Zwrot przestrzenny (spatial turn) jako paradygmat nauk społecznych
Dyskurs intelektualny w ramach nauk społecznych przełomu 20. i 21.
wieku został zdominowany przez teoretyczne analizy potrójnego zwrotu
jako wyraz rzeczywistości współczesnego społeczeństwa:
1. Zwrot kulturowy zapoczątkowany przez M. Foucault, kontynuowany
adekwatnie do rozwoju technologicznego współczesnych kultur i
cywilizacji na kanwie interpretacji historii: F. Fukuyama (Koniec
historii, 1991) oraz S.P. Huntington (Zderzenie cywilizacji, 1996)
2. Zwrot technologiczny z analizami zmian społecznych wywołanych
nowymi technologiami medialnymi (M. McLuhan: globalna wioska) i
informacyjnymi (M. Castells: społeczeństwo sieci)
3. Zwrot przestrzenny, którego prekursorem jest H. Lefebvre (1974) z
nową koncepcją przestrzeni w wymiarze społecznym
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9
Prekursorzy zwrotu przestrzennego
• Samo pojęcie spatial turn (zwrot przestrzenny) pojawia się po raz
pierwszy w pracy geografa Edwarda W. Soja Postmodern geographies z
1989 roku
• Prekursorem nie tyle pojęcia, co nowego znaczenia, rozumienia i
interpretacji przestrzeni w wymiarze społecznym jest Henri Lefebvre
• W pracy La production de l’espace z 1974 roku (Wytwarzanie
przestrzeni) prezentuje interdyscyplinarną koncepcję przestrzeni, a tym
samym wprowadza ponownie przestrzeń jako motyw dyskursu
intelektualnego w ramach nauk społecznych
• Paradygmat zwrotu jako oś sporu wokół modernizmu i postmodernizmu
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9
Modernizm i postmodernizm a zwrot przestrzenny
• Postmodernizm (Fredric Jameson, Postmodernism, or, The
Cultural Logic of Late Capitalism, 1991)
– Paradygmat zwrotu przestrzennego jako
• wyraz różnic między modernizmem a postmodernizmem
• jeden z głównych motywów postmodernistycznej krytyki modernizmu
• Modernizm: podkreślenie znaczenia czasu i historii
• Postmodernizm: uprzestrzennienia czasowości (spatialization of
the temporal) jako odwrót od 19. wiecznej obsesji historii na
rzecz nowego rozumienia przestrzeni (M. Foucault)
• E.W. Soja (Thirdspace, 1996): zwrot przestrzenny jako rodzaj
master turn – główny paradygmat nauki końca 20. wieku –
paradygmat transdyscyplinarności jako taki
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9
Zwrot przestrzenny w kontekście rozwoju nauki
“(...) Contemporary critical studies have experienced a significant
spatial turn. In what may be seen as one of the most important
intellectual and political developments in the late twentieth century,
scholars have begun to interpret space and the spatiality of human life
with the same critical insight and emphasis that has traditionally been
given to time and history on the one hand, and to social relations and
society on the other (...)”
(E.W. Soja, Thirdspace. Journeys to Los Angeles and other Real-and-
Imagined Places, London/NY 1996)
• Przestrzeń jako główny element krytycznej teorii społecznej
• Przestrzeń jako główny motyw w interpretacjach życia społecznego
• Marginalizacja czasu i historii na rzecz przestrzeni
• Przestrzeń jako jedno z głównych zagadnień nauki
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9
Przestrzeń w nauce i kulturze
• Wielowymiarowość znaczenia ‘zwrotu przestrzennego’:
– transdyscyplinarność, tj. może dotyczyć każdej dyscypliny i nauki jako takiej,
– transkulturowość, tj. może występować i obowiązywać niezależnie od miejsca i
czasu w orbicie oddziaływania danej kultury-cywilizacji
• W tym kontekście spatial turn jest sprzężony zwrotnie z rozwojem
technologicznym drugiej połowy 20. wieku. Dotyczy to przede wszystkim
nowych technologii informacyjnych, interpretowanych jako zwiastun, wyraz
i zarazem główne narzędzie procesu globalizacji
• Zwrot przestrzenny i technologiczny oznaczają nową percepcję
rzeczywistości człowieka oraz nową dynamiczną koncepcję społeczeństwa w
formie
– globalnej wnioski (M. McLuhan)
– społeczeństwa sieci (M. Castells)
– mobilności jako głównego fenomenu nowoczesnego społeczeństwa (J. Urry)
• Głównym motywem samego zwrotu przestrzennego są daleko idące zmiany
społeczne wywołane przez media i technologie telekomunikacyjne
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9
Typologia zwrotu przestrzennego
Koniunktura na ‘przestrzeń’
•
Każda z dyscyplin szeroko rozumianej humanistyki na swój sposób przeprowadza
własny ‘zwrot przestrzenny’ poprzez przesunięcie akcentów badawczych, zmianę
perspektywy, czy też poprzez próbę ujęcia nowego fenomenu pojawiającego się w
polu badawczym
•
Metafory zwrotu przestrzennego – obok terminu spatial turn występują również
określenia:
– Topological turn, zwrot topologiczny w nawiązaniu do terminologii
matematycznej i fenomenologicznej w ramach nauk filozoficznych;
– Topographical turn, zwrot topograficzny w literaturoznawstwie oraz
kulturoznawstwie opierający się na odkryciu przestrzeni jako tekstu, oparty
m.in. na kartografii, tj. mapa i czytanie map jako transformacja przestrzeni w
tekst, ale również jako wyraz opanowania przestrzeni przez człowieka
– Rehabilitacji przestrzeni w naukach historycznych (Karl Schlögel 2003) z
pytaniem o możliwość tzw. wielkich narracji po ich właściwym końcu wywołanym
postulatem postmodernizmu F. Lyotarda (1977)
– Zwrot przestrzenny oznacza symboliczny powrót przestrzeni do dyskursu
historycznego w formie konieczności umiejscowienia i uprzestrzennienia
historiograficznych przedstawień i analiz w orbicie oddziaływania konkretnej
przestrzeni kulturowej i społecznej, a co za tym idzie historycznej.
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9
Zwrot przestrzenny jako kompresja czasu i przestrzeni
• Kompresja czasu i przestrzeni (D. Harvey, The Condition of Postmodernity.
An Enquiry into the Origins of Cultural Change, Oxford/Cambridge 1989),
tj. zagęszczenie czasowych i przestrzennych horyzontów poznania, która
doprowadziła jednocześnie do swoistej implozji przestrzeni
• Czy to w globalnej wiosce McLuhan’a czy mobilnym społeczeństwie Urry’ego
czy też w społeczeństwie sieci Castells’a (jako model społeczeństwa
informacyjnego z koncepcją przestrzeni jako funkcją kultury), to właśnie w
przestrzeni wyznaczone są linie przepływów, węzły, centra i peryferie
• Postulowane w postmodernistycznej teorii mediów przezwyciężenie
przestrzeni i czasu odbywa się, parafrazując McLuhana, właśnie w
przestrzeni jako medium i message w jednym; inaczej mówiąc postulowana
deterytorializacja cyberprzestrzeni zawieszona jest na koordynatach tejże
przestrzeni
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9
Kompresja czasu i przestrzeni: Umiejscowienie i uprzestrzennienie
• Technologicznie możliwa kompresja czasu i przestrzeni wymaga społecznego
umiejscowienia i uprzestrzennienia
• Deterytorializacja dotyczy technologii ale nie człowieka i społeczeństwa;
technologie komunikacyjne nie likwidują przestrzeni, lecz czynią je innymi
• Fenomen ten charakteryzuje sam proces globalizacji, w którym ukazują się
nowe odmiany przestrzeni w kontekście technologicznych nośników
telekomunikacji
• Postulowane przez McLuhana przezwyciężenie i w konsekwencji zniesienie
przestrzeni służy w międzyczasie umiejscowieniu nas samych, jak w
przypadku technologii GPS (Global Positioning System)
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9
Kompresja czasu i przestrzeni: Umiejscowienie i uprzestrzennienie
• Jednocześnie rozwój nowych technologii komunikacyjnych zmienił formę
oddziaływania kultur i cywilizacji:
– Nie oddziałują one w swych orbitach i przestrzeniach, lecz zostały
umiejscowione czy to w przestrzeni czy też na orbitach
– Technologie medialne (przekaz satelitarny) reprezentują daną kulturę
na orbitach, ale nie orbitę danej kultury
– Jako przykład technologicznego uprzestrzennienia kultur i cywilizacji
(por. Parks, Lisa, Cultures in Orbit. Sattelites and the Televisual,
Durham/London 2005)
• W konsekwencji wraz ze zwrotem przestrzennym i technologicznym
powracają materialistyczne koncepcje kultury i jej materialistycznych
determinantów (Eibl, K., Kultur als Zwischenwelt. Eine
evolutionsbiologische Perspektive, 2009)
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 9