Archeologia Powszechna
Neolit - c wiczenia

Monika Stelmasiak + magiczna płyta

Problemy związane z periodyzacją w neolicie:

Protoneolit

9 000-7 000 BC: tereny miedzy Morzem Kaspijskim a
wybrzeżem Morza Śródziemnego. Początek ingerencji w
przyrodę, człowiek zaczął uprawiać zboże i hodowlę
zwierząt. Część ugrupowań rybacko-łowieckich została
zasymilowana przez rolników. Nowe ugrupowania powstały
w nawiązaniu do modelu Blisko Wschodniego.
(Kozlowski)

Neolit preceramiczny

Tereny na których kształtowały się wczesne ugrupowania rolnicze, nie znające jeszcze
ceramiki. Bliski Wschód, Jordania, Lewant, Strefa Zagros. 9-7 tysiąclecie BC.

Mezolit ceramiczny

Ludy terenów Europy płn-wsch, które pod wpływem neolityzacji, wcześnie zetknęły się
z ceramiką i rozwiniętymi technikami obróbki kamienia. Jednak wciąż to rybołówstwo,
myślistwo i zbieractwo były podstawą ich utrzymania, rolnictwo i hodowla przyjęły się
znacznie później.

Inne nazwa: Neolit leśny

(Grygiel)

Kultury sub(Wiślański)/paraneolityczne(Kempisty)

Nurt cywilizacyjny rozwijający się w okresie neolitu europejskiego, oparty jednak w
znacznej mierze na tradycjach rybacko-myśłiwskich.

W Polsce: k. narva, k. niemeńska, k, ceramiki grzebykowej

Eneolit(epoka miedzi/chalkolit)

Młodsza faza neolitu, kiedy pojawiają się ozdoby i narzędzia z miedzi. W tym okresie
dochodzi do szeregu zmian w strukturze społeczno-gospodarczej. Stosowanie tej nazwy
można jednak ograniczyć wyłącznie do terenów Europy południowej i środkowej.

Neolit

Termin wprowadzony przez J. Lubbock’aw 1865 roku w oparciu o wyróżnienie:
- epoki kamienia łupanego
- epoki kamienia gładzonego
Z greki: neos lithos
Cechy typowe: znajomość ceramiki, rolnictwa i hodowli
W periodyzacji ogromną rolę odgrywa kryterium surowcowo-technologiczne

Za kryterium uznawania ludów za neolityczne należy przyjąć pojawienie się wśród
stałych źródeł ich utrzymania rolnictwa i hodowli.
W miejscach gdzie neolityzacja dociera później, poza nowymi sposobami
gospodarowania, neolit wiąże się również z nowinkami technologicznymi.
Neolit w Europie Środkowej wyznacza się również na podstawie wytwórstwa naczyń
glinianych oraz gładzenia narzędzi kamiennych.

Periodyzacja

a)

Konwencjonalna

- obserwacja/analiza zmian zdobnictwa stylistyki ceramiki
(podział na fazy i podfazy ceramiki)
- występowanie w czasie zmian cech w inwentarzu
(narracja historyczna)
- na początku np. stratygrafia

b)

Realna

- autorzy starają się oddać realne daty, cechy epoki
(realna próba odwzorowania epoki)
- uszeregowanie w czasie i wyznaczenie realnych cezur
(np. kulturowych: obrządek pogrzebowy)

Kryteria

a)

Kulturowe

podział ze względu na kultury

b)

Funkcjonalne

zmiany sposobów gospodarowania
rolnicze wzorce gospodarcze

Zmiany w eneolicie

:

- zmiana gospodarki rolniczej (sprzężaj)
- wydobywanie surowca w kopalniach (np. pozostałości chodników)
- pojawienie się koła, wozu
- pojawiają się telle (w neolicie tyż były)
- pierwsze protomiasta (Cucuteni-Trypolie)
- gospodarka EKSTENSYWNA na Niżu
- osady obronne, rondele
- stratyfikacja, rozwój społeczeństwa

PERIODYZACJA

a)

Wczesny neolit bałkańsko-dunajski: VII/VI tysiąclecie BC

- z Grecji wschodniej na północne Bałkany, przez doliny Strumy, Wardaru i
Morawy, południowe Węgry i Rumunia
- kompleks z ceramiką malowaną, budownictwo z gliny, kamienia i drewna

b)

