyki ↓

•

początkowo mówi się o okresie tzw. heraldyki żywej, obejmującej czas XIII-XV wieku,

•

jako nauka właściwie wykształciła się w XIX wieku,

•

jedną z pierwszych prac dot. heraldyki w Polsce napisał w XVI wieku Bartosz Paprocki,

•

do ważniejszych badaczy nowożytnych i późniejszych należeli Joachim Lelewel, Franciszek
Piekosiński, Juliusz Karol Ostrowski, Zbigniew Leszczyc.

VII. NUMIZMATYKA

- numizmatyka – nph zajmująca się badaniem monet, banknotów i innych znaków pieniężnych pod
względem historycznym, estetycznym, a także technicznym; pochodzenie terminu nie jest jasne,
prawdopodobnie pochodzi z łaciny lub greki,
- główne zadania numizmatyki ↓

•

kolekcjonowanie i klasyfikowanie monet,

•

datowanie monet (bezwzględne), analiza znaków menniczych, połączona analiza
ikonograficzna, metrologiczna i epigraficzna,

•

ustalanie kręgu użytkowników danych monet,

•

określanie dodatkowych funkcji monet,

•

wyjaśnianie i interpretacja faktów i procesów dziejowych,

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

9

- podział chronologiczny numizmatyki ↓

•

grecka,

•

celtycka,

•

rzymska,

•

bizantyjska,

•

Dalekiego Wschodu,

•

ś

redniowieczna (w tym arabska i perska),

•

nowożytna,

- gatunek monety – zwykle obejmuje numizmaty o tych samych, bądź podobnych cechach
metrologicznych – wadze, próbie (np. denar, grosz, talar, drachma),
- typ monety – obejmuje numizmaty opatrzone tym samym wyobrażeniem, z reguły zamyka się w
jednej emisji,
- odmiany monety – istnieją w obrębie typów, obejmują monety wybite tą samą parą stempli,
- próba – zawartość czystego kruszcu w monecie,
- „renovatio monetae” – stosowana już we wczesnym średniowieczu wymiana monety na nową na
warunkach korzystnych dla pana menniczego,
- pan menniczy – zleceniodawca emisji monet.

VIII. SFRAGISTYKA

- sfragistyka – nauka o pieczęciach,
- pieczęć – znak rozpoznawczo-własnościowy; podstawowe jej funkcje – uwierzytelniająca,
zabezpieczająca, rozpoznawczo-własnościowa właśnie,
- najstarsza z funkcji to zabezpieczająca, która dominowała w starożytności; funkcja uwierzytelniająca
staje się nadrzędną dopiero od czasów średniowiecza,
- pieczęć najczęściej jest okrągła; jako odcisk składa się z napisu i obazu – obraz to wyobrażenie
napieczętne, zaś napis – legenda lub otok,
- materiały ↓

•

glina (najstarszy materiał),

•

metal – ołów (papiestwo) lub złoto (z rzadka),

•

wosk – w średniowieczu,

•

lak, papier – w późniejszym okresie,

- pierwotnie pieczęć wylewano na pergamin i odciskano (do XII wieku); w następnym okresie zaczyna
ona „dyndać”, przywieszana na sznurach (jedwabnych, konopnych, pergaminowych),
- miska napieczętna – chroniła pieczęć, w średniowieczu używano woskowej, potem drewnianej,
- przy dokumentach papierowych wprowadza się lak (żywica + barwniki); nowożytność to także
pieczęć opłatkowa,
- tusz – tzw. „mokry stempel”; rzecz pochodzi z Chin, gdzie należało ostrożnie pieczętować jedwab,
na terenie Europy upowszechniona w XVI wieku (Polska – XVIII-XIX wiek),
- tzw. „suchy stempel” – wyciskany na papierze,
- wyobrażenia napieczętne – herby, postaci (święty), elementy architektoniczne (miasta), wizerunek
władcy,
- rodzaje pieczęci z wizerunkiem władcy ↓

•

majestatyczna – władca na tronie z insygniami,

•

piesza – w przypadku książąt,

•

konna,

- pieczęć mogła wyrażać pewne cechy osobowościowe oraz ideologię,
- pieczęć sygnetowa – funkcja wyłącznie zabezpieczająca, nie uwierzytelniała,
- pieczęć z „contra sigillum” – tzw. przeciwpieczętowanie; awers duży, rewers mały,
- pieczęć dwustronna – zwykle majestatyczna, awers i rewers tej samej wielkości,
- popularyzacja pieczęci dokonała się, gdy zaczęły używać ich inne podmioty niż władcy, np. cechy
rzemieślnicze czy kupieckie.

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

10

IX. FILOLOGIA ŁACINY ŚREDNIOWIECZNEJ

- filologia łaciny średniowiecznej – zajmuje się łaciną średniowieczną, znacząco różniącą się od łaciny
klasycznej,
- etapy rozwoju łaciny ↓

•

łacina klasyczna – jej znajomość potrzebna jest starożytnikom,

•

łacina średniowieczna – do pewnego momentu gardzono jej zbarbaryzowaniem,

•

łacina nowożytna,

- I wiek p.n.e. – ostateczne ukształtowanie się łaciny; w starożytności stanowiła ona uniwersalny język
urzędowy i literacki,
- im dalej od centrum Imperium Rzymskiego, tym więcej było rozmaitych lokalnych naleciałości,
- w średniowieczu łacina nie była już tak uniwersalna, powszechna była tylko dla pewnych grup, np.
Kościoła i uczonych,
- znajomość łaciny ulegała z biegiem czasu zawężeniu; najdłużej przetrwała jako język urzędowy w
Austro-Węgrzech (do 1848 roku),
- dziś łacina jest potrzebna historykowi, prawnikowi, medykowi, filozofowi,
- średniowieczna łacina jest epigonem tej starożytnej, jakkolwiek ciągłość kulturowa uległa zerwaniu
(tylko papiestwo i Merowingowie posługiwali się pismem),
- filologia łaciny średniowiecznej – historia badań ↓

•

Ludwig Traube – niemiecki historyk, prekursor tejże filologii; 1888 – „O poetach doby
karolińskiej”; filologia łaciny średniowiecznej staje się jedną z nph,

•

Traube badał osiągnięcia literatury karolińskiej w powiązaniu z rozwojem łaciny,

•

Charlton T. Lewis – prowadził badania nad pismem benewentańskim,

•

szeroki wkład w rozwój nauki miała szkoła monachijska,

•

pismo „Speculum”,

•

w Polsce jest tylko jeden zakład ukierunkowany na badania łaciny średniowiecznej – w
Poznaniu,

- barbaryzacja łaciny miała miejsce już w starożytności, dzieląc się naturalnie na łacinę ludową i
literacką,
- wyrazem łaciny elit są dzieła literackie,
- łacina poważnie się różnicowała, dostosowywała się do potrzeb Kościoła, sporo zaczerpnęła z greki,
- Grzegorz z Tours wskazywał na zmiany w łacinie wobec jej form klasycznych,
- problem zapożyczeń i nowej terminologii Kościoła,
- łacina średniowieczna to konglomerat ludowej, literackiej i kościelnej; poważnie uprościła się
względem rzymskiej ↓

•

tendencja do zanikania rodzaju nijakiego,

•

pozostawienie trzech z dawnych pięciu deklinacji,

•

brak czytania przez iloczas,

•

wzrost znaczenia rymu kosztem rytmu,

•

odmiana wyrazów języka narodowego na modłę łacińską,

•

daleko idące uproszczenia ortograficzne,

•

wulgaryzmy, np. pisanie „gracia” zamiast „gratia” (bardzo rażące),

•

składnia – raczej proste zdania (Kadłubek stanowi tutaj wyjątek, jako wybitny stylista
budujący piętrowe molochy zamiast zdań),

- łacina średniowieczna = „lingua mixta”,
- słowniki ↓

•

1670 r., Paryż – I wydanie słownika „Glossarium ad scriptores mediae et infimae latinitatis”,

•

Teodor Wierzbowski – „Słowniczek łacińsko-polski”,

•

współczesny słownik Janusza Sondela – bardzo zacny.

