01 Rozpoznawanie surowcow skorz Nieznany

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Zdzisław Feldo

Rozpoznawanie surowców skórzanych i skór
wyprawionych 311[35].O1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:

dr inż. Tadeusz Sadowski

mgr inż. Jan Skiba

Opracowanie redakcyjne:

mgr inż. Małgorzata Latek

Konsultacja:

dr inż. Janusz Figurski

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[35].O1.02,

„Rozpoznawanie surowców skórzanych i skór wyprawionych”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu technik technologii wyrobów skórzanych.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Skóry naturalne surowe

4.1.1 Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Konserwacja i magazynowanie skór surowych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Wyprawa i uszlachetnianie skór

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Skóry wyprawione gotowe

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i nabywaniu umiejętności

rozpoznawania, charakteryzowania i jakościowego oceniania surowców skórzanych i skór
wyprawionych.

W poradniku zamieszczono:

1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś

mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.

2. Cele kształcenia, czyli umiejętności jakimi powinieneś się wykazać po przyswojeniu

materiału teoretycznego i wykonaniu zaproponowanych ćwiczeń praktycznych.

3. Wiadomości teoretyczne w rozdziale czwartym zatytułowanym „Materiał nauczania”.

Treści materiału nauczania podane zostały w pewnej logicznej kolejności, która powinna
stopniowo wprowadzić Cię w dość obszerny zasób informacji z materiałoznawstwa
skórzanego. Ułatwią Ci one przygotowanie się do wykonania ćwiczeń praktycznych
i zaliczenia sprawdzianów. Materiału tego nie powinieneś traktować jako podręcznika.
Treści zawarte w tym rozdziale poradnika stanowią zarys wiadomości i sugerują jaki
zakres materiału powinieneś jeszcze opanować. W tym celu wykorzystaj zaproponowaną
literaturę oraz inne źródła aktualnej informacji zawodowej wskazane Ci przez nauczyciela.

4. Zestawy pytań jako sprawdzian postępów, które pomogą Ci sprawdzić, czy opanowałeś

podane treści z materiału nauczania.

5. Ćwiczenia, których wykonanie umożliwi Ci nabycie umiejętności praktycznych.
6. Sprawdzian osiągnięć w formie testu. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie materiału

całej jednostki modułowej.

7. Wykaz literatury, z której powinieneś korzystać podczas nauki.

Jeżeli będziesz miał trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś

nauczyciela lub instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz
daną czynność.

Jednostka modułowa: „Rozpoznawanie surowców skórzanych i skór wyprawionych”

z której treścią teraz się zapoznasz jest częścią materiału modułu 311[35].O1 “Podstawy
produkcji wyrobów skórzanych ”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

311[35].O1

Podstawy produkcji wyrobów

skórzanych

311[35].O1.01

Przestrzeganie przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy,
ochrony przeciwpożarowej oraz

ochrony środowiska

311[35].O1.02

Rozpoznawanie surowców

skórzanych i skór wyprawionych

311[35].O1.03

Rozpoznawanie surowców

i materiałów włókienniczych

311[35].O1.04

Określanie właściwości materiałów

do produkcji wyrobów skórzanych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

definiować podstawowe prawa chemii, fizyki,

−

posługiwać się symbolami pierwiastków chemicznych,

−

posługiwać się symbolami związków chemicznych,

−

charakteryzować podstawowe związki chemiczne,

−

zapisywać różne typy reakcji chemicznych,

−

posługiwać się przyrządami pomiarowymi,

−

organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,

−

odczytywać i stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony
przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska w pracowniach i pomieszczeniach w których
będziesz odbywał zajęcia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

scharakteryzować różne rodzaje skór surowych,

−

scharakteryzować histologiczną i chemiczną budowę tkanki skórnej i włosa,

−

określić właściwości tkanki skórnej i okrywy włosowej poszczególnych części
topograficznych różnych rodzajów skór,

−

wyjaśnić cel wyprawy – garbowania, wykończania i uszlachetniania skór surowych,

−

scharakteryzować różne metody wyprawy i wykończenia skór,

−

rozpoznać wady i uszkodzenia skór gotowych,

−

rozpoznać różne asortymenty skór wyprawionych bez włosa i skór futerkowych,

−

określić jakość skór gotowych na podstawie norm przedmiotowych i norm
czynnościowych,

−

określić sposoby magazynowania i konserwacji skór gotowych licowych i futerkowych,

−

określić przydatność skór wyprawionych do produkcji różnych asortymentów wyrobów
kaletniczych, rymarskich i rękawiczniczych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Skóry naturalne surowe

4.1.1. Materiał nauczania

udowa histologiczna skóry surowej

Skóra jest warstwą graniczną między organizmem zwierzęcia, a otaczającym go

środowiskiem. Pozostając pod wpływem czynników zewnętrznych, podlega również działaniu
bodźców wewnętrznego ustroju zwierzęcia przez układy: nerwowy, mięśniowy i krwionośny.
Skóra spełnia w żywym organizmie zwierzęcia wiele funkcji:

−

chroni ciało zwierzęcia przed wpływami zewnętrznymi: fizycznymi, chemicznymi,
biologicznymi i termicznymi,

−

reguluje wymianę cieplną między organizmem a środowiskiem, umożliwiając wydzielanie
nadmiaru ciepła lub chroni przed jego utratą,

−

tworzy przegrodę chroniącą ustrój przed utratą wody, elektrolitów i innych związków,

−

jest narządem czucia w zakresie dotyku, bólu, temperatury,

−

jest organem wydalniczym ze względu na posiadane gruczoły łojowe i potowe.
Skóra zwierząt składa się z trzech odrębnych warstw różniących się między sobą budową

fizyczną, składem chemicznym i spełnianymi funkcjami. Są to: naskórek, skóra właściwa
i tkanka podskórna.

Rys. 1 Przekrój poprzeczny skóry [19].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Naskórek jest zewnętrzną warstwą tkanki skórnej stanowiącą niejako płaszcz ochronny

skóry. Warstwa naskórka stanowi złożoną strukturę składającą się z pięciu warstw komórek.
Najbardziej wewnętrznie ułożona warstwa komórek stanowi tak zwaną warstwę podstawową,
nazywaną również rozrodczą. Rolą tej warstwy jest tworzenie nowych komórek. W miarę
tworzenia się nowych komórek, wcześniej powstałe komórki stopniowo przesuwają się w kierunku
powierzchni naskórka, zachowując przy tym wszystkie właściwości żywego organizmu. Tracą
jednak zdolność do dzielenia się i ulegają stopniowemu spłaszczaniu, a osiągnąwszy warstwę
zewnętrzną rogowacieją i łuszczą się w postaci łupieżu.
Poszczególne warstwy naskórka różnią się między sobą zawartością wody oraz stopniem
zrogowacenia i wynikającą z tego odpornością na działanie czynników natury fizycznej,
chemicznej i biologicznej.
Zawartość wody w najgłębszej a zarazem najbardziej wrażliwej warstwie naskórka, wynosi
60 – 70%, zaś w zewnętrznej jego warstwie dochodzi zaledwie do ok. 10%.

Rys. 2 Budowa naskórka 1 - warstwa zrogowaciała,

2 – warstwa śluzowa Malpighiego, 3 – skóra
właściwa: a – warstwa rogowa właściwa, b –

warstwa jasna, c – warstwa ziarnista, d –

warstwa kolczysta, e – warstwa rozrodcza

[12, s. 16]

Naskórek jest bardzo cienki i ma prostą budowę. U większości zwierząt stanowi on 1-4%

grubości skóry.

Skóra właściwa, zwana dermą tworzy główną masę skóry zwierzęcej i znajduje się miedzy

naskórkiem i warstwą podskórną. Najważniejszym elementem budowy strukturalnej skóry właściwej
jest tkanka włóknista, złożona głównie z włókien kolagenowych, poprzeplatanych siatką
przestrzenną elastycznych włókien elastylowych i retikulinowych. Nazwa tych włókien została
przyjęta od nazwy białek, które je tworzą, tj.: kolagen, elastyna i retikulina. Oprócz
wymienionych białek włóknistych w skórze znajdują się białka bezpostaciowe, gruczoły łojowe,
gruczoły potowe, naczynia krwionośne, nerwy oraz komórki tłuszczowe. Gruczoły łojowe
i komórki tłuszczowe powodują rozluźnienie tkanki włóknistej skóry.

Skóra właściwa składa się zasadniczo z dwóch warstw:

−

warstwy górnej graniczącej z naskórkiem zwanej termostatyczną, brodawkową lub papilarną,

−

warstwy dolnej zwanej siatkową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Warstwa termostatyczna stanowi górną, leżącą bezpośrednio pod naskórkiem, cześć skóry

właściwej i sięga do głębokości końców korzeni włosa. Stanowi 25-35% grubości całej skóry
właściwej. Warstwa ta składa się ze stosunkowo cienkich i luźno splecionych włókien
kolagenowych, tworzących delikatną siatkę przestrzenną. W górnej części warstwy
termostatycznej siatka ta jest bardzo gęsta i spleciona z włókien układających się prawie równolegle
do powierzchni skóry. Ta część skóry właściwej nosi nazwę błony licowej lub lica skóry
i zbudowana jest przede wszystkim z włókien elastynowych. Oprócz podstawowej masy włókien
tkanki łącznej, warstwa termostatyczna zawiera jeszcze inne elementy, jak np. przewody gruczołów
potowych i łojowych, brodawki włosowe, naczynia krwionośne i limfatyczne oraz włókienka
nerwowe. Elementy te rozluźniają znacznie tkankę włóknistą warstwy termostatycznej i tym samym
mają wpływ na jej wytrzymałość i rozciąganie.

Warstwa siatkowa jest dolną, częścią skóry właściwej. Włókna w tej warstwie są grubsze

i bardziej zwarte niż w warstwie termostatycznej. Z tego też względu warstwa siatkowa wykazuje
zawsze większą wytrzymałość niż warstwa termostatyczna i jest odpowiedzialna za właściwości
wytrzymałościowe skóry. Warstwa siatkowa stanowi około 70% skóry właściwej.

Warstwa podskórna składa się z dwóch części: warstwy tłuszczowej i mięśniowej.

Grubość warstwy tłuszczowej, znajdującej się między skórą właściwą i warstwą mięśniową,
zależy od gatunku zwierzęcia i warunków odżywiania. Szczególnie skóry świń, owiec, fok,
tchórzy, piżmaków i wyder odznaczają się dużą zawartością tłuszczu, który jest szkodliwy
(ze względu na zmiany chemiczne w czasie magazynowania), a usuwa się go przy wstępnej
obróbce surowca. Warstwa mięśniowa położona bezpośrednio pod warstwą tłuszczową jest
zbudowana z tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej. Grubość tkanki podskórnej zależy
od takich czynników, jak: gatunek zwierzęcia, płeć, wiek, czas uboju oraz warunki
odżywiania. Warstwa podskórna jest usuwana w czasie przygotowywania skóry do wyprawy.

Skład chemiczny skóry surowej

Pod względem chemicznym skóra surowa składa się z wody, substancji białkowych, tłusz-

czowych, mineralnych i innych związków specjalnych, takich jak: węglowodany, pigmenty,
enzymy itp. Na schemacie przedstawiono ogólny przegląd związków chemicznych
występujących w skórze surowej. Dane te są orientacyjne, ponieważ w składzie chemicznym
skóry surowej występują duże wahania zależnie od gatunku zwierzęcia, jego wieku, płci,
sposobu odżywiania, części topograficznej itp. Zawartość wody w świeżej skórze wynosi 65-
75%, a w skórze wysuszonej 12-16%.

Białka występujące w skórze surowej można podzielić na dwie grupy:

1. strukturalne (włókniste),
2. bezpostaciowe.

Do pierwszej grupy zalicza się kolagen, elastynę, keratynę itp., a do drugiej grupy

albuminy, globuliny, glikoproteidy, fosfoproteidy itp.

Białka są najważniejszym składnikiem skóry. W skład skóry surowej wchodzą białka

włókniste (strukturalne) i bezpostaciowe (globularne). Pierwsze z nich tworzą włóknistą
strukturę skóry i są jej podstawowym tworzywem. Natomiast drugie białka — bezpostaciowe
wypełniają przestrzenie międzywłókniste. Do najważniejszych białek włóknistych tkanki
skórnej należą: kolagen, elastyna i retikulina. Do najważniejszych białek bezpostaciowych
(globularnych) tkanki skórnej należą: albumina i globulina.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 3 Skład chemiczny skóry.

Kolagen stanowi ok. 98% ogólnej suchej masy białek włóknistych. Jest substancją

klejodajną, gdyż podczas gotowania zmienia się w klej. W postaci wysuszonej stanowi kruche,
twarde, bezbarwne ciało, łatwo pęczniejące w zimnej wodzie oraz w roztworach kwasów
i zasad. Kolagen odznacza się małą wytrzymałością na działanie podwyższonej temperatury.
Podgrzewany w wodzie o temperaturze powyżej 40°C ulega częściowemu wytrąceniu, a przy
dalszym podgrzewaniu przechodzi stopniowo w żelatynę. Skóra świeża podgrzewana do
temperatury 60 ÷ 65°C ulega zrogowaceniu, ponieważ włókna kolagenowe kurczą się, tracą
elastyczność i wytrzymałość tak dalece, że skóra staje się nieprzydatna do wyprawy
i wykorzystania w przemyśle skórzanym. Dlatego też niedopuszczalne jest suszenie skór
w zbyt wysokiej temperaturze, bezpośrednio na słońcu, na piecach, kaloryferach itp. Kolagen
charakteryzuje się wysoką reaktywnością chemiczną i łatwo wiąże substancje garbujące. Pod
wpływem garbników właściwości kolagenu ulegają zmianie. Staje się on odporny na działanie
bakterii gnilnych, nie ulega pęcznieniu w wodzie i staje się bardziej odporny na działanie
podwyższonej temperatury.

Elastyna - jest głównym składnikiem włókien elastynowych (sprężystych) skóry. Ilość

elastyny dochodzi do 1%.Włókna elastynowe są odporne na działanie zimnej i wrzącej wody
oraz słabych roztworów kwasów i zasad.

Skóra surowa

Inne substancje:

węglowodany,

pigmenty, enzymy

itp.

Tłuszczowce

do 30%

Składniki

mineralne

Białko

25 – 35%

Woda

65 – 75%

Białka

bezpostaciowe

Białka

włókniste

Glikoproteidy

Fosforoproteidy

Chromoproteidy

Albuminy
Globuliny

Keratyna

(włosy, naskórek itp.)

Kolagen

62 – 95% w stosunku

do suchej masy białek

Elastyna ok. 1%

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Keratyna - jest głównym składnikiem włosów oraz jest podstawowym składnikiem

naskórka i wszelkich zrogowaciałych części ciała zwierzęcia, jak rogi, pazury, kopyta. Białko
keratynowe należy do włóknistych. Charakterystyczną cechą budowy chemicznej keratyny jest
duża zawartość siarki.

Albumina i globulina – są to białka bezpostaciowe i wchodzą w skład substancji

międzywłóknistej skóry surowej, ponadto występują w krwi oraz w płynie tkankowym. Białka
te rozpuszczają się w słabych roztworach kwasów i zasad. Pod wpływem garbników i soli
metali ciężkich ulegają wytrąceniu. W stanie suchym stanowią twardą masę, która powoduje
sztywność skóry. Dlatego białka te powinny być usunięte w procesach wyprawy skór.

Okrywa włosowa skór

Powierzchnia skóry wszystkich ssaków pokryta jest okrywą włosową. Tworzą ją różnego

rodzaju włosy w zależności od rodzaju, gatunku, rasy zwierzęcia oraz środowiska w jakim
żyje. Okrywa ta spełnia w życiu zwierzęcia wiele funkcji fizjologicznych, a także chroni tuszę
zwierzęcia przed utratą ciepła i wilgoci, przed urazami mechanicznymi, pełni rolę maskującą
przed wrogami, jest jednym z organów czucia zwierzęcia. Okrywa włosowa składa się z dużej
liczby różnorodnych włosów. Najczęściej spotykanymi rodzajami włosów okrywającymi ciało
zwierzęcia są sierść i szczecina. Charakteryzują się one dość dużą grubością i sztywnością.
Występują u zwierząt u których okrywa nie musi spełniać roli czynnika ciepłochronnego.
Okrywa włosowa zwierząt futerkowych jest o wiele bardziej zróżnicowana, a indywidualne
cechy dla danej rasy i gatunku zwierzęcia uzależnione są przystosowaniem zwierzęcia do
warunków zewnętrznych.

W okrywie włosowej większości zwierząt futerkowych rozróżnić można cztery rodzaje

włosów: kierunkowe, ościste, puchowe i czuciowe.
Włosy kierunkowe – najrzadsze, najdłuższe, najgrubsze i najbardziej sprężyste w danej
okrywie włosowej. Pełnią rolę podpory pozostałych rodzajów włosów.
Włosy ościste – są nieco niższe od kierunkowych, bardziej gęste ale też silne, grube
i sprężyste. Chronią ciało zwierzęcia przed uszkodzeniami mechanicznymi, a ich barwa i układ
w topografii skóry jest charakterystyczny dla danej rasy i gatunku a nawet płci zwierzęcia.
Włosy puchowe – stanowią tak zwane podbicie całej okrywy włosowej i zajmują najniższe
położenie. Są najcieńsze ze wszystkich rodzajów włosów, ale najgęściejsze i chronią tuszę
zwierzęcia przed utratą ciepła.
Włosy czuciowe – wyrastają w niektórych tylko miejscach skóry zwierząt w postaci wąsów,
rzęs, brody i brwi. Mogą tez występować na tylnych częściach łap, na końcu ogona i na
uszach. Włosy te odbierają bodźce zewnętrzne i nerwami przekazują do mózgu.

Rys. 4 Budowa okrywy włosowej skór futerkowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Budowa włosa
Rozpatrując budowę włosa w kierunku pionowym można wyróżnić dwie części: część

wystającą ponad tkankę skórną tak zwany trzon włosa i część ukrytą w skórze – zwaną
korzeniem włosa. korzeń włosa rozszerza się na końcu i tworzy tak zwaną cebulkę włosową.

Rys. 5 Schemat budowy włosa 1 – trzon włosa, 2 – naskórek,
3 – tkanka skóry właściwej, 4 – korzeń włosa,
5 – gruczoł potowy i łojowy, 6 – cebulka włosowa [rys. autor].

Cebulka włosa połączona jest z układami nerwowym i krwionośnym organizmu

zwierzęcia. Naczynia krwionośne przekazują płyny odżywcze, co powoduje odżywianie się
włosa i jego rozrost. Komórki, z których zbudowany jest włos, rozrastają się ku górze ale
jednocześnie obumierają oddalając się od cebulki i rogowacieją.

W przekroju poprzecznym budowy włosa rozróżniamy trzy warstwy:

−

zewnętrzną zwaną warstwą łuskową,

−

korową znajdującą się pod łuską włosa,

−

rdzeniową stanowiącą środek włosa.

Rys. 6 Schemat budowy włosa w przekroju poprzecznym

1 – warstwa łuskowa, 2 – warstwa korowa, 3 – rdzeń włosa [13, s.27].

Warstwa łuskowa zbudowana jest z płaskich komórek. Komórki te obumierają

i rogowacieją, ale zachodząc na siebie przypominają łuski. Chronią włos przed czynnikami
zewnętrznymi. Warstwa łuskowa jest bardzo cienka.

Warstwa korowa zbudowana jest z komórek o kształcie przeważnie owalnym na pół

żywych i dobrze do siebie przylegających. W zależności od rodzaju zwierzęcia grubość tej
warstwy jest różna. Od grubości warstwy korowej zależy odporność mechaniczna włosa i jego
wytrzymałość. W warstwie korowej znajdują się cząsteczki pigmentu czyli barwnika
nadającego włosom zabarwienie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Środek włosa zajmuje rdzeń włosa zbudowany z różnych komórek luźno ze sobą

powiązanych, a przestrzenie wolne wypełnia powietrze spełniające rolę ochrony cieplnej tuszy
zwierzęcia.

Okrywa włosowa najbardziej rozwinięta jest u zwierząt żyjących w klimacie zimnym,

a najsłabiej u zwierząt żyjących w środowisku bardzo ciepłym. Również rodzaj, wielkość
i ilość włosów zależy od miejsca topograficznego skóry.

Topografia skór przeznaczanych do wyprawy bez włosa

Opis uwzględniający strukturę i właściwości skóry w określonym miejscu jej powierzchni

nazywa się topografią skóry (topos — miejsce). Budowa tkanki skórnej na całej powierzchni
skóry nie jest jednakowa, a więc występują w niej wyraźne różnice topograficzne. Różnice te
niekiedy są tak znaczne, że decydują o użytkowaniu każdej części osobno. Niektóre rodzaje
skór mają tak zróżnicowany układ topