Przejścia demograficzne. Podstawowe metody pomiaru demograficznego 

 

Pierwsze i drugie przejście demograficzne 

 
Czterofazowy model przejścia demograficznego 

 

 

Faza pierwsza 

  Naturalny proces reprodukcji – natężenie urodzeń i zgonów utrzymuje się na bardzo wysokim 

poziomie 

  Możliwa reprodukcja prosta – liczba urodzeń równa się liczbie zgonów 
  Mogą występować okresy, kiedy poziom umieralności przekracza poziom rodności 
  Dotyczy ludności żyjącej na bardzo niskim poziomie rozwoju gospodarczego 
  Współczynnik dzietności jest większy niż 6 dzieci na kobietę w wieku rozrodczym 
  Przeciętna długość trwania życia nie przekracza 45 lat 

Faza druga 

  Obniżanie się umieralności przy utrzymującym się wysokim poziomie rodności 
  Współczynnik dzietności na poziomie 4,5 – 6,0 dzieci na kobietę w wieku rozrodczym 
  Przeciętna długość trwania życia: 45 –55 lat 

Faza trzecia 

  Znaczne obniżenie poziomu rodności, większe niż poziomu umieralności  
  Dzietność wynosząca średnio 3,0 – 4,5 dziecka na 1 kobietę 
  Przeciętna długość życia: 55 – 65 lat  

Faza czwarta 

  Poziom natężenia urodzeń zbliżający się do poziomu umieralności. 
  Natężenie zgonów bliskie minimalnych wartości, co wynika z wysokiego poziomu wiedzy 

medycznej 

  Dzietność poniżej 3 dzieci na kobietę 
  Przeciętna długość trwania życia przekraczająca  65 lat 
  Stabilizacja procesu reprodukcji na niskim poziomie przyrostu naturalnego.   
  Możliwy niższy poziom urodzeń niż poziom zgonów 
  Typowa dla krajów o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego 

Pierwsze przejście demograficzne cechowało się przede wszystkim spadkiem umieralności na skutek 
postępu w naukach medycznych. Był to okres rozkwitu instytucji rodziny, w której rodzice skupiali uwagę 
w pierwszej kolejności na zapewnieniu dobrobytu dziecku (era królewskiego dziecka z rodzicami), 
wypełnianiu swych ról społecznych oraz życiu zgodnym z wzorcami kulturowymi. Pierwsze przejście 
demograficzne zostało nazwane przez profesora van de Kaa przejściem altruistycznym. 
 

 
Drugie przejście demograficzne  
Dalszy spadek dzietności przy istniejącej już bardzo niskiej dzietności i umieralności wynika z: 

   chęci samorealizowania się obojga rodziców, 
   dążenia do posiadania własnych dochodów z pracy przez mężczyznę, jak i kobietę, 
   chęci posiadania odpowiedniego wykształcenia, 
   dążenia do zadowolenia z życia, 
  ciągłego podnoszenia stopy życiowej. 

 
Podstawowe właściwości drugiego przejścia demograficznego 
1)  

-  opóźnianie wieku zawierania małżeństwa, 
-  osłabienie trwałości małżeństwa, 
-  zmniejszenie częstości zawierania małżeństw, 
-  wzrost roli związków kohabitacyjnych, 
-  wzrost ilości związków typu: wspólne życie, oddzielne zamieszkiwanie, 
-  wzrost częstości rozwodów, 
-  wzrost liczby rodzin z jednym rodzicem 

2)  

-  zmniejszenie dzietności poniżej poziomu prostej zastępowalności pokoleń, 
-  opóźnianie wieku urodzenia pierwszego dziecka, 
-  przesuwanie się maksymalnej płodności do grupy wieku 25 – 29 lat, 
-  wzrost udziału dzieci pozamałżeńskich. 

3)  

-  rozpowszechnianie się znajomości metod antykoncepcyjnych i dostępności różnych środków 

antykoncepcyjnych, 

4) 

-  zmiana stylu życia (zdrowe odżywianie się, ruch fizyczny) powodująca obniżanie się umieralności. 

 

Wybrane metody  i miary stosowane w demografii 

Średni stan ludności  danego terytorium w roku t 
 
 
 
                                         
                                               – średni stan ludności określonego terytorium w roku t; 

                                         – liczba ludności na początku roku t; 

                                    – liczba ludności na końcu roku t. 

Średnioroczne tempo zmian liczby ludności 
 
 
 
Indeksy (wskaźniki dynamiki) 
Indeksem nazywamy liczbę względną powstałą przez podzielenie wielkości danego zjawiska w okresie 
badanym (sprawozdawczym) do wielkości tego zjawiska w okresie bazowym (podstawowym). 
Jeżeli poziom zjawiska w okresie badanym oznaczymy symbolem y

1

, a w okresie podstawowym symbolem 

y

0

, to ogólny wzór na indeks przyjmuje postać: 

 

 

  Interpretując indeks, mówimy o wzroście lub spadku wyrażonym w procentach. 
  Porównując wyniki indeksów, mówimy o wzroście lub spadku wyrażonym w punktach 

procentowych. 

 
 

k

t

p

t

t

k

t

p

t

t

L

L

L

L

L

L

,

,

,

,

 

:

gdzie

2

%

100

1

0

t

t

L

L

T

0

1

y

y

i

Rok 

Liczba 

ludności w 

Polsce 

(stan 31XII) 

2003=100% 

Rok 

poprzedni=100% 

2003 

38190608 

100,00 

- 

2004 

38173835 

99,96 

99,956 

2005 

38157055 

99,91 

99,956 

2006 

38125479 

99,83 

99,917 

2007 

38115641 

99,80 

99,974 

 
Współczynniki demograficzne 
Współczynniki demograficzne to ze statystycznego punktu widzenia wskaźniki natężenia pewnych zdarzeń 
demograficznych w analizowanym okresie. 
 