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

11

X. IKONOGRAFIA

- ikonografia – nauka zajmująca się konkretnym źródłem, ikoną; szerzej rozumiana bada obrazową
formę przekazu, ustala czas powstania obrazu lub rzeźby,
- ikonografia historyczna jako nauka

↓

•

początki wiążą się z drugą połową XIX wieku, ale właściwy rozwój i powstanie osobnej nauki
datujemy na połowę wieku XX,

•

1924 r. – Bronisław Gębarzewski inicjuje muzeum ikonograficzne przy Muzeum Narodowym
w Warszawie,

•

1928 r. – kongres historyczny w Oslo podejmuje temat ikony jako źródła historycznego,

•

pierwsza konferencja nauk pomocniczych historii w Wiśle – o powstanie tej nauki w Polsce
upomina się Brygida Kurbis,

•

propagatorem ikonografii w Krakowie był profesor Piech,

- źródła ikonograficzne

↓

•

głównie obrazowe, jakkolwiek rozszerza się to na płaskorzeźby (ryte, wybijane,
grawerowane),

•

różne elementy nieobrazowe – stare mapy (legendy tychże), marginesy ksiąg,

•

monety, pieczęcie,

- aby zinterpretować dawne dzieła należy najpierw je zebrać i skatalogować; interpretacja opiera się na
wielorakich płaszczyznach (społeczna, kulturowa, filozoficzna etc.),
- różnice w podejściu do ikonografii

↓

•

historycy sztucy – skupiają się na formie i wartości estetycznej dzieła,

•

historycy – badają treść dzieła i niesione przez nie idee,

- w sztuce ludowej trudności w rozpoznawaniu świętych rzeźb przezwycięża się poprzez atrybuty
(popularny na Śląsku Jan Nepomucen ma palmę męczeńską i trzyma palce na ustach; atrybutem Jana
Kantego jest księga mądrości),
- historyka interesuje każde dzieło sztuki, bez względu na wartość estetyczną,
- źródło ikonograficzne bada się analogicznie do pisanego, należy poznać m.in. osobę zamawiającą
dzieło, właściciela, cel fundacji, okoliczności powstania, kwestie autentyczności, czas powstania,
- współdziałanie ikonografii z innymi naukami, np. sfragistyką.

XI. NEOGRAFIA

1. Pismo gotyckie:
- gotycyzacja pisma – nastąpiła przy końcu XII wieku w północnej Francji i Normandii (możliwe
wpływy wyspiarskie),
- przyczyny techniczne – skośne przycinanie pióra, ręka położona na pulpicie (stąd pismo bardziej
pionowe); pisano coraz więcej, stąd tendencja do oszczędności,
- cechy estetyczne – przewaga wysokości nad szerokością (niczym w sztuce gotyckiej); reliefatość
(światłocień w literze); włoskowatość; ostre łuki i kąty; rombowatość; łamanie ostrych linii trzonków i
lasek; ligatury rzeczywiste (zwykłe łączenie liter), zbitki konstrukcyjne (wykorzystywanie wspólnych
części liter),
- średnie pismo tekstowe – ok. połowy XIII wieku wykształciło się w takich ośrodkach jak Oksford,
Bolonia, Paryż; było to pismo średniego kalibru, używane głównie w środowiskach naukowych,
- tekstura – pismo spokrewnione z powyższym w bardzo bliski sposób,
- rotunda – pismo powstałe w Italii pod koniec XIII wieku; charakteryzowało się szerokimi i
zaokrąglonymi literami, drobne cechy gotyckie,
- poprzez bastardę następuje wejście w tzw. „neogotyk”, jakkolwiek nie jest to nowa forma, ale stała
ewolucja od pisma gotyckiego.

2. Pismo neogotyckie:
- XVI wiek – powstaje bastarda, łącząca w sobie cechy minuskuły łacińskiej i tekstury gotyckiej;
główne linie członów liter są szerokie, poszczególne litery zaokrąglone,

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

12

- fraktura – nowożytne pismo kancelaryjne, powstałe w kancelarii wiedeńskiej w połowie XV wieku ↓

•

nazwa pochodzi od „łamać”,

•

propagatorzy – Albrecht Durer, Wolfgang Spitzweg, Maksymilian Schonsperger, rodzina
Neudorfferów (pierwszy podręcznik fraktury – 1519 rok),

•

ok. 1550 r. – pojawienie się fraktury na Śląsku (Legnica),

•

cechy – dostojność, elegancja,

- kurrenta – powstała w XV/XVI wieku, wywodziła się z bastardy potocznej i półkursywy
dokumentowej ↓

•

cechy – rozdwojone litery, całkowite łączenie liter, kursywność, używane głównie w
protokołach (zwiększona szybkość pisania),

•

w Niemczech używana aż do 1941 roku.

3. Periodyzacja dziejów pisma neogotyckiego (tu – wg Kazimierza Górskiego):
- XVI-poł. XVII wieku – dokumenty pisane piórem, pismo zwarte i dość ociężałe, wydłużenia górne i
dolne – nieduże, pochylenie w prawo; druga połowa XVI wieku we Francji – reforma ortografii
Ramusa (odróżnienie „u” od „v” oraz „i” od „j”),
- poł. XVII-XVIII wiek – dużo swobodniejsze trzymanie narzędzia, swoisty niepokój duktu,
pochylanie w prawo i w lewo, duże odstępy między wyrazami (odejście od oszczędności), wydłużenie
lasek w górę i w dół, ostrzejsze zacięcie pióra,
- XIX-XX wiek – zmiana duktu na dużo sztywniejszy z racji wprowadzenia stalówki (połowa XIX
wieku), wprowadzenie wzorników pisma dla szkół, pojawienie się maszyny do pisania (Remington,
1873); skrócenie trzonków poszczególnych liter, bardziej pionowy krój pisma.

4. Rodzaje pisma nowożytnego w Anglii:
- Chancevy Hand – „ręka kancelaryjna”, od połowy XV wieku; cechy charakterystyczne dla
poszczególnych działów administracji,
- Court Hand – „ręka sądowa” (poł. XVI wieku – 1731 r.); pismo mało czytelne dla ogółu
społeczeństwa,
- niezależnie – italika, od ok. 1509 roku,
- Secretary Hand – „ręka sekretarki”, kursywa gotycka (XVII wiek),
- Round Hand – „okrągła ręka”, ładne pismo czerpiące z bastardy włoskiej, dominujące od połowy
XVII wieku.

5. Pismo humanistyczne:
- pismo gotyckie było słabo czytelne; nie do końca zgadzano się z ideą gotyku (prądy odrodzeniowe),
- jako jeden z pierwszych hasło odnowy pisma rzucił Francesco Petrarka,
- w bibliotekach odkryto pismo z VIII-IX wieku, czytając stare rzeczy pisane minuskułą karolińską,
- XIV-XV wiek, Włochy – wykształcenie się pisma humanistycznego (antykwa – „stare pismo”);
główne ośrodki rozwoju to Florencja i Wenecja,
- Coluccio Salutati – kanclerz florencki, przyczynił się do rozpowszechnienia antykwy, autor nazwy
„littera antiqua”,
- Niccolo Nicolini – florencki bibliofil, wprowadził antykwę do użytku codziennego,
- Gianfrancesco Poggio Bracciolini – uczeń Salutatiego, przeprowadził reformę pisma, założył szkołę
pisarską,
- antykwa przyczyniła się do „wynalezienia” dużych liter,
- Felice Feliciano z Werony – na jego czas przypada w pełni wykształcona antykwa (1460-63; kapitała
i minuskuła karolińska łączą się w pełną antykwę),
- ostatnia tercja XV wieku, Bolonia – ostatni etap rozwoju antykwy,
- italika – kursywa humanistyczna z XV wieku; pismo używane potocznie, wykształcone w kancelarii
papieskiej z kurrenty lub rotundy; italika rozpowszechniła się w Europie za pośrednictwem papieskiej
korespondencji; pismo pochylone prawostronnie, szybkie i wartkie, stosowane jako wyróżnik.

6. Druk:

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

13

- „Biblia” Gutenberga wydrukowana została w Moguncji ok. 1450 roku; Gutenberg sięgnął do
tekstury, odwzorowując litery na ruchomej czcionce,
- drukowane pismo neogotyckie ↓

•

szwabacha – wykształcona z bastardy w XV wieku na północ od Alp; miejscem rozkwitu była
Norymberga; grubsza, bardziej otwarta i szersza niż tekstura,

•

fraktura – pismo popularne zwłaszcza w pierwszej połowie XVI wieku; posługiwał się nim
Albrecht Durer; bardziej elegancka – wyparła szwabachę (patrz wyżej).

