106

ÂWIAT NAUKI

M¸ODYM BYå

Niech

˝yjà nam!

EAST NEWS/K

U

L BHA

T

IA

E

dward Drohobycki z warszaw-
skiego Boernerowa urodzi∏ si´
w roku 1903. Jest w doskona-
∏ej formie psychicznej, choç
fizycznie od niedawna czuje
si´ nieco gorzej – nie mo˝e bez

zm´czenia przejÊç wi´cej ni˝ 400 m. W
Polsce ˝yje oko∏o 1500 osób w wieku pa-
na Edwarda, czyli ponad dwa razy mniej
ni˝ w krajach zachodniej Europy, gdzie
jeden stulatek przypada na 10–15 tys.
obywateli. Ale wraz ze wzrostem Êred-
niej d∏ugoÊci ˝ycia i u nas roÊnie liczba
stulatków. Jeszcze w latach siedemdzie-
siàtych w Polsce ˝y∏o zaledwie oko∏o 500
osób w takim wieku, w roku 2010 ma
ich byç 3 tys.

Wolniej powi´ksza si´ grono tzw. su-

perstulatków – osób w wieku powy˝ej
110 lat. Najstarszà Polkà by∏a do nie-
dawna Emilia Gajlikowska, która zmar-
∏a w wieku lat 113. A˝ tak wiekowych
ludzi jest na Êwiecie bardzo niewielu –
lista superstulatków, od siedmiu lat
prowadzona wspólnie przez badaczy z
wielu krajów i publikowana przez Los
Angeles Gerontology Research Group,
liczy∏a we wrzeÊniu br. 50 nazwisk. W
tej chwili najstarsza Polka ma natomiast
109 lat, a Polak – 105. Urodzili si´ oni
zatem jeszcze w XIX wieku!

Pomys∏, by przeprowadziç w Polsce

program badaƒ stulatków, przywioz∏a
z W∏och prof. Ewa Sikora z Instytutu
Biologii DoÊwiadczalnej im. M. Nenc-
kiego PAN w Warszawie, która od wie-
lu lat wspó∏pracuje z pionierem takich
dzia∏aƒ Claudiem Franceschim z Uni-
versit∫ di Bologna i Instituto di Rico-
vero e Cura a Carattere Scientifico. Za-
owocowa∏o to powo∏aniem zespo∏u pod
kierownictwem prof. Jacka Kuênickiego
z Mi´dzynarodowego Instytutu Biologii
Molekularnej i Komórkowej (IIMCB
– International Institute of Molecular
and Cell Biology) w Warszawie, który
przeprowadzi∏ pilota˝owe badania Pol-
Stu99, a potem zainicjowa∏ multidyscy-
plinarny trzyletni program PolStu2001,
finansowany przez Komitet Badaƒ

Naukowych (obecnie przez Minister-
stwo Nauki i Informatyzacji).

Podstawowym celem badaƒ by∏o

oczywiÊcie poszukiwanie przyczyn d∏u-
gowiecznoÊci polskich staruszków. By∏
tak˝e cel dodatkowy, spo∏eczno-ekono-
miczny. Wed∏ug prognoz G∏ównego
Urz´du Statystycznego ju˝ w 2030 ro-
ku ma byç w Polsce 9 tys. stulatków i
300 tys. dziewi´çdziesi´ciolatków. To
niema∏a grupa ludzi, którzy mogà byç
powa˝nym obcià˝eniem dla systemu
opieki zdrowotnej i poÊrednio dla go-
spodarki kraju. Niektórzy sàdzà jednak,
˝e obserwowaç b´dziemy wzrost odsetka
ludzi starych b´dàcych w dobrym stanie
zdrowia. Dlatego drugim celem progra-
mu by∏o rozpoznanie sytuacji stulatków
w Polsce, by móc opracowaç wiarygod-
ne prognozy dotyczàce rodzaju i skali
potrzeb medycznych i socjalnych tej ro-
snàcej grupy.

Co gn´bi stulatka

PROGRAMY

PolStu99 i PolStu2001 obj´∏y

blisko 450 osób. Ka˝dà odwiedzi∏a ekipa
naukowców, którzy zebrali staranny wy-
wiad i u ponad po∏owy przeprowadzili
badania lekarskie, a jeÊli to by∏o mo˝li-
we, pobrali tak˝e krew do badaƒ bioche-
micznych i genetycznych. Z badaƒ tych
wy∏oni∏ si´ obraz stanu zdrowia polskich
stulatków. Jest on lepszy, ni˝ mog∏oby
si´ wydawaç. Co piàty z nich nigdy nie
cierpia∏ na powa˝ne przewlek∏e choroby
(dla niektórych udzia∏ w programie stu-
latków by∏ pierwszym od wielu lat kon-
taktem z lekarzem). U pozosta∏ych prze-
biegajà one na ogó∏ ∏agodnie, widoczna
jest te˝ tendencja do póênego ich wyst´-
powania. Na cukrzyc´ choruje oko∏o
10% stulatków, z czego u trzech czwar-
tych rozpoznano jà po 80 roku ˝ycia (u
niektórych dopiero w ramach programu
PolStu). Tymczasem wÊród siedemdzie-
si´ciolatków Êrednia wynosi prawie 20%
(wed∏ug badaƒ amerykaƒskich i euro-
pejskich). Na groênà przewlek∏à obtura-
cyjnà chorob´ p∏uc (POChP) choruje 8%
stulatków i choç jest to odsetek prawie

taki jak w kontrolnej grupie polskich 65-
-latków, to ˝aden stulatek nie zachoro-
wa∏ na POChP przed 80 rokiem ˝ycia.
W grupie stulatków nieliczne sà przy-
padki astmy alergicznej. Dobry stan uk∏a-
du oddechowego mo˝e mieç zwiàzek z
brakiem sk∏onnoÊci badanych do pale-
nia papierosów – do na∏ogu przyzna∏o
si´ tylko 30% m´˝czyzn i 5% kobiet.

DoÊç powszechne sà natomiast wÊród

stulatków choroby uk∏adu krà˝enia.
NadciÊnienie t´tnicze zosta∏o rozpozna-
ne u 40% z nich, z czego u trzech czwar-
tych dopiero po 80 roku ˝ycia, a bada-
nie lekarskie wykaza∏o je jeszcze u
dalszych 11%. To nieco rzadziej ni˝
wÊród m∏odszych seniorów, wÊród któ-
rych nadciÊnienie wyst´puje u 60–70%.
Poniewa˝ ciÊnienie krwi jest regulowa-
ne m.in. przez czynniki obkurczajàce
t´tnice, przede wszystkim przez angio-
tensyn´ powstajàcà z angiotensynoge-
nu pod wp∏ywem enzymu konwertazy
angiotensynogenu (ACE) [patrz: Richard
S. Cooper, Charles N. Rotimi i Ryk Ward
„Zagadka nadciÊnienia”; Âwiat Nauki,
marzec 1999], naukowcy w ramach pod-
projektu kierowanego przez prof. Mi-
cha∏a Witta z IIMCB zbadali cz´stoÊç
wyst´powania dwóch podstawowych
wariantów genu ACE, okreÊlanych I i
D, oraz wariantów G(-6) i G(-6)A genu
angiotensynogenu wÊród stulatków i na-
stolatków. Badani mogli wi´c mieç ze-
staw wariantów II, ID lub DD genu ACE
oraz GG, GA lub AA genu angiotensy-
nogenu. Gdy geny analizowano z osob-
na, nie zaobserwowano istotnych ró˝-
nic mi´dzy grupami. Kiedy jednak
porównano wspó∏wyst´powanie warian-
tów obu genów, stwierdzono, ˝e kom-
binacja II + AA dotyczy stulatków pra-
wie cztery razy cz´Êciej ni˝ nastolatków.

K∏opoty sercowe

NA CHOROB

¢ NIEDOKRWIENNÑ SERCA

cier-

pi prawie co drugi stulatek, ale po∏owa
zacz´∏a chorowaç ju˝ po 80 roku ˝ycia.
30% chorych przeby∏o zawa∏ serca, naj-
cz´Êciej równie˝ dopiero po osiemdzie-

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

107

POLSCY STULATKOWIE NIE RÓ˚NIÑ SI¢ OD SWOICH

ZAGRANICZNYCH RÓWIEÂNIKÓW, JEST ICH TYLKO MNIEJ

LECH TRZECIAK

siàtce. D∏ugoletnia choroba niedokrwien-
na, zw∏aszcza powik∏ana zawa∏em i po-
wiàzana z nadciÊnieniem, prowadziç mo-
˝e do niewydolnoÊci uszkodzonego
mi´Ênia sercowego. Problem ten dotyczy
40% stulatków, ale – rzecz wa˝na – nie-
mal u wszystkich pojawi∏ si´ dopiero po
80 roku ˝ycia. Dok∏adniejszà ocen´ sta-
nu serca i naczyƒ (m.in. przez 24-godzin-
ne monitorowanie ciÊnienia t´tniczego
krwi i EKG metodà Holtera oraz ocen´
sztywnoÊci naczyƒ krwionoÊnych) prze-
prowadzi∏ w wybranej podgrupie stulat-
ków zespó∏ prof. Tomasza Grodzickiego
z Collegium Medicum Uniwersytetu Ja-

gielloƒskiego w Krakowie. Lekarze
stwierdzili, ˝e zdecydowana wi´kszoÊç
badanych cierpi na jakieÊ schorzenia
uk∏adu krà˝enia, ale cz´sto nie sà one
groêne i ogólny stan pacjentów jest lep-
szy ni˝ w grupie osób od 60 do 90 roku
˝ycia. Dlaczego tak si´ dzieje? G∏ównym
czynnikiem ryzyka mia˝d˝ycy jest st´˝e-
nie cholesterolu we krwi, które nie po-
winno przekraczaç 200 mg/dl. Bezpiecz-
ny poziom cholesterolu ma dwie trze-
cie stulatków (nie wiemy co prawda, jak
poziom cholesterolu kszta∏towa∏ si´ pod-
czas ca∏ego ich ˝ycia) i zaledwie jed-
na trzecia Polaków w Êrednim wieku

(tymczasem w USA ponad po∏owa!). Po-
dzia∏ cholesterolu na frakcje HDL i LDL
by∏ tak˝e doÊç korzystny dla stulatków
– wspó∏czynnik poni˝ej 30% obserwowa-
no u 45% badanych. Inne czynniki ryzy-
ka – oty∏oÊç i palenie papierosów – rów-
nie˝ sà rzadkie wÊród stulatków. Warto
wziàç pod uwag´, ˝e zmiany, jakie w
ostatnich latach nastàpi∏y w leczeniu
chorób uk∏adu krà˝enia (m.in. stosowa-
nie aspiryny, inhibitorów konwertazy
oraz statyn), spowalniajà post´p choroby
i wyd∏u˝ajà ˝ycie. Jedno z mo˝liwych po-
wik∏aƒ nadciÊnienia i mia˝d˝ycy – udar
mózgu – przydarzy∏ si´ 9% stulatków.

Tylko 13% stulatków chorowa∏o lub

choruje na nowotwory, najcz´Êciej na
raki skóry o powolnym przebiegu. Zwy-
kle pojawiajà si´ po 80 roku ˝ycia ba-
danych i nie sà w ogóle leczone.

Nie zaniedbujmy seniorów

W NAJGORSZYM STANIE

sà jednak oczy

stulatków. Jedynie 15% z nich ma do-
bry wzrok, wi´kszoÊç cierpi na zaburze-
nia widzenia o ró˝nym nasileniu, a a˝
15% jest praktycznie niewidomych. Naj-
cz´stszà przyczynà tego stanu jest za-
çma – co drugi badany ma mniejsze lub
wi´ksze zm´tnienie jednej z soczewek.
Niewiele lepiej sprawuje si´ u stulatków
drugi wa˝ny zmys∏ – s∏uch. Niedos∏y-
szenie jest powszechne, ale – jak si´ oka-
za∏o – w wielu przypadkach pomaga
prosty zabieg p∏ukania uszu. Pozosta-
li powinni u˝ywaç aparatów s∏uchowych
– niestety, posiada je zaledwie 10% ogó-
∏u stulatków, a nosi jeszcze mniej. Jest
to spowodowane m.in. nieprzystosowa-
niem aparatów do potrzeb ludzi w bar-
dzo podesz∏ym wieku (zbyt ma∏e rozmia-
ry utrudniajà obs∏ug´).

Zaburzenia widzenia majà negatywny

wp∏yw na aktywnoÊç ruchowà polskich
stulatków, ale z regu∏y nie sà jedynym
powodem jej pogorszenia. G∏ównymi
przyczynami sà narastajàca niewydol-
noÊç krà˝enia, post´pujàcy zanik mi´Êni
oraz spadek koordynacji ruchowej. Ogra-
niczenie ruchu pot´guje te przyczyny i
tak ko∏o si´ zamyka. Gdy wskutek nara-
stajàcej niesprawnoÊci starszemu cz∏o-
wiekowi przydarzy si´ upadek, w Êlad za
nim pojawia si´ tzw. zespó∏ upadkowy –
obawa przed ponownym upadkiem, dal-
sze ograniczenie aktywnoÊci fizycznej i
przyÊpieszenie zniedo∏´˝nienia.