Ogólna postać współczynników demograficznych: 
 
 
gdzie: 
W – współczynnik demograficzny dla okresu t; 
F – ogólna liczba zdarzeń demograficznych, które zaszły w okresie t; 
L – ogólna liczba ludności badanej populacji w okresie t; 
C – stała (1, 100, 1000, 10000, …). 
 

  Współczynniki demograficzne obliczane dla poszczególnych subpopulacji badanej populacji 

ludnościowej nazywamy cząstkowymi współczynnikami demograficznymi. 

  Współczynniki demograficzne mogą być również obliczane dla ściśle określonych momentów. 

 

Liczba i rozmieszczenie ludności 

 

Obliczenia liczby ludności opierają się na wynikach spisów oraz szacunkach w oparciu o hipotetyczne 
wskaźniki gęstości zaludnienia, ustalane na podstawie oceny stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego 
świata (regionu). 
Poczynając od 1950 r. powszechnie przyjmuje się szacunki wydziału Ludnościowego ONZ. 
 

Prognozy; projekcje 
  Prognozy demograficzne – ich zadaniem jest przewidywanie najbardziej prawdopodobnego przebiegu 

zdarzeń,  

  Projekcje demograficzne – są swoistymi symulacjami, które określają możliwy przebieg procesów 

według z góry założonych scenariuszy. 

Tempo wzrostu liczby ludności na świecie: 

  Podwojenie liczby ludności z 1650 r. wymagało 200 lat. 
  Podwojenie liczby ludności z 1850 roku – 100 lat. 
  Z 1950 r. – 38 lat. 

 
Podstawowe czynniki determinujące rozmieszczenie ludności: 
  przyrodniczo – geograficzne: klimat, rodzaj gleby, ukształtowanie terenu, zasoby mineralne i 

energetyczne (jednak obecnie inwestycje lokuje się tam, gdzie istnieją rezerwy siły roboczej, a nie tam, 
gdzie zlokalizowane są surowce) 

  czynniki społeczno – ekonomiczne: poziom rozwoju społeczno – gospodarczego, formy społecznej 

organizacji, rozwój techniki, cele gospodarcze realizowane za pomocą określonej polityki 

  czynniki demograficzne – zróżnicowanie rodności i umieralności, migracje 
 
 
 

38182222

2

38173835

38190608

2004

L

C

L

F

W

34

33

31

27

23

20

16

6

2

2

2

Oceania

572

558

523

444

364

288

220

74

38

24

16

Ameryka 
Po

łudniowa 

i 

Środkowa

339

332

316

284

256

232

204

82

26

7

2

Ameryka 
Pó

łnocna

965

922

821

637

480

364

282

133

111

107

106

Afryka

4030

3938

3705

3181

2636

2139

1704

947

809

635

502

Azja

731

731

729

721

693

657

605

408

276

203

163

Europa

6671

6515

6124

5295

4451

3699

3032

1650

1262

978

791

ŚWIAT

Liczba ludno

ści (w mln)

2007

2005

2000

1990

1980

1970

1960

1900

1850

1800

1750

Regiony

1,77%

%

100

1

3032

6124

%

100

1

%

100

1

40

40

1960

2000

0

L

L

L

L

T

t

t

 

Proces urbanizacji 

  Urbanizacja – proces społeczno-ekonomicznej integracji ludności w miastach i rozprzestrzeniania się 

miejskiego stylu życia.  

  Poziom urbanizacji mierzony jest proporcją ludności miejskiej do ogólnej liczby ludności danego 

obszaru. 

  Zespół metropolitarny (aglomeracja) – obszar, na którym doszło do połączenia sąsiadujących miast, 

wchłaniających całkowicie okoliczne obszary. 

 
Podstawowe determinanty urbanizacji: 

  Napływ ludności ze wsi do miast 
  Włączanie do obszaru miast zasiedlonych terenów wiejskich 
  Przyrost naturalny ludności miast 

(Największe znaczenie mają dwa pierwsze czynniki, ponieważ przyrost naturalny ludności miast, zwłaszcza 
dużych, jest na ogół małych, a niekiedy nawet ujemny). 
 
Podstawowe charakterystyki rozmieszczenia ludności 
 
Współczynnik gęstości zaludnienia jest obliczany jako stosunek liczby ludności do powierzchni badanego 
terytorium. 

•  W 1998 r. średnia gęstość zaludnienia Egiptu wynosiła 63 osoby na 1 km2 powierzchni kraju. 
•   W dolinie Nilu średnia gęstość zaludnienia wynosi 500 osób na km2. 
•   Zaledwie 2,5% powierzchni kraju to ziemie uprawne, a więc średnio na 1 km2 ziem uprawnych 

przypada 2635 osób. 

 

Powierzchnia administracyjna Polski do 2005 roku wynosiła 312 685 km².  
W wyniku najnowszych pomiarów dokonanych przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii powierzchnia ta 
uległa zmianie i obecnie wynosi 312 679 km². 
Polska ma kilka powierzchni, z których każda odnosi się do nieco innego obszaru: 

 

powierzchnia lądowa Polski wynosi 311 888 km² - wartość ta jest odpowiednikiem 
powierzchni podawanych dla innych państw we wszelkiego typu zestawieniach  

 

powierzchnia administracyjna Polski wynosi 312 679 km² - wartość ta jest wyliczeniem 
sumy powierzchni wszystkich jednostek administracyjnych  

 

powierzchnia lądowa wraz z morskimi wodami wewnętrznymi Polski wynosi 313 893 
km²  

  powierzchnia terytorium Polski wynosi 322 575 km²