XII. KARTOGRAFIA

- kartografia – jako nph stanowi część geografii historycznej; jest to nauka o przestrzeni w czasie,
- mapa – obraz ziemi (z łac. „kawałek białej tkaniny”); odwzorowanie powierzchni z pomocą znaków
kartograficznych,
- w starożytności i średnowieczu dominowały raczej schematyczne mapy poglądowe („mapae
mundi”); w VI/VII wieku była to zwykle ziemia oblana morzami,
- teomapa – schematyczna mapka średniowieczna, której nazwa wzięła się z tego, że stanowi wpisanie
litery „T” w literę „O” ↓

- średniowieczne plany miast stanowiły ogólnikowe schematy, na których zaznaczano tylko główne
ulice,
- portolany – mapy wybrzeży służące do żeglugi (głównie na Morzu Śródziemnym); była to włoska
specjalność z XIII-XV wieku, jak wszystkie stare formy kartograficzne posiadały one opis,
- weduty – miasta rysowane z perspektywy izometrycznej, na ogół dosyć realistyczne; jedno z
podstawowych źródeł do wyglądu miast,
- chorografie – wyłącznie opisy krajów; obok opisów ziem zawierają też opisy zamieszkujących je
ludów (chorografia etnograficzna); mogą być postrzegane jako gatunek literacki,
- w starych opisach uwzględniano elementy geografii matematycznej, fizycznej, politycznej,
- ważne opisy geograficzne Ptolemeusza i Tacyta; „Geograf bawarski”, „Dagome iudex” – dostarczają
informacji nt. ziem polskich, zamieszkujących je plemion, orientacyjnych granic,
- Janko z Czarnkowa – rozrzucone w jego dziele wzmianki o Śląsku tworzą ciekawy opis
geograficzny,
- Jan Długosz – ojciec polskiej chorografii (XV wiek); jego dzieło powstało w latach 60-tych tego
stulecia; I księga zawiera opis ziem i ludzi polskich, zwraca uwagę na Śląsk, najlepiej opisuje
Małopolskę; Polska geograficznie jest zdefiniowana jako dorzecze Odry i Wisły,
- Konrad Celtes – opisał Śląsk w wierszowany sposób (XV/XVI wiek),
- Bartłomiej Stein – pochodził z Brzegu, swoją twórczością zainaugurował nowożytną geografię
Ś

ląska,

- Wawrzyniec Korwin – pochodził ze Środy Śląskiej, był uczniem Celtesa; napisał kosmografię,
dzieło wydane drukiem w Bazylei, w swym opisie uwzględnia także aspekt przyrodniczy,
- kronikarze nowożytni – wśród nich Joachim Cureus (dzieło „Gentis Silesiae Annales” – „Roczniki
narodu śląskiego” o rozbudowanej części geograficznej),

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

14

- pionierem map właściwych był Mikołaj z Kuzy (połowa XV wieku) – stworzył pierwszą mapę
wszystkich ówczesnych ziem polskich, jako pierwszy umieścił na niej Warszawę, dołożywszy do niej
99 innych miejscowości,
- Bernard Wapowski (XV/XVI wiek) – ksiądz nazywany ojcem polskiej kartografii; stworzył mapę
ziem polskich w 1526 roku, wysoko ocenianą nawet dziś, na której umieścił blisko 500 miejscowości,
- sposoby tworzenia map w dobie wielkich odkryć geograficznych były stosunkowo prymitywne,
- do XVIII wieku w fachu tym dominowali kartografowie z Niderlandów,
- XVIII wiek to czas wielkiego przełomu kartograficznego, jeżeli chodzi o odwzorowania Śląska;
cesarz Karol VI wprowadził rysowanie map metodą pomiarową, które były dokładniejsze, gdyż miały
służyć wojskowości.

XIII. GENEALOGIA

- genealogia – nauka badająca relacje jakie zachodzą między ludźmi,
- filiacja – pokrewieństwo, kiedy jedna osoba pochodzi od drugiej, np. syn/ojciec,
- koicja – relacja oparta o aspekt prawny, małżeństwo ale również konkubinat,
- ród / rodzina – ród to pojęcie szersze, składa się nań jakaś liczba rodzin,
- związki – rzeczywiste / umowne (np. mówienie do pielęgniarki „siostro”, do księdza – „ojcze”, do
kolegi – „twój stary” etc.),
- pamięć genealogiczna – pojęcie określające, czy pamięta się w danym środowisku swoich przodków,
czy też nie; może być długa bądź krótka; w średniowieczu pamiętano to, co opłacało się pamiętać (np.
króla w rodzie),
- imiennictwo, antroponomastyka – dział genealogii zajmujący się imionami ↓

•

męskie / żeńskie,

•

dwuczłonowe / jednoczłonowe,

•

rodzime / ogólnochrześcijańskie / obce,

- na nadanie imienia wpływają najczęściej – tradycja rodzinna, moda, znaczenie imion, dewocyjny
charakter tychże (religia),
- w Polsce przejście z imion słowiańskich na chrześcijańskie dokonało się ok. połowy XIII wieku,
- nazwisko – w Polsce wykształciło się ↓

•

w XVI wieku – dla szlachty (proces ten trwał aż do XIX wieku),

•

w XVII-XVIII wieku – nazwiska mieszczańskie,

•

w XIX wieku – nazwiska chłopskie,

- nazwisko tym odróżnia się od określenia przyimiennego, że musi być dziedziczone w trzech
pokoleniach oraz oderwane od miejscowości, z której delikwent pochodzi.

XIV. METROLOGIA

1. Metrologia jako dziedzina badań historycznych:
- przedmiot metrologii – miary, narzędzia do mierzenia, przeliczanie z miar dawnych na dzisiejsze,
systemy mierzenia i związany z nimi splot interesów społeczno-gospodarczych,
- źródła – źródła ikonograficzne, podręczniki kupców włoskich, zabytki materialne, podręczniki
geometryczne, akta sądowe, dokumenty wprowadzające nowe systemy mierzenia,
- historia metrologii w Polsce ↓

•

początki – Feliks Łoyko (XVIII wiek), Stanisław Staszic, Towarzystwo Przyjaciół Nauki,

•

2. połowa XIX wieku – badania Franciszka Piekosińskiego,

•

kontynuacja w XX wieku – Roman Grodecki,

•

lata 30-te – Edward Stamm wydaje 3 fundamentalne prace z zakresu metrologii,

•

1970 r. – „Miary i ludzie” Witolda Kuli jako próba systematyzacji dotychczas zdobytej
wiedzy.

2. Systemy miar stosowane na ziemiach polskich w dobie staropolskiej:

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

15

- miary długości – łokieć (59,36 cm), łokieć krakowski (58,5 cm), w okresie stanisławowskim
sprecyzowany na 59,55 cm; mierzeniu dłuższych odległości służyła mila (8534,3 m),
- miary powierzchni – łan wielki (23-27 ha), oparty był na łanie małym (flamandzkim) (16-18 ha);
metrologia wyróżnia później jeszcze łan chełmiński (17,38 ha) oraz łan królewski (ok. 49 ha),
- miary objętości – ceber, którego wielokrotnością była beczka (200 l), podstawą późniejszych
systemów był korzec (52-54 l); do mierzenia płynów używano garnca (3,2-3,3 l),
- miary ciężaru – grzywna (34, później 51 g), później pojawiła się marka (powyżej 200 g); od 1565
roku obowiązujący był funt krakowski (405 g), od 1764 roku – funt warszawski (406 g).

3. Systemy metrologiczne w okresie zaborów:
- Królestwo Polskie ↓

•

w 1819 roku wprowadzono system nowopolski, którego punktem wyjścia były linie paryskie,

•

łokieć nowopolski liczył 57,60 cm,

•

zrównano kwartę i litr z systemu metrycznego,

•

obok systemu nowopolskiego istniał jeszcze dawny system stanisławowski,

- Wolne Miasto Kraków – posługiwało się miarami galicyjskimi, w 1836 roku wprowadziło własny
system powiązany z nowopolskim,
- Galicja ↓

•

w 1787 roku podjęto próbę unormowania miar, za podstawę przyjmując łokieć lwowski
(59,55 cm),

•

w zakresie miar powierzchni brak było jednoznacznych ustaleń, lecz w 1857 roku
wprowadzono morgę dolnoaustriacką,

•

system dolnoaustriacki obowiązywał do 1876 roku, kiedy w całej monarchii wprowadzono
system metryczny,

- zabór pruski – od 1816 roku obowiązujący był system pruski, oparty na pruskiej stopie (0,3138 m),
- zabór rosyjski – obok zastanych systemów używano także systemu rosyjskiego, w 1899 roku
wprowadzono system metryczny.

4. Znaczeniowy i funkcjonalny charakter dawnych miar:
- etap antropomorficzny pojęć metrologicznych – najważniejszymi jednostkami miar są części ciała
człowieka,
- miary są uwarunkowane m.in. trybem życia i pracy, potrzebami transportu (np. „wóz” siana),
- dużą wagę przywiązuje się do uczciwości mierzenia, co często jest sankcjonowane sakralnie („Jaką
miarą mierzycie, taką wam będzie odmierzone” etc.),
- folklor pełen jest opowieści o diabelskich karach za przekłamaną miarę,
- we wszystkich zorganizowanych społeczeństwach dyspozycja miarami jest atrybutem władzy,
- miary antropomorficzne były bardzo dogodne – każdy je rozumiał, a „narzędzia” do mierzenia miało
się zawsze przy sobie (chyba, że ktoś był po obustronnej amputacji, wtedy nici z oszacowania ile
mierzy stopa).

5. Współczesne jednostki – międzynarodowy układ SI:
- system metryczny ↓

•

utworzony w 1791 roku i przyjęty przez rewolucyjny rząd Francji; miał być jednolity,
naturalny i uniwersalny,

•

Polska wprowadziła system metryczny w 1919 roku,

•

podstawowe jednostki to metr i kilogram,

•

1 metr – 1/40000000 południka przechodzącego przez Paryż,

•

1 kilogram – masa litra wody w temperaturze jej topnienia,

•

w systemie metrycznym charakterystyczne są jednostki krotne (np. 1 mm –1 m – 1 km),

- Międzynarodowy Układ Jednostek Miar SI ↓

•

układ SI został utworzony uchwałą X Generalnej Konferencji Miar w 1960 roku; w Polsce
został przyjęty 23 czerwca 1966 roku,

•

zalety – uniwersalność, jednolitość, możliwość stosowania we wszystkich dziedzinach nauk
fizycznych i technicznych,

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

16

•

długość – metr (wzorzec w Sevres),

•

masa – kilogram (wzorzec w Sevres),

•

czas – sekunda (wg pulsowania atomu),

•

natężenie – Amper,

•

temperatura – Kelwin,

•

ś

wiatło – Kandel,

•

ilość materii – mol.

XV. CHRONOLOGIA

1. Pojęcie, zakres i rozwój badań chronologii:
- chronologia (z gr. „chronos” – czas, „logos” – nauka) – nauka o mierzeniu czasu,
- chronologia może być ↓

•

matematyczna (astronomiczna) – badająca ruchy ciał niebieskich,

•

techniczna (historyczna) – badająca historyczne podziały czasu,

- 1750 r. – teoretyczne dzieło benedyktynów Maura Autina, Charlesa Clemenceta i Ursina
Durandapte’a pt. „Art de verifier les dates”,
- druga połowa XIX wieku – ożywienie badań (F. K. Ginzel, Hermann Grotefend),
- 1957 r. – wydanie polskiego podręcznika chronologii.

2. Pierwotne i astronomiczne sposoby mierzenia czasu (zegary):
- odkrycie Metona (V wiek p.n.e.) – cykl lunarny (powtarzanie się roku księżycowego co 19 lat),
określany przez „złote liczby”; odkrycie to dało podwaliny pod reformę juliańską kalendarza,
- zegar słoneczny ↓

•

gnomon – długość cienia powstającego w wyniku oświetlenia jakiegoś przedmiotu przez
Słońce; przybiera on różne kształty, odmierza nierówne godziny,

•

słoneczny zegar równikowy – wskazówkę umieszcza się równolegle do osi Ziemi; w
zależności od pory roku cień widziany jest z góry lub z dołu,

•

poziomy zegar słoneczny – pozioma płyta stanowiąca tarczę, na której umocowana jest
wskazówka w kształcie trójkąta,

- zegary „jakby mechaniczne” ↓

•

zegary piaskowe – odpowiednia ilość piasku przesypującego się z jednego naczynia do
drugiego,

•

zegary ogniowe – spalanie się odpowiedniego materiału, np. oliwy w lampce,

•

zegary wodne – zasada działania taka, jak zegarów piaskowych,

- zegary mechaniczne ↓

•

zegar kołowy – na wał nawinięty jest sznur obciążony ciężarem metalowym, który rozwijając
się powoduje ruch wału; ruch przekazywany jest wskazówce, która odmierza równe godziny,

•

zegar wahadłowy (1584 r. – wynalazek wahadła Galileusza) – energii poruszającej układ kół i
wskazówek dostarcza sprężyna, wahadło zaś zapewnia ich równomierny ruch.

3. Kalendarz:
- najwcześniej kalendarz kształtowany był przez zmiany pór roku i zjawiska w życiu przyrody,
- 3 systemy chronologiczne – roku księżycowego, który za podstawę bierze miesiąc synodyczny; roku
słonecznego, który za podstawę bierze rok zwrotnikowy; roku księżycowo-słonecznego, który
uzgadnia rok księżycowy ze słonecznym,
- kalendarz juliański ↓

•

wprowadzony w 46 roku p.n.e. przez Juliusza Cezara (opracował – Sozygenes),

•

przyjmuje rok słoneczny zwrotnikowy, liczący 365,5 dnia,

•

ustala czteroletnie cykle – trzy lata po 365 dni i rok przestępny (366),

•

różnica między rokiem zwrotnikowym wynosi 11 minut, co w ciągu 128 lat daje 1 dzień,

•

równonoc wiosenną ustalono na 25 marca, początek roku na 1 stycznia,

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

17

•

rok podzielony został na 12 miesięcy,

•

dzień przestępny ustalono na 24 lutego, w roku przestępnym były dwa dni z tą datą,

•

kalendarz juliański upowszechnił się w kręgu kultury rzymskiej i potem chrześcijańskiej; jego
niedoskonałości sprawiły szczególne kłopoty komputystyce kościelnej,

- po raz pierwszy sprawę reformy kalendarza w Kościele podniósł kard. Pierre d’Ali w 1414 roku, a w
1437 roku stała się ona przedmiotem obrad soboru bazylejskiego w wyniku interwencji kard. Mikołaja
z Kuzy,
- dopiero powołanie w 1576 roku do prac nad reformą kalendarza Luigi Lilio, profesora w Perugii, i
jego brata Antonio Lilio, doprowadziło do pomyślnych wyników,
- kalendarz gregoriański ↓

•

zaakceptowany przez Grzegorza XIII, kiedy okazało się, że równonoc wiosenna przesunęła się
już o 10 dni; dostrojono kalendarz astronomiczny do liturgicznego,

•

nowy kalendarz ogłoszono w 1582 roku bullą „Inter gravissimas”,

•

wprowadzał dwie zmiany – w 1582 roku, po 4 października, miał nastąpić od razu 15
października; ponadto co 400 lat opuszcza się trzy dni przestępne,

•

po 4 października 1582 roku zaczął obowiązywać jedynie we Włoszech, Hiszpanii, Portugalii
i Polsce,

•

na Śląsku został wprowadzony 12 stycznia 1584 roku (od razu nastąpił 23 stycznia); Śląsk
stawiał opór przez czynniki ekonomiczne (przesunięcie się terminu targu nyskiego), religijne i
polityczne,

•

w Niemczech, Danii i Norwegii kalendarz greg. wprowadzono dopiero w 1700 roku,

- kalendarz rewolucyjny francuski ↓

•

obowiązywał we Francji i niektórych krajach z nią związanych od 22 września 1792 roku do 1
stycznia 1806 roku,

•

utrzymywał czteroletnie cykle,

•

miesięcy było 12, przy czym nowy rok rozpoczynał się 22 września; każdy miesiąc miał
liczyć 30 dni, a ostatni – zawierać 5 dni uzupełniających,

•

zniesiono tygodnie, a na ich miejsce wprowadzono dekady (do 1802 roku).

4. Ery:
- era chronologiczna to ustalenie roku pierwszego w danej kulturze,
- era dionizyjska – rok pierwszy to rok narodzin Chrystusa; opracowana przez rzymskiego mnicha
Dionizego Małego w VI w., w VIII w. spopularyzował ją angielski komputysta Beda Czcigodny,
- era mahometańska – liczy się od 622 roku (ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny),
- era żydowska – od początku świata, tj. 3761 roku p.n.e., stosowana od XI wieku,
- era bizantyjska – od początku świata, tj. dla odmiany 5508 roku p.n.e.,
- era odrewolucyjna – od 1792 roku we Francji,
- lata panowania władców świeckich i lata pontyfikatów papieży,
- indykcje – powszechnie używane w średniowieczu, nazwa pochodzi od podatku płaconego w
rzymskim imperium, którego podstawę poddawano rewizji co 15 lat.

5. Początek roku:
- nazwa „rok” w Polsce oznaczała termin, kiedy należało stawić się w sądzie,
- styl jest to sposób obliczania początku roku,
- styl Obrzezania – początek roku przypadał 1 stycznia, wprowadził go Cezar, używany również w
ś

redniowieczu; powszechne zastosowanie znalazł w XVI wieku,

- styl marcowy (wenecki) – od 1 marca, stosowany w republikańskim Rzymie,
- styl Zwiastowania – od 25 marca, stosowany do 1749 roku w wielu odmianach,
- styl wielkanocny lub francuski – rozpoczynał rok od Święta Wielkanocy, używany od IX do XVI
wieku (głównie we Francji),
- styl bizantyjski lub grecki – od 1 września w Bizancjum, płd. Włoszech i Rosji,
- styl Narodzenia Pańskiego – od 25 grudnia, stosowany w kurii papieskiej, Anglii, Niemczech,
Szwecji, Czechach i Polsce,

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

18

- styl ustanawiający początek roku na czas od 25 grudnia do 1 stycznia – kłopotliwy dla historyka,
gdyż w przypadku tego okresu nie wiadomo, czy chodzi o rok wcześniejszy, czy późniejszy,
- styl rewolucyjny – wprowadzony w 1792 roku we Francji, początek roku ustanawiał na 22 września,
- w Polsce używane były niemal wyłącznie dwa style – Obrzezania (w XVI wieku zyskuje
wyłączność) i Narodzenia Pańskiego; sporadycznie używano stylu Zwiastowania (około połowy XII
wieku).

6. Przeliczanie datacji:
- kalendarz rzymski – w Polsce dominował do połowy XIV wieku, przy czym w XVI przeżywał
swoisty renesans; miał pewne dni stałe, a mianowicie kalendy, nony oraz idy ↓

•

kalendy

odnoszą się do miesiąca wcześniejszego
wzór: ilość dni miesiąca wcześniejszego + stała liczba 2 = x

x – liczba kalend = dzień miesiąca wcześniejszego

np. XIII kalendy iunni: 31 + 2 = 33

33 – 13 = 20 maja

•

idy

stałe dni w miesiącu; w marcu, maju, lipcu i październiku przypadające 15-ego, w resztę 13-ego,
wzór: dzień id w danym miesiącu + stała liczba 1 = x

x – liczba id = określony dzień miesiąca

np. VIII idy juli: 15 + 1 = 16

16 – 8 = 8 lipca

•

nony

stałe dni w miesiącu; w marcu, maju, lipcu i październiku przypadające 7-ego, w resztę 5-ego,
wzór: dzień non w danym miesiącu + stała liczba 1 = x

x – liczba non = określony dzień miesiąca

np. III nony marca: 7 + 1 = 8

8 – 3 = 5 marca

- „consuetudo Bononiensis” (styl boloński) ↓

•

zbliżony do kalendarza rzymskiego, powstał w VIII wieku, na ziemiach polskich używany
sporadycznie w XIII wieku,

•

dzieli on miesiąc na dwie części – mensis intrans (miesiąc wstępujący, do 15/16-ego) oraz
mensis exiens (po 15/16-ym),

•

w miesiącu wstępującym nic nie liczymy, np. quintodecimo intrante mense julio – 15 lipca,

•

w miesiącu zstępującym przeliczamy, np. exeunto mense maio die nono –

31 (dni w maju) + 1 (stała) = 32
32 – 9 (dzień miesiąca zstępującego, nono) = 23 maja

- kalendarz współczesny, tj. dzisiejszy sposób liczenia – jak wszystkie pożyteczne rzeczy wynaleziony
przez śydów, pojawił się w Europie w VI wieku, podaje się kolejne dni danego miesiąca; w Polsce
pojawił się w wieku XIII, a upowszechnił w XVI-XVII,
- cyzjojany ↓

•

mnemotechniczne dwuwiersze służące do praktycznego zapamiętywania konkretnych dat,

•

wywodziły się z Niemiec, z końca XII wieku,

•

najstarszy znany polski cyzjojan pochodził z 1370 roku i dotyczył śmierci Kaziemirza Wlk.,

•

pomagały zapamiętać dni świąt – jeśli na daną sylabę przypadało np. „Wit”, wówczas tego
dnia był dzień świętego Wita,

- kalendarz kościelny ↓

•

wymagał uczoności; pojawił się w Polsce w XIII wieku, dominował od drugiej połowy XIV
wieku do początku wieku XVI,

•

w orientacji pomagają tablice chronologiczne,

•

np. Feria sexta ante diem Lucie virginis 1255 – Piątek przed dniem świętej Łucji dziewicy
1255 roku,

•

Łucji – 13 grudnia; Wielkanoc roku 1255 przypadała 28 marca; szukamy w tablicy –
odpowiedź to 10 grudnia.

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

19

7. Sposoby zapisywania dat:
- chronostych – zdanie, często cytat z Pisma Świętego lub wiersz poetycki, w którym litery alfabetu
łacińskiego spełniające równocześnie funkcję cyfr (I, V, X, L, etc.) zsumowane dają zapis daty
rocznej; chronostych w Polsce pojawia się w XVI-XVIII wieku,
- zapis kabalistyczny – do zapisu liczb używa się 23 liter alfabetu łacińskiego, przy czym najczęściej
pod słowami zawierającymi ów zapis podaje się od razu sumę liczb (litery mają wartości liczbowe, np.
A-1, B-2, K-10, T-100 etc.).

XVI. NAUKA O ZNAKACH WŁADZY I PRAWA

1. Pojęcie i zakres nauki o znakach władzy i prawa:
- skomplikowana geneza – w historii prawa zrodziła się bowiem jako archeologia prawnicza lub jako
nauka o symbolach prawa, natomiast w historii jako insignologia lub nauka o insygniach władzy; w
zasadzie oba kierunki są uprawiane obok siebie, stąd tendencja do wiązania ich w jedną całość,
- przedmiotem badań są zabytki materialne (ruchome i nieruchome) związane z miejscem stanowienia
i realizacji norm prawnych oraz narzędziami służącymi do ich realizacji; mogą to być także stroje,
atrybuty, znaki, gesty rytuału towarzyszącego wykonywaniu władzy i prawa,
- zadaniem nauki o znakach władzy i prawa jest ustalanie widzialnych przejawów życia prawnego, w
mniejszym zaś stopniu odkrywanie nieznanych norm prawnych,
- dyscyplina ta dostarcza historykowi możliwości dotarcia w sfery, które przy zwykłych dla jego
warsztatu środkach są po prostu niedostępne.

2. Rozwój badań nauki o znakach władzy i prawa:
- zainteresowanie zabytkami związanymi z procesem stanowienia i realizowania norm prawnych sięga
ostatniej ćwierci XVI w.; szła owa nauka w 3 kierunkach ↓

•

iurisprudentia picturata – zajmująca się plastycznymi przedstawieniami różnych aspektów
prawa i jego egzekucji,

•

iurisprudentia symbolica – interesująca się symboliką prawną, przejawiającą się w znakach,
gestach i czynnościach symbolicznych,

•

zainteresowanie się przedmiotami służącymi do stanowienia i realizowania norm prawnych,

- dwa ostatnie kierunki często wiązały się z sobą, tworząc podwaliny archeologii prawniczej (za jej
twórcę uważa się Karla von Amira, Monachium 1888 r.),
- poważniejsi badacze: Claudius von Schwerin (uczeń K. von Amira; opublikował materiały mistrza w
1943 r.), Richard Horna (Czechosłowacja), Heinrich Baltl (Austria),
- badacze polscy: Joachim Lelewel (interesował się symboliką grobów królewskich), Aleksander
Przeździecki (studium nad włócznią św. Maurycego, 1861 r.), Feliks Kopera, Marian Morelowski i
inni (badania nad skarbcem koronnym i insygniami królewskimi),
- Witold Maisel (1967) – jako pierwszy postawił zagadnienie archeologii prawniczej w Polsce w
sposób właściwy, przyswajając historiografii polskiej obcy dorobek teoretyczny; „Archeologia prawna
Polski”, „Archeologia prawna Europy”.

3. Podstawowe zagadnienia przedmiotu:
- miejsca stanowienia i realizowania norm prawnych ↓

•

chodzi tutaj o miejsca o charakterze usługowym w stosunku do funkcji stanowienia i realizacji
norm prawnych; mogą to być określone miejsca stałe, pod gołym niebem lub budynki; mogą
one być wykorzystywane bądź dla zebrań ogólnych, bądź też stanowić siedzibę władz,

•

szczególne zainteresowanie budzą siedziby sądów, ze swoimi specyficznymi urządzeniami
(np. izba tortur, szafot, gilotyna),

- narzędzia i sprzęty służące do realizowania norm prawnych ↓

•

administracja używała specjalnych narzędzi do przekazywania określonych sygnałów, były to:
dzwon zawieszony na ratuszu, bęben, trąbka, piszczałka, chorągiew, tablica ogłoszeń, etc.,

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

20

•

cechy posługiwały się skrzynkami (ladami), w których przechowywano przywileje, księgi,
pieniądze, etc.,

•

dla zapewnienia właściwego przebiegu postępowania sądowego konieczne były stoły i ławy,
do składania przysięgi służyły relikwie, krzyż, a także tablica z rotą przysięgi;
uwierzytelnienie → laska, pierścień sędziowski, pieczęć sądowa; narzędzia tortur,

•

w obrocie handlowym posługiwano się wzorcowymi miarami i wagami, także tabliczkami
pokwitowań oraz młotkiem do przeprowadzania licytacji,

- strój jako forma rytuału prawnego ↓

•

strój koronacyjny (w Polsce wykształcił się w 1. poł. XV w.); stroje: szlacheckie,
duchowieństwa, uniwersyteckie i urzędnicze (określały zakres i charakter władzy),

•

strój wojskowy (XVII/XVIII w. → mundur) – odróżnienie stopnia oraz broni,

•

strój miał za zadanie określić sytuację społeczną użytkownika i wyróżnić go spośród
pospolitego tłumu,

- atrybuty, symbole i znaki rytuału prawniczego ↓

•

niemal każda dziedzina życia społ., a zwłaszcza wykonywana władza, była opatrzona
specjalnym znakiem symbolicznym,

•

atrybuty panującego to: berło, but, chorągiew, diadem, jabłko, korona, włócznia, tron, etc.,

•

rodzaje korony ze względu na jej funkcje: koronacyjna, homagialna (służąca do przyjmowania
hołdów), osobista, hełmowa, egzekwialna (wystawiana w czasie nabożeństw żałobnych
odprawianych za króla), wotywna, grobowa (nakładana władcy na głowę do trumny),

•

rodzaje korony ze względu na formę: kabłąkowa (zwieńczona prętami), hełmowa, o
specjalnych kształtach, płytowa, obręczowa, liliowa,

•

papieska tiara (używana od poł. XIV w.) – skł. się z trzech koron,

•

inne atrybuty: herb, pieczęć, laska sędziego, etc.,

- formy rytuału prawniczego ↓

•

dzieli się je na: stosowane stale w różnych aktach prawnych i na stosowane w aktach jednego
tylko typu,

•

w toku czynności związanych z wykonaniem aktów prawnych ważna jest pozycja ciała,

•

szczególne znaczenie koronacji władcy.

XVII. PRASOZNAWSTWO

1. Prasa w dziejach powszechnych:
- starożytne dzienniki urzędowe – rzymskie Akta Diurina Orbis (podobne gazety w Chinach – VI w.),
- pierwsze gazety pisane pojawiły się we Włoszech; w Anglii, Francji i Niemczech – 1420 rok,
- popularność ręcznie pisanych gazet domu handlowego Fuggerów w Augsburgu,
- 1454 r. – zastosowanie ruchomej czcionki przez Gutenberga w Moguncji,
- Ludwik XI, koniec XV wieku – zorganizowanie we Francji poczty, po raz pierwszy jako instytucji
stałej,
- 1583 r. – Michael von Aitzig, zwany „ojcem nowożytnej prasy”, zaczyna systematycznie wydawać
relacje ciągłe „Relacio Historica” (stanowiły przegląd wydarzeń w Niemczech),
- 1605 r. – pierwszy tygodnik „Niewe Tijdinghe” (Antwerpia, wydawcą – Abraham Verhoeven),
- narastające ingerencje panujących w aktywność wydawniczą,
- 1660-1670 – okres wydawania w Lipsku pierwszego europejskiego dziennika – „Neu einlaufende
Nachricht von Kriegs und Welt Handelt”,
- od połowy XVII wieku pojawia się prasa specjalistyczna, naukowa i literacko-naukowa (1665 –
„Journal des Savants”),
- 1702 r. – pierwszy numer angielskiego „The Daily Courent” założonego przez Bucleya de facto
rozpoczyna historię prasy codziennej,
- 1704 r. – John Campbell zakłada „The Boston News Letter”, od którego zaczyna się nieprzerwana
historia prasy amerykańskiej,
- 1788 r. – założenie w Anglii „Times’a” przez Johna Waltera,

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

21

- „The Daily Telegraph” (1855) i początek nowego – prasy tańszej, powszechnej i lubującej się w
skandalach, tragediach etc.,
- druga połowa XIX w. – powstawanie agencji prasowych m.in. Wolffa i Simensa w Berlinie, Juliusa
Reutera w Londynie,
- prasa z narzędzia propagandy i wymiany idei politycznej stała się środkiem sprzedaży wiadomości i
reklamy handlowej,
- 1919 r. – „The New York Daily News” rozpoczyna erę tabloidów, prasę III generacji.

2. Prasa polska pierwszej generacji:
- „Merkuriusz Polski” – wydawany w 1661 roku przez marszałka Łukasza Opalińskiego i związany ze
stronnictwem francuskim; wydawano go po polsku i włosku; zawierał informacje bieżące z kraju i ze
ś

wiata,

- 1683 – „Nowiny”; 1719 – „Poczta Królewiecka”,
- lata 20. XVIII wieku – „Nowiny Polskie”, których nazwę zmieniono na „Kurier Polski”; zawierały
wiadomości z kraju, wychodząc w nakładzie ok. 1000 egzemplarzy,
- monopol na drukowanie gazet informacyjnych mieli wówczas pijarzy, by w 1740 roku utracić go na
rzecz jezuitów,
- najważniejsze gazety i pisma okresu stanisławowskiego dotyczyły różnych spraw ↓

•

„Monitor” – pismo społeczno-kulturalne, narzędzie obozu królewskiego,

•

„Zabawy przyjemne i pożyteczne” – Naruszewicz, Krasicki (1769-1777),

•

„Dziennik handlowy” – reprezentował interesy mieszczan,

•

„Pamiętnik polityczny i społeczny” (P. Świtkowski),

- klęska powstania listopadowego odbiła się na prasie, pozostały tylko trzy tytuły – „Gazeta
Warszawska”, „Kurier Warszawski” oraz „Dziennik Powszechny”,
- „Gazeta Warszawska” była najstarszym pismem ogólnoinformacyjnym, pozostawała w rękach
rodziny Lesznowskich,
- od 1850 roku ukazywał się „Dziennik Warszawski” hr. Henryka Rzewuskiego, pismo w założeniu
lojalne wobec władz,
- po upadku powstania powoli odradzały się czasopisma społeczno-kulturalne i specjalistyczne
(„Tygodnik Polski”, „Magazyn Powszechny”),
- specjalistyczne różnicowanie czasopism – dla dzieci i młodzieży, dla kobiet, dla chłopów, etc.,
- prasa tajna okresu powstania styczniowego (1861-64) – „Strażnica”, „Pobudka”, „Prawda” Wagnera.

3. Dalszy rozwój polskiej prasy:
- 1865 r. – „Bluszcz”; reforma „Kuriera Warszawskiego” przez W. Szymanowskiego,
- pod koniec XIX wieku rozwija się prasa lokalna, nasila się aktywność wydawnicza prawicy,
- początek XX wieku – masowe wydawanie prasy katolickiej,
- w okresie międzywojennym układ sił politycznych decydował o strukturze prasy (do 1926 roku
wpływ wywierała endecja, w późniejszym okresie – obóz rządzący),
- prasę kształtowały też mechanizmy konkurencji oraz prawo zysku, powstawały koncerny prasowe
(Dąbrowskiego w Krakowie, „Prasa polska” w Warszawie, „Polonia” w Katowicach),
- czasopisma kulturalne – „Pion”, „Rycerz Niepokalanej”, „Polska na morzu”, „Wiadomości
Literackie”, „Prosto z mostu”,
- w przededniu II WŚ wydawano w Polsce ponad 100 dzienników i 2 tysiące czasopism,
- 23 lipca 1944 roku – dzień narodzin prasy PRL (pojawia się „Rzeczpospolita”).