Naukowcy przeprowadzili dok∏adne

ankietowe badania ponad 400 polskich
stulatków i ich rodzin. Okaza∏o si´, ˝e

108

ÂWIAT NAUKI

M¸ODYM BYå

MA¸GORZA

T

A

MOSSAK

OWSKA

HELENA SZOT, urodzona w 1901 roku, pochodzi – jak wielu polskich stulatków – z d∏ugowiecznej
rodziny. Jej ojciec prze˝y∏ 99 lat, matka 85.

jedynie 10% najstarszych seniorów za-
chowa∏o sprawnoÊç wystarczajàcà do
korzystania z transportu publicznego,
samodzielnego robienia zakupów i du-
˝ych porzàdków. Te zdolnoÊci kobiety
tracà Êrednio ju˝ oko∏o 91 roku ˝ycia,
m´˝czyêni dopiero oko∏o 95–96.

Oko∏o 98–99 roku ˝ycia pojawiajà si´

kolejne problemy. Tylko 20% osób w
tym wieku potrafi bez pomocy przyrzà-
dziç sobie goràcy posi∏ek, wielkie k∏o-
poty sprawia im tak˝e codzienne sprzà-
tanie domu. Z pozosta∏ymi czynnoÊciami
jest troch´ lepiej – samodzielnie kàpie
si´ w wannie 38% badanych (z kabiny
prysznicowej mog∏oby korzystaç 60%,
ale wi´kszoÊç jej nie posiada), do toale-
ty chodzi bez pomocy co drugi, a myje
r´ce i samodzielnie jada posi∏ki 70–80%.

NiesprawnoÊç stulatków, a tak˝e

m∏odszych seniorów na ogó∏ jest uwa-
˝ana za nieod∏àcznà cech´ zaawanso-
wanego wieku. Tymczasem rehabilita-
cja chorych (ze zwróceniem szczególnej
uwagi na stan serca, koÊci oraz uk∏adu
nerwowego) mo˝e znacznie poprawiç
ich mo˝liwoÊci ruchowe i samodziel-
noÊç. Okazuje si´ tak˝e, ˝e w cz´Êci przy-
padków przyczynà niesprawnoÊci jest...
troskliwa rodzina, która starannie wy-
r´cza seniora we wszystkich czynno-
Êciach domowych i samoobs∏ugowych,
mimowolnie przyczyniajàc si´ do jego
dalszego zniedo∏´˝nienia.

WÊród uczestników badania PolStu

znalaz∏o si´ zaledwie kilka osób oty∏ych
– rekordzistà by∏ m´˝czyzna, który przy
wzroÊcie 170 cm wa˝y∏ 100 kg, co daje in-
deks wagowo-wzrostowy (BMI) 37. Zde-
cydowana wi´kszoÊç stulatków to jednak
ludzie, którzy zawsze byli szczupli, a
obecnie nawet wychudzeni. Jak wiado-
mo, niskokaloryczna dieta jest jedynym
znanym czynnikiem wyd∏u˝ajàcym ˝ycie
w doÊwiadczeniach na ró˝nych zwierz´-
tach. Wàtpliwe, by polscy stulatkowie
Êwiadomie ograniczali konsumpcj´ w ce-
lu zahamowania starzenia si´. Jest to ra-
czej utrwalenie nawyków ˝ywieniowych
z czasów biedy i g∏odu. W póênym wie-
ku na postaw´ t´ na∏o˝y∏y si´ kolejne pro-
blemy – przede wszystkim z∏y stan uz´bie-
nia. ˚aden z polskich stulatków nie
zachowa∏ kompletu z´bów – najzdrow-
szy ma ich zaledwie 11, a 83% polskich
stulatków nie ma ani jednego, podczas
gdy we W∏oszech bezz´bny jest tylko co
drugi. Niemal wszyscy bezz´bni W∏osi
u˝ywajà w dodatku protez, podczas gdy
w Polsce robi to mniej ni˝ 40%.

Zdaniem badaczy skutkiem nisko-

kalorycznej diety sà zmiany poziomu
czynników regulujàcych wykorzystanie
energii w komórkach. W badaniach na
zwierz´tach mutacje genów kodujà-
cych te czynniki (np. Ifg1) wyd∏u˝ajà ˝y-
cie, ale za cen´ m.in. bezp∏odnoÊci. Z
kolei sztuczne opóênianie rozrodu rów-
nie˝ wp∏ywa na wyd∏u˝anie ˝ycia. Ba-
dani z programu PolStu mieli stosun-
kowo niewiele dzieci (Êrednio 3.25) jak
na standardy swoich czasów. Zresztà
nie wiadomo, który okres braç pod
uwag´, gdy˝ dzieci te mieli zwykle póê-
no – tylko jedna kobieta urodzi∏a pierw-
sze dziecko przed dwudziestkà, na-
tomiast a˝ 41 rodzi∏o ostatnie dziecko
po czterdziestce.

Energia w cenie

LEPTYNA I NEUROPEPTYDY

sà czynnikami

majàcymi wp∏yw na regulacj´ stanu
energetycznego ca∏ego organizmu, w
tym sk∏adowania i wykorzystywania za-
pasów [patrz: „Obwody oty∏oÊci”

PANO-

RAMA

; Âwiat Nauki, lipiec 2004]. Zespó∏

prof. Bogus∏awy Baranowskiej z Cen-
trum Medycznego Kszta∏cenia Pody-
plomowego w Warszawie stwierdzi∏, ˝e
ich poziom we krwi stulatków jest znacz-
nie ni˝szy ni˝ w grupie kontrolnej. W
zwiàzku z tym zaplanowano badania ge-
netyczne, aby sprawdziç, czy u pod∏o˝a
obserwowanych ró˝nic le˝à warianty
sekwencji genów kodujàcych leptyn´,
NPY i ich receptory.

Poziom zu˝ycia energii ma wp∏yw na

wytwarzanie wolnych rodników. Rod-

niki te sà w komórkach unieszkodliwia-
ne przez wyspecjalizowane enzymy.
Zespó∏ prof. Barbary K∏apciƒskiej z Aka-
demii Wychowania Fizycznego w Kra-
kowie oceni∏, ˝e we krwi stulatków ak-
tywnoÊç dwóch z tych enzymów jest
nieznacznie obni˝ona, bardzo natomiast
spad∏ poziom selenu, uwa˝anego za
istotny antyutleniacz.

Przemiany energetyczne zachodzà w

mitochondriach, a wi´c stan ich DNA
(mtDNA) mo˝e mieç znaczenie dla d∏u-
gowiecznoÊci. Zagadnieniem tym zaj-
mowa∏ si´ zespó∏ prof. Ewy Bartnik z
Uniwersytetu Warszawskiego. Wykryto
dwa warianty, które bardzo rzadko wy-
st´pujà w mtDNA stulatków w porówna-
niu z grupà kontrolnà – jeden z nich po-
lega na zmianie nukleotydu w rejonie
odpowiadajàcym za powielanie mtDNA.
WczeÊniej opisano podobnà (ale nie
identycznà) zmian´ w tym rejonie, rów-
nie˝ korelujàcà z d∏ugowiecznoÊcià.

Polscy stulatkowie, pytani o sekret

swojej d∏ugowiecznoÊci, na ogó∏ nie
znajdujà prostej recepty. Wielu, jako oso-
by g∏´boko religijne, sk∏ania si´ ku wy-
jaÊnieniom mistycznym. „Pan Bóg o
mnie zapomnia∏ – mówi∏ jeden z nich. –
Ale ciesz´ si´ ka˝dym dniem, który jesz-
cze mi daje”. To ujawnia jeszcze jednà
istotnà cech´ stulatków, która ma praw-
dopodobnie du˝y wp∏yw na d∏ugowiecz-
noÊç: pogodny charakter i mocnà kon-
strukcj´ psychicznà.

n

LECH TRZECIAK jest redaktorem Âwiata
Nauki.

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

109

MA¸GORZA

T

A

MOSSAK

OWSKA

OTOCZENIE NAJBLI˚SZYCH to najlepsze Êrodowisko ˝ycia dla ludzi w podesz∏ym wieku.
Pani Stefanii Do∏´dze z rocznika 1903 towarzyszà a˝ cztery pokolenia potomków.