Neolit kardialny/impresso:

VII/VI tysiąclecie BC

- równolegle z bałkańskim
- przez płn. kraje śródziemnomorskie oraz zach. części M. Śródziemnego
- różnił się typ eksploatacji środowiska (głównie rybołówstwo) oraz typ
budownictwa (kamienny)
- ok. VI tys. BC przeniknięcie do atlantyckich wybrzeży Europy

c)

Neolit niżowy:

od VI tys. BC

- zmiany obejmują Kotlinę Karpacką (płn) poprzez tereny wyżynne Europy
Środkowej do Niżu Środkowoeuropejskiego
- powstanie kompleksu KCWR
- nowe technologie w ceramice i krzemieniarstwie
- budownictwo palisadowe, długie domy
- rolnictwo na niskich terasach rzek
- ekumena na zachód i północ
- genezy wpływów należy szukać w Anatolii, docierają one na płn. Europy przez
Bosfor:
* obserwowalny
nowy nurt wypalania
naczyń gładkich o
ciemnej powierzchni (n.
Vinca)

d)

Eneolit:

Bałkany ok.

4 400-4 300 BC, w
Polsce ok. 4 100/3 800

REWOLUCJA NEOLITYCZNA:

Teoria stworzona w 1928 roku przez V. G. Childe’a związana ze zmiana plejstocenu i
holocenu
- wysuszenie klimatu  koncentracja ludności w dolinach rzek i w oazach, nowa fauna
i flora
- dzisiaj wskazuje się raczej na charakter EWOLUCYJNY tych zmian
- w bliskowschodniej kolebce gospodarki wytwórczej od ok. 10 tys. BC do ok 8 tys. BC

Monolinearyzm

- założenie, że stara kultura zanika i dopiero pojawia się nowa kultura
- błędne założenie, obecnie mocno negowane

Polilinearyzm

- kultury żyją obok siebie, rozwijają się i egzystują w tych samych czasach

Kultura natufijska

- pojawiła się ok. 11 tys. BC na
obszarze Syro-Palestyny
- wywodzi się z tradycji lokalnego
epipaleolitu
- wydzielona na podstawie analizy
charakterystycznych zabytków
kamiennych
- rozwój kultury ok. 2 000 lat
- schyłek kultury ok 8 300 BC
- zgeometryzowane mikrolity (zbrojniki, wiórki tylcowe, drapacze, przekłuwacze)
OSADNICTWO
- obozowiska w jaskiniach – teren przed jaskinią wykorzystywany na obszarze 100m²
- rośnie liczba obozowisk otwartych w niezamieszkanych terenach
- obozowiska blisko wody – rzek, jezior; na masywach wyżynnych/ pasy sawanny, lasy
pistacjowe i dębowe
- gospodarka łowiecko-zbieracka (wyspecjalizowane zbieractwo i myślistwo)
- uprawiano jęczmień, proso, płaskurkę
- używano żaren, tłuczków, rozcieraczy i moździerzy
- jamy zasobowe wylepiane gliną (dowód na nadwyżki)
- zmarli w obrębie obozowisk (brak wykształconej jednej formy pochówku)
- budowali ziemianki, KAMIENNE WIATROŁAPY
- pierwsze figurki kościane i kamienne, zdobione oprawki sierpów

Pierwsze kultury epipaleolityczne:

k. kebaryjska i falicka (etap inicjalny)

- udomowiono rośliny = wysiewanie ich poza terenem macierzystym
- jęczmień, płaskurka
- kozy, owce
- przemysł krzemienny = obfitość mikrolitów, przeważają tylczaki, liczne zbrojniki i
mikrograwety, typowe ostrza typu Kebara (tylczaki)
- 3 fazy: wczesna, geometryczny Kebarien A, geometryczny Kebarien B
- podstawa: myślistwo – gazele, kozice, ptaki, małe ssaki
- kamienne narzędzia – tłuczki,
rozcieracz, moździerze

OBSYDIAN

surowiec będący przedmiotem
wymiany

-

złoża – środkowa i górna
Anatolia

Neolit preceramiczny A: 8 500/8 300-7 500 BC

- Kultura sułtańska – stanowisko np. Jerycho
- Kultura chiamska – faza przejściowa kultury natufijskiej
- pierwsze próby wysiewania dzikich zbóż (przechowywanie na zimę i wysiewanie za
rok)
- świadoma selekcja ziaren
- wzrost powierzchni osad – domostwa na planie koła lub kwadratu
-

było zamieszkane wiele razy na przestrzeni tysięcy lat, ale na pewno

najciekawsze jest pierwsze osiedle tam powstałe, datowane na X i IX tysiąclecie. To z
tym miejscem łączą się początki udomowienia zbóż. To archeologia Jerycha wyznacza
daty dla neolitu preceramicznego A i B. Osada jak na dzisiejsze warunki nie była duża,
ale wtedy była prawdziwą metropolią. Zamieszkiwało ją 2-3 tys. ludzi. Powstała ok.
9800 r. i była zasiedlona przez 3000 lat.
Już przed 9800 r. miejsce to było odwiedzane przez przedstawicieli kultury natufijskiej.
To zapewne oni zbudowali Jerycho. Miejsce to było zamieszkane w tak wczesnym
okresie na pewno ze względu na sprzyjające warunki bytowania. Znajdowała się tam
oaza, a wokół rosło wiele dzikich zbóż i pasły się stada przeróżnych zwierząt. Dzięki
temu miejscowa ludność opanowała podstawy rolnictwa. Osada wkrótce uzyskała
nadwyżki, które mogła wykorzystać w handlu, sprowadzając z dalekich stron obsydian i
kamienie ozdobne. Zapewne to z powodu swego bogactwa Jerycho musiało być
otoczone wielkimi murami, bo już wtedy istniały darmozjady przychodzące na
gotowe... Z hodowlą nie poszło tak dobrze, gdyż wokół żyły głównie gazele, a ich

udomowienie się nie powiodło. Udomowione kozy, owce, świnie i krowy pojawiły się
w Jerychu później, zapewne na drodze wymiany z syryjskimi osiedlami.
Po ponad tysiącu lat bytowania, ludność z nieznanych powodów opuściła Jerycho,
kończąc w ten sposób epokę neolitu preceramicznego A. Dopiero ok. 8200, po jakiś 200
latach, znów zasiedlono to miejsce. Tym razem osada nie była otoczona murem, a domy
były kwadratowe. W końcu i ta osada została opuszczona po ok. 1200 latach.

W kolejnych tysiącleciach w tym miejscu istniały małe wioski. Dopiero w końcu III
tysiąclecia powstało tu miasto. W II tysiącleciu rozbudowano je i otoczono wysokimi
murami. Stało się wtedy jednym z ważniejszych miast Kanaanu. Jednak ok. 1550 roku
zostało zniszczone (najazd egipski?) i opuszczone na setki lat. W czasach Jozuego
mogła istnieć tam najwyżej mała wieś, a mury Jerycha dawno leżały już w gruzach.
Od tamtej pory w Jerychu wciąż mieszkają ludzie, chociaż dzisiejsza osada istnieje
kilka kilometrów obok wzgórza kryjącego pozostałości miasta sprzed 12.000 lat.
- pielęgnacja pól przed chatami
- nadal brak śladów hodowli

Neolit preceramiczny B: 7 600-6 000 BC

- wzrost osadnictwa
- odrębność kulturowa w wielu aspektach
- korzenie tej fazy w północnej Syrii
- zerwanie z tradycją poprzedniej kultury nie było kompletne
- nowe technologie krzemieniarskie:
* dobijanie wiórków z łódkowatych rdzeni
* rozgrzewanie narzędzi krzemiennych w czasie retuszowania
- wzrost stałego osadnictwa względem NPA
- nowe osady (na nowych terenach) powstały w
wyniku zmian klimatycznych, gospodarczych
- rozpowszechnienie uprawy zbóż

2 nurty neolityzacji

- bałkańsko-naddunajski (od Argolidy po obszar
Kotliny Karpackiej)
- neolit kardialny (Wybrzeże Magrebu,
Adriatyku itd.)
* neolityzacja przez Anatolię (aż po Basen
Paryski)

Wczesny neolit bałkański: 6 500 BC 
ceramiczny
Związany z Grecją: 6 800 BC  preceramiczny

Koncepcje neolityzacji

- kolonizacja rolników z Anatolii (allochtonizm)
- przyjmowanie cech od późnomezolitycznych rolników (autochtonizm)

Koncepcja odbitej fali – „żabie skoki”

- twórca: włoski genetyk Luigi Luca Cavalli-Sforza
- pokolenie neolityzowało w głąb o 18km

Cypr

- 8 200 BC – NPB
- bezpośrednia kolonizacja wybrzeża
obszarów wyspy
- tradycje bliskowschodnie (stamtąd
przybyli koloniści)
- koloniści przybyli z ziarnami i
zwierzętami
- stanowisko Khirokitia
- 4 fazy:
8 200-7 900 BC – domostwa z gliny
7 900-7 500 BC – domostwa z kamienia,
kamienne naczynia

Kreta

- najstarsza data 8 200 BC – NPB
- neolit ceramiczny na Krecie 7 000 BC
- Pałac w Knossos na wzgórzu Kepala
- lokalne gruy miały tradycje krzemieniarskie związane z Peloponezem, nie Bliskim
Wschodem!

Peloponez-Argolida

- 6 700-6 500 BC – NPA
- stanowisko – jaskinia Franchti
- pojawiają się rośliny udomowione, spożywano bydło, świnie
- osiadły tryb życia
- epizodyczny połów tuńczyka, który w tamtych czasach wyginął kompletnie
- ludy neolityczne musiały przejąć wiedzę na temat hodowli i rolnictwa
3 podejścia:
- koloniści
- akulturacja
- przejmowanie od innych kultur nowinek neolitycznych: lokalne podłoże

Tesalia

- 6 800 BC? – problem z datowaniem
- występuje MAGULE – odpowiedniki tellów w Grecji
np. Argissa-Magula, Sesklo-Magula

Kultura Sesklo

- ok 6 850 BC
- rozbudowana i urozmaicona plastyka figuralna
- ceramika monochromatyczna – kolor czerwony
- ornament płomieni
- ostra profilacja naczyń
- pieczęci gliniane – pintodeny

Neolityzacja Kotliny Karpackiej

- 6 300/6 200 BC
- zasiedlenie południowej części płw. Balkańskiego
- Chorwacja, Bośnia, Serbia, Macedonia, Bułgaria

Ceramika malowana i barbutinowa:

- Karanovo
- Körös
- Cris

Tell Karanovo

- 6 300/6 200-5 300 BC
- wpływy k. Vinca
- miąższość warstw – kilkanaście metrów

W kręgach Starczewskich udział ceramiki malowanej, na północ od niej NIE.
Dominuje grupa z ceramiką malowaną na czerwono.

Rozwój kręgu STARCEVO-KÖRÖS-CRIS:

- faza I: 6 200-6 000 BC
- faza II: 6 000-5 900 BC
- faza III: 5 900-5 500 BC
- faza IV: 5 500-5 300 BC

Im bardziej na północ, tym bardziej spada znaczenie owcy i kozy, wzrasta rola bydła i
świni . Preferują inne, bardziej stałe warunki.
Ugrupowania starcewskie związane z KCWR.

Starcevo (zachodni krąg linearny)

ceramika w Serbii
- wyskoki udział ceramiki malowanej
- spatule
- antropomorficzne figurki
- ceramika barbutinowa, grubościenna
- pintodeny gliniane

Körös (wschodni krąg linearny)

Węgry
- ceramika malowana rzadko występuje
- pintadeny gliniane
- figurki zwierząt  jeleniowate i antropomorficzne
- ołtarzyki
- ceramika z orantami i zwierzętami
- zanika malowanie, pojawiają się kanelury, rycie, malowanie

Schyłek wielkiego kompleksu z ceramiką barbutinową i malowaną zw. z prądem
vincarskim i nową falą neolityzacji

Kultura Vinca

- 5 500-4 000 BC
- wschodnie i środkowe Bałkany
- 4 etapy podziału: A, B, C, D
Vinca Turdan (A,B): 5 500-4 500 BC
Vinca Plocnik (C,D): 4 500-4 000 BC
Tell Tataria:
- protopismo – ideogramy
- zanik zwyczaju malowani naczyń
- ornament zapunktowanej wstęgi!
- naczynia dwuczłonowe o ostrej profilacji
- ornament linii rytej ,brak malowania
- ołtarzyki
- lepszy wypał naczyń – ceramika cienkościenna,
czarna barwa
- tradycja ORANTÓW
- piktogramy z Turdas
- tabliczki (amulety) z Tatarrii (3 tabliczki) i 26 figurek
antropomorficznych

KCWK odłam kultury Vinca ( jest paralelna z powstaniem KCWR)

Kolejny etap: wschodnio i zachodniolinearny krąg kulturowy
KCWR

Geznezy:
1. Kolonizacja przez neolityczne populacje ze strefy bałkańskiej (tradycja klasyczna)
2. Przyswajanie i zaadaptowanie linearnych atrybutów neolitycznych przez tubylcze
populacje neolityczne
3. Hipoteza pośrednia, mówiąca o wspólnym działaniu obu mechanizmów

Wschodni krąg linearny

- schyłek pierwszej połowy VI tysiąclecia BC
- pólnocna częśćludności z kręgu Starcevo/Körös/Cris wynalazła ceramikę linearną i
poszła na północ i na wschód: pogranicze wwęgiersko-słowacko-anatolijskie i Zach.
Ukraina

Kultura Szatmar

- ceramika alfeldzka = wschodniosłowacka ceramika linerana (Nizina Węgierska)

Kultura bukowo-górska

- 4 800/4 700 BC

Ugrupowania wschodniolinearne nie przekraczały łańcucha Karpat, tworzyły zamkniętą
enklawę – kolonizacja 1km/rok

K

ultura

C

eramiki

W

stęgowej

R

ytej

5 700/5 600-5 500 BC

- dorzecze środkowego Dunaju
- początkowo na lessach, bagnach (łatwy rozwój rolnictwa)
- wyspowy obraz stanowisk KCWR (tam gdzie mogli uprawiać ziemię)
- być może wchłonęli ludność kultury janisławickiej (mezzolitto)
- KCWR na zachodzie styka się z ludnością kardialną na terenie Basenu Paryskiego
* ceramika z domieszką muslzi, mineralna, ornament impresso cardium
LA HOGUETTE (Francuziki) i LIMBURG
(Hohoholandia)

FAZY STYLISTYCZNE

A) Styl gniechowicki 5 500 – 5 400 BC



naczynia baniaste z wysokimi szyjkami naczynia

o płaskich dnach, misy, puchary n pustych nóżkach.



Ornament głęboko ryty o układach spiralnych, potrójne linie, guzy nalepione na
brzuścu.

B) Faza zofipolska / ačkova 5 400 – 5 300 BC



ornament meandrowy, również w kształcie litery A,

prostokąciki przecięte poziomą linią.



Ceramika „stołowa” i „kuchenna”



Zofipolska najstarsza na terenie Polski

C) Faza nutowa 5 300 – 5 100 BC



Teren wschodni (przykarpacki)



Delikatna robota – kuliste czarki, amfory,

ornament podwójnych esownic potrójnych linii
pionowych, poziomych lub skośnych
(szachownica), na zakończeniach linii rytych
umieszczone nutowe punkty.



Gruba robota – kuliste lub półkuliste czary,

zdobiona wyłącznie rzędem pojedynczych lub podwójnych dołków
wyciśniętych paznokciem.
Część zachodnia (sudecka)



obok wątku nutowego także ornament w postaci taśm
lub figur geometrycznych wypełnionych nakłuciami.

D) Styl szeracki i żeliezowski 5 100 – 4 800 BC
Szeracki:



Czechy, Morawy, Śląsk.



Linia ryta i odciski drewnianych stempelków zakończonych trójkątem.

Żeliezowski (polgarski):



Słowacja, Małopolska, tereny niżowe.



Wiele linii rytych poprzecznie przeciętych.

DOMY/CHATY

- wielkie, długie chaty
- klasyczne długie domy słupowe
- prostokątne chaty, również z dołkiem fundamentowym
- konstrukcja naziemna, słupowa
- w środku słupy nośne (3 rzędy słupów na środku)
- starszy typ: MOGILNICKI ma 7 słupów, KLASYCZNY ma 5 słupów
- Trójpodział chat KCWR: trójczłonowa (płn-śr-płd), dwuczłonowa (śr-płd),
jednoczłonowa (śr)
FUNKCJE CZĘSCI:
- płn.: miejsce dla bydła, sypialnia, mieszkanie ludzi
- śr: mieszkalno-robocza
- płd: dwukondygnacyjna: PODWÓJNE SŁUPY
- wsie neolityczne: kilka domów słupowych o wym. Sięgających 50m dł. i 7m szer.

KULTURA LENDZIELSKA

- ok. 4 900 BC
- wywodzi się z późnych ugrupowań wstęgowych (żeliezowska)
- wczesny lendziel związany z grupą Różianki (płn-zach Słowacja)
- 5 faz stylistycznych

I – faza brunatna
II – żółta, brunatna, czarna
III – biała
IV-V – nie malowany

dlatego wyróżniamy lendziel malowany I-III
oraz lendziel niemalowany IV-V

- malowano głównie amfory, misy na pustych
nóżkach
- f. I-II można wiązać z kulturą nadcisańską
- morawska ceramika malowana
- ornament meandrowy
- naczynia antropomorficzne – oranty
- pasy biodrowe z muszli spondylusa
- ołtarzyki gliniane
- osadnictwo na wzniesieniach, otoczone rowami, palisadami – pojawiają się
RONDELE (Svodin, Bucany, Testice-Kyjowice)
- domy: gliniane ściany wsparte na konstrukcji drewnianej
- wielkie cmentarzyska, birytualizm

Kultura nadcisańska – POLGARSKA – Tiszapolgar

- wschodnia część Kotliny Panońskiej – początek w dorzeczu Cisy, Transylwania
KULTURY: Herpaly o Petresti z ceramiką malowaną

 związek genetyczny z wschodnim kręgiem linearnym – k. Szakalhat Lebo
- osady dają początek wielkim tellom Niziny Węgierskiej
- domy budowane na planie prostokąta, wielokrotne wylepianie podłogi, gliniane
ściany, często dwupiętrowe z dwuspadową strzechą
- wewnątrz domu: piece, paleniska, naczynia zasobowe
- od niewielkich zgrupowań do regularnej zabudowy rzędowej, otoczone rowami
- zróżnicowana wielkość domów
- występowanie budynków kultowych
z ołtarzykami i glinianymi figurkami
kobiet
- cmentarzyska przy osadach,
niewielkie grupy pochówków
- zróżnicowanie społeczeństwa – np.
grupa kapłanów

 związek z ludnością na północ od
Karpat
- zdobnictwo ceramiki
- eksport kamieni i soli (z grupy
pleszowskiej do dorzecza górnej
Cisy)
- import muszli spondylusa z M.
Egejskiego

 ceramika
- doskonała jakość
- ornamentyka ryta
- malowana (czerwień i biel), czasem
w postaci grubej angoby
- w Herpaly i Petresti kolory ciemne
-misy na nóżce, czarki, misy
stożkowate

 figurki
- antropomorficzne
- „Bóg z sierpem” – faza klasyczna

PO KCWR W POLSCE 200-300 LAT HIATUSU OSADNICZEGO

Grupa samborzecko-opatowska

- dorzecze g. Wisły
- skrzyżowanie tradycji lendzielskiej i wczesnowstęgowej, obecność tradycji kłutych
- występować miała już na południe od Karpat
- ornament meandrowy oraz kłuty
- „imigranci zza Karpat”

Faza pleszowska

- schyłkowe ugrupowania nadcisiańskie
- rozwój synchroniczny z III fazą kultury lendzielskiej
- solanki i brykietaże – pozyskiwanie soli z wody w spiczastych naczyniach wrzucanych
do paleniska (np. Barycz)
- penetracja prawobrzeżnych dorzeczy
- praktycznie brak ornamentu kłutego
- duża ilośc ceramiki malowanej (biały i czerwony)

Kultura brzesko-kujawska

- druga poł. 5 tys. BC
- długie, trapezowate domy
- związana z KCWR
- domy zgrupowane
- pracownie obróbki krzemienia
- duży udział łowiectwa, zbieractwa i myślistwa – dostosowanie do leśnych środowisk
Niżu Europejskiego
- domy wielofazowe
- podstawowa grupa 50-60 osób/40km²
- dom z podwórkiem  w obrębie podwórza różne stanowiska
- zarys „chaty” w Niedźwiedziu jest na osi wsch-zach., więc to grobowiec - megaksylon

Kultura Ceramiki Wstęgowej Kłutej

tygiel kulturowy

- wynik rozwoju zach. KCWR: Czechy, dorzecze górnego Dunaju i Renu oraz na Niżu
Zachodnioeuropejskim
- niewielkie zmiany w porównaniu z KCWR:
budownictwo na planie trapezu
upowszechnienie rowów i palisad
większe koncentracje domow obok niewielkich zagród
- ceramika: naczynia półkoliste, gruszkowate, lub esowate, cienkie ścianki
- ornamenty kłute: wykonywane narzędziami zębatymi, początkowo w formie linii
zygzakowatych lub meandrów na brzuścach
- w późnej fazie ornament na całym naczyniu
- askosy
- narzędzie kamienne: wiórowe, gładzone motyki (w kształcie kopyta szewskiego)

Grupy pokrewne:

Kultura Hinkelstein

- Nadrenia i Badenia-Witenbergia
- ceramika: formy typowe dla późnej KCWR
- pojawienie się ornamentu kłutego oraz techniki tzw. Ściegu bruzdowego
- pojedyncze pochowki w pozycji wyprostowanej

Kultura GroSSgratach

- osady: duże tereny, płaskowyż Aldenhoven
- ceramika: wyraźna profilacja naczyń na nóżkach. Ornament kłuty i odciskany –
szerokie strefy poziome na całej powierzchni.
- zachodni odpowiednik późnej fazy KCWK

Kultura Rössen
- 4 400-3 900/3 800 BC

- w tym czasie pojawiają się ugrupowania Tiszapolgarskie
- pojawia się grupa brzesko-kujawska
-tradycje lendzielskie
- efekt rozwoju grup Hinkelstein i Grossgartach
- rozwój w dorzeczu górnego Dunaju i Nadrenii
- wywodzi się z Grossgartach
- długie domu na planie trapezu
- rowy i koliste palisady
- duże cmentarzyska: zmarli w pozycji skurczonej

 ceramika:
-bogata dekoracja geometryczna
- cała powierzchnia odciskana, kłuta, technika ściegu bruzdowego
- w miarę rozwoju: ornament zwarty, pionowe zygzaki
- późna faza, ścieg bruzdowy – wiszące trójkąty
- górna parta wklęsła, dolna wypukła
- pucharki na nóżkach

- pasy biodrowe z muszli
- bransolety zamknięte
- naramienniki niezdobione z marmuru
- inwentarz krzemienny związany tradycją mezolityczną (zbrojniki)

Faza/ kultrua malicka

- od 3 800 BC
- Kujawy, Ziemia Chełmińska, Ziemia Sandomierska, Małopolska, Lendzielskie tereny
- karbowanie krawędzi
- oddziaływanie z północy na południe, na Zakarpacie
- starsza od GS-O, dłuższy rozwój
- cechy kłute w ceramice
- ceramika malowana
FAZY:
Ia – wczesna
Ib – klasyczna
Ic – późno-klasyczna

Po kulturach nadcisańskich

: Tisza-Polgar 4 800/4 700 BC, lendziel niemalowany,

pierwsza miedź

Kultura Bodrogkeresztur

- otwory na nóżkach naczyń
- MLECZNIKI
- wyroby miedziane: siekierki i siekieromłoty
- zawieszki typu Stolhoff i binoklarowate
- siekieromłot o podwójnym płaskim ostrzu typ jaśladoni? – co by to niebyło to jest
podwójne, skrzyżowane ostrze

Kultura Jordanowska

- taśmowe ucha naprzeciwko siebie
- ornament wilczych zębow
- bogate pochówki
- ułożenie zwłok jest zależne od płci

Kultura lubelsko-wołyńska

- 4 300/4 200 BC
- osiedla społeczeństw naddunajskich: Wolyń, Lubelszczyzna, Sadomierz, Rzeszow
- umocnienia obronne – osiedla otoczone rowem
- konstrukcja V-kształtnej fosy w osadzie w Bronocicach
- eksploatacja krzemienia wołyńskiego i czekoladowego (wióry), potem wiórowce z
retuszem rynienkowatym
- zanika razem z kręgiem kultur polgarskich
- ceramika biało malowana – zw. z Tiszapolgar
- specyficzne formy ceramiki
- brak mleczników
- być może kultura ta jest transofrmacją kultury malickiej
- Fazy: I, II, IIIa, IIIb

Grupa wyciąsko-złotnicka

- 3 700/3 600
- mleczniki
- topór o podwójnym krzyżowym ostrzu
- miedziane sztylety
- zawieszki binokularowate
- ozdoby typu Stollhoff
- płaskie, miedziane siekierki
- inwentarz ceramiczny podobny do Bodrogkeresztur

I TO BY BYŁO NA TYLE. OVER.