4. Prasa jako źródło historyczne:
- prasa (pisana) – ogół zespołowo redagowanych druków periodycznych, wydawanych nie rzadziej niż
raz na kwartał pod wspólnym tytułem, z numeracją bieżącą; charakteryzuje się aktualnością treści,
wszechstronnością tematyki, publiczną dostępnością, anonimowością i różnorodnością odbiorców,
mechaniczną formą powielania ↓

•

gazety ogólnej treści,

•

czasopisma ogólnej treści,

•

pozostałe czasopisma,

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

22

- generacje rozwoju prasy ↓

•

pierwsza – XVII-poł. XIX wieku (świat) / 1661-1864 (Polska) – mało nakładowa, mało
dostępna, droga,

•

druga – poł. XIX w.-1918 (świat) / 1864-1918 (Polska) – wyższy nakład, reklamy, tańsza,

•

trzecia – po 1918 roku – większe znaczenie grafiki, poruszanie popularnych treści,

- cenzura – urzędowa kontrola publikacji, prasy, widowisk, audycji etc., sprawowana przez instytucje
państwowe; ma na celu przeciwdziałanie i zapobieganie rozpowszechnianiu treści sprzecznych z
interesami, polityką i ideologią państwa ↓

•

prewencyjna (uprzednia),

•

represyjna,

- początków cenzury można doszukiwać się w starożytności (palenie ksiąg, cenzura represyjna),
- 1559 r. – pierwszy wykaz książek zakazanych autorstwa papieża Pawła IV,
- edykt Zygmunta Starego z 1523 r. – oficjalnie wprowadził kontrolę w zakresie sprowadzania ksiąg z
zagranicy,
- po rozbiorach, cenzurę na ziemiach polskich sprawowały państwa zaborcze,
- zabór rosyjski – konstytucja zakładała wolność druku w Królestwie Polskim, lecz złamano to w 1819
roku; do rewolucji 1905 roku stosowano cenzurę prewencyjną, później represyjną,
- zabór austriacki – cenzura prewencyjna została uchylona w dobie liberalnej, stosowano wówczas
represyjną,
- zabór pruski – od 1816 roku stosowano cenzurę prewencyjną; w latach 40-tych złagodzono przepisy,
by w dobie Kulturkampfu znów dokonać obostrzeń,
- 1921 r. – wolność prasy w Polsce,
- 1927 r. – próby wprowadzenia cenzury prewencyjnej,
- 1935 r. – pominięcie tematu cenzury w konstytucji,
- po II WŚ – gwarancja wolności prasy i słowa, nie licząc walki z „demokratycznym ustrojem”,
- konstytucja 1952 r., art. 83 – „wolność słowa i druku”,
- 1997 r., art. 14 – zapewnienie wolności prasy i innych środków społecznego przekazu,
- prasa w Polsce jest cennym źródłem z powodu strat w innych materiałach podczas II WŚ,
- wymaga krytyki wewnętrznej – zewnętrznej nie potrzebuje, kiedy jest nielegalna,
- cenne przekazy to m.in. nekrologi, krótkie anonse, dowcipy polityczne, ogłoszenia, fotografie (od lat
70-tych XIX wieku).

5. Badania nad prasą:
- brylują w nich Niemcy i USA, nie od rzeczy wspomnieć o Szwajcarii,
- XIX/XX wiek – powstają pierwsze katedry dziennikarstwa; w 1916 roku ma początek w Lipsku
pierwszy Instytut Prasoznawczy w Europie,
- Columbia University w USA – wydział dziennikarstwa z Josephem Pulitzerem, jeszcze przed
wybuchem I WŚ,
- Warszawa – Wyższa Szkoła Dziennikarstwa, odnowiona w 1947 roku,
- pracownia historii prasy przy Polskiej Akademii Nauk,
- wydanie „Historii prasy polskiej” z okazji obchodów 300-lecia „Merkuriusza Polskiego”.

XVIII. ARCHIWISTYKA

1. Zakres, metody, terminologia:
- przedmiot archiwistyki – pierwotnie archiwalia, potem dodatkowo archiwa, obecnie dokumentacja
archiwalna na dokładkę,
- działy – teoria archiwalna, metodyka archiwalna, prawo archiwalne, archiwoznawstwo (badanie
historii archiwów i zespołów archiwalnych),
- metody – np. metoda rekonstrukcji zespołu,
- archiwum – pojęcie związane pierwotnie z kancelarią XVI-wieczną; zbiór dokumentów oraz miejsce
ich przechowywania, obecnie – samodzielna instytucja mająca na celu gromadzenie, przechowywanie,
opracowywanie i udostępnianie akt; także – dział w instytucji lub potoczna nazwa niektórych zbiorów,

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

23

- archiwum zakładowe (od lat 60-tych) – komórka w instytucji przejmująca materiały niepotrzebne do
bieżącego urzędowania; przechowująca, ewidencjonująca, udostępniająca, brakująca,
- kancelaria – organ zajmujący się czynnościami aktotwórczymi, również osobny urząd; współcześnie
także dział urzędu,
- registratura – akta bieżące, całość akt urzędu, dział rejestrujący i przechowujący akta,
- zespół archiwalny – organicznie powiązane ze sobą i zarchiwizowane materiały archiwalne,
wytworzone i zgromadzone w wyniku działalności urzędu, instytucji lub osoby publicznej (dzieli się
na złożony/prosty, szczątkowy/fragmentaryczny, otwarty/zamknięty),
- zasób archiwalny – cała zawartość archiwum (jednostki organizacyjnej), zgromadzona i
uporządkowana wg określonych zasad (państwowy/niepaństwowy zasób archiwalny),
- zasada proweniencji – nierozdzielności zespołu,
- zasada pertynencji terytorialnej – zachowywanie zespołu w miejscu jego wytworzenia,
- kategorie archiwalne ↓

•

A – dokumentacja archiwalna o znaczeniu historycznym, przechowywana wieczyście,

•

B – archiwalia o wartości czasowej (np. B5),

•

BC – akta manipulacyjne o krótkotrwałej wartości użytkowej (makulatura),

•

BE – archiwalia o wartości czasowej, po upływie określonego czasu podlegają ekspertyzie,

- pomoce naukowe – inwentarze, przewodniki, katalogi, skorowidze; wykazy sporządzone wg
ustalonych zasad celem ewidencji, informacji i udostępniania.

2. Charakterystyka archiwów w okresie staropolskim:
- archiwa kościelne – najstarsze, świeckiej administracji kościelnej lub klasztorne; powstawały od
końca XIII wieku do pierwszej połowy wieku XVIII, ukształtowane były pod wpływem prawa
kanonicznego,
- archiwa władz centralnych państwa ↓

•

Archiwum Koronne krakowskie – sięgało swymi korzeniami początków XIV wieku,
wyodrębnione ze skarbca królewskiego na Wawelu; archiwum odbiorcy gromadzące
dokumenty w postaci luźnych kart, których odbiorcą był król; nadzór sprawował podskarbi
wielki koronny,

•

Archiwum Koronne warszawskie – od 1765 roku nowocześniejsza kontynuacja archiwum
krakowskiego; gromadziło m.in. umowy międzynarodowe oraz traktaty dynastyczne,

•

Archiwum Metryki Koronnej – przykład archiwum wystawcy,

•

inne – Archiwum Podskarbińskie, Archiwum Skarbu Kwarcianego, Archiwum Dóbr
Stołowych, Archiwum Marszałkowskie Koronne,

- archiwa miejskie – XIII-XIX wiek; ich zasób to przywileje, księgi wójtowskie i ławnicze, księgi
przyjęć do prawa miejskiego, wilkierze,
- archiwa rodowe – powstawały od końca XIV wieku, pierwotnie były to archiwa odbiorców,
- archiwa grodzkie i ziemskie – archiwa sądowe powstające w XIV-XV wieku; upadły wraz z sądami
pod koniec XVIII wieku.

3. Reorganizacja archiwów w okresie stanisławowskim:
- 1764 r. – powstanie Gabinetu Jego Królewskiej Mości, równolegle powstaje Archiwum JKM,
- kolejni archiwiści JKM – Jacek Ogrodzki, Adam Cieciszewski, Christian W. Friese, Jan Albertrandy,
- zasób Archiwum JKM – akta przeważnie w postaci korespondencji,
- Archiwum Gabinetu Wojskowego JKM – zawierało akta własne kancelarii wojskowej, powstałej w
1766 roku,
- Archiwum Rady Nieustającej (1775) – akta Rady Nieustającej prowadzone systemem akt czynności
(protokoły posiedzeń, memoriały, aneksy),
- Archiwum Komisji Skarbu Koronnego – komisja jako spadkobierca urzędów podskarbińskiego i
skarbu kwarcianego przejęła wytworzone przez nie akta,
- Archiwum Komisji Wojskowej Koronnej i Obojga Narodów – komisja była spadkoiercą urzędu
hetmańskiego; księgi protokołów, obfite aneksy, akta sądowe etc.,
- Archiwum Komisji Edukacji Narodowej (1773) – akta pojezuickie oraz własne, m.in. akta plenum
komisji, akta dotyczące poszczególnych szkół, związane z administracją dóbr.

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

24

4. Archiwa w okresie zaborów:
- zabór rosyjski – w 1808 roku w okresie Księstwa Warszawskiego powołano Archiwum Ogólne
Krajowe, które przekształciło się później w AGAD; powstało dziesięć prowincjonalnych archiwów akt
dawnych dla gromadzenia akt sądowych; w 1867 roku utworzono centralne Archiwum Akt Dawnych
oraz Archiwum Skarbowe,
- zabór pruski – istniały archiwa państwowe w Poznaniu (1869) oraz Gdańsku (1878),
- zabór austriacki – powołano Archiwum Krajowe Aktów Grodzkich i Ziemskich we Lwowie (1784) i
Krakowie (1877),
- w okresie zaborów istniały też archiwa miast, a niektóre rodowe (Czartoryskich, Krasińskich,
Zamoyskich) przekształciły się w zbiory publiczne.

5. Archiwum Główne Akt Dawnych:
- AGAD powołano dekretem księcia warszawskiego Fryderyka Augusta dn. 2 listopada 1808 roku
jako Archiwum Ogólne Krajowe,
- 1816-1889 – funkcjonuje jako Archiwum Główne Królestwa Polskiego,
- do 1918 roku archiwum nazywało się Warszawskie Archiwum Główne Akt Dawnych Królestwa
Polskiego, zaś po 1918 – Archiwum Główne Akt Dawnych,
- od początku działalności zajmowało się gromadzeniem i zabezpieczaniem materiałów
rękopiśmiennych władz i urzędów dawnej Rzeczypospolitej oraz uwierzytelnianiem odpisów
dokumentów ,
- obecnie AGAD posiada zasób od XII wieku do zakończenia I wojny światowej, obejmujący ok. 6
tysięcy metrów bieżących akt.

6. Organizacja i sieć polskiej służby archiwalnej w okresie międzywojennym:
- dekretem z 7 lutego 1919 roku powołane zostały archiwa państwowe Rzeczypospolitej Polskiej,
- były zarządzane przez Wydział Archiwów Państwowych Ministerstwa Wyznań Religijnych i
Oświecenia Publicznego,
- powstały wówczas jako instytucje polskie archiwa w Warszawie – Archiwum Główne Akt Dawnych,
Archiwum Akt Dawnych, Archiwum Skarbowe, Archiwum Oświecenia, Archiwum Wojskowe
(przekształcone w 1930 roku w Archiwum Akt Nowych),
- powołano też państwowe archiwa w niektórych miastach wojewódzkich, organizowane były na
nowo archiwa kościelne, funkcjonowały dawne archiwa miejskie oraz rodowe.

7. Zmiany w archiwach w Polsce po II WŚ:
- po II WŚ starano się odtworzyć sieć archiwów, właczono do niej archiwa znajdujące się na terenach
byłej Rzeszy Niemieckiej,
- 29 marca 1951 r. – dekret o archiwach państwowych wprowadza pojęcie państwowego zasobu
archiwalnego,
- do archiwów państwowych przejęto archiwa samorządowe, rodowe i gospodarcze,
- do kierowania archiwami powołano Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych,
- 1983 r. – ustawa zastępująca dekret z 1951 roku, która wprowadziła pojęcie narodowego zasobu
archiwalnego; organem centralnym – Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych.

8. Polskie ustawodawstwo archiwalne:
- 7 lutego 1919 r. – Naczelnik Państwa podpisuje dekret „o organizacji archiwów państwowych i
opiece nad archiwaliami” ↓

•

archiwa państwowe w gestii Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego,
któremu podporządkowano Wydział Archiwów Państwowych,

•

obowiązki archiwów państwowych – prawo przechowywania akt urzędów państwowych,
władz kościelnych; „gromadzić, chronić, opracowywać oraz udostępniać” zasób archiwalny,

•

Rada Archiwalna – miała m.in. rozpatrywać regulaminy oraz instrukcje archiwalne, służyć
pomocą w dziedzinie opieki nad archiwaliami,

- 29 marca 1951 r. – dekret o archiwach państwowych ↓

•

utworzenie Naczelnej Dyrekcji AP-ych, podległej Prezesowi Rady Ministrów,

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

25

•

trzy rodzaje archiwów państwowych – centralne, wojewódzkie i powiatowe; ich zadania to
zabezpieczanie, gromadzenie i scalanie materiałów archiwalnych, ich rejestracja, nadzór nad
składnicami akt, prace naukowo-badawcze,

•

wprowadzenie pojęcia „państwowy zasób archiwalny”,

•

przy Naczelnej Dyrekcji miała działać Rada Archiwalna,

- 14 lipca 1983 r. – ustawa „o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach” ↓

•

wprowadzenie pojęcia „narodowy zasób archiwalny”,

•

zwierzchni nadzór nad tym zasobem miał sprawować Naczelny Dyrektor Archiwów
Państwowych, podległy Ministerstwu Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki,

•

określenie sposobu postępowania z materiałami archiwalnymi,

•

Rada Archiwalna – organ doradczy przy NDAP o trzyletniej kadencji,

•

podział archiwaliów na kategorie A/B, etc.

•

ustawa ta, z modyfikacjami, funkcjonuje do dziś.

XIX. DEMOGRAFIA HISTORYCZNA

- początki demografii historycznej – druga połowa XVII wieku, ma to związek z arytmetyką
polityczną J. Graunta; w XIX wieku demografia staje się samodzielną nauką,
- przedmiot badań demografii – zmiany w stanie, ruchu, strukturze, rozmieszczeniu ludności;
prognozowanie tychże,
- działy – demografia ogólna (opisowa), matematyczna, historyczna, jakościowa, porównawcza,
analityczna, społeczno-ekonomiczna,
- demografia historyczna szacuje stan, ruch, strukturę i rozmieszczenie ludności w okresie
prestatystycznym,
- baza źródłowa – współcześnie są to spisy powszechne, ewidencja bieżąca ludności, badania
ankietowe,
- powszechny spis ludności – badanie cechujące się powszechnością, imiennością, bezpośredniością,
jednoczesnością; pierwszy odbył się w Belgii w 1846 roku; w Polsce – 1921,
- ruch naturalny – zmiany stanu i struktury ludności spowodowane urodzeniami, zgonami, ślubami,
- przyrost naturalny – różnica między urodzeniami i zgonami,
- ruch wędrówkowy – wewnętrzny (w obrębie państwa) i zewnętrzny (migracje),
- przyrost wędrówkowy – różnica między ludnością napływającą a wypływającą z danego terytorium,
- niż demograficzny – szybki spadek stopy przyrostu naturalnego,
- kohorta – grupa, która w tym samym czasie przeżyła dane zdarzenie (np. ukończyła szkołę),
- generacja – pokolenie, rodzi się średnio co 30 lat,
- reprodukcja – ciągłe odtwarzanie liczby ludności,
- źródła do stanu zaludnienia w XVI-XVIII wieku – źródła skarbowe ↓

•

rejestry świętopietrza,

•

łanowe,

•

podymne,

•

są to źródła niedokładne i niekompletne, często obejmujące tylko jakieś grupy ludności,

- źródła do badań ruchu naturalnego w XVII-XVIII wieku – rejestracja metrykalna ↓

•

listopad 1563 r. – uchwała soboru trydenckiego nakazująca rejestrować księgi chrztów i
ś

lubów,

•

w późniejszym okresie wprowadzono również rejestrację pogrzebów (zmarłych),

•

ź

ródła te są niedokładne, gdyż np. nie rejestrowano dzieci nieślubnych, zmarłych w momencie

porodu etc.,

•

nie należy utożsamiać liczby wpisów w księdze z ilością rzeczywiście zachodzących
wydarzeń.

Nauki pomocnicze historii – zagadnienia egzaminacyjne

(c) by Kruszyna

26

SPIS TREŚCI

I. WPROWADZENIE DO NPH ............................................................................................. 1

II. PALEOGRAFIA ................................................................................................................. 1

III. EPIGRAFIKA.................................................................................................................... 3

IV. DYPLOMATYKA ............................................................................................................. 4

V. KODYKOLOGIA ............................................................................................................... 7

VI. HERALDYKA ................................................................................................................... 8

VII. NUMIZMATYKA ............................................................................................................ 8

VIII. SFRAGISTYKA ............................................................................................................. 9

IX. FILOLOGIA ŁACINY ŚREDNIOWIECZNEJ ........................................................... 10

X. IKONOGRAFIA ............................................................................................................... 11

XI. NEOGRAFIA ................................................................................................................... 11

XII. KARTOGRAFIA ........................................................................................................... 13

XIII. GENEALOGIA............................................................................................................. 14

XIV. METROLOGIA ............................................................................................................ 14

XV. CHRONOLOGIA........................................................................................................... 16

XVI. NAUKA O ZNAKACH WŁADZY I PRAWA........................................................... 19

XVII. PRASOZNAWSTWO ................................................................................................. 20

XVIII. ARCHIWISTYKA..................................................................................................... 22

XIX. DEMOGRAFIA HISTORYCZNA.............................................................................. 25

SPIS TREŚCI.......................................................................................................................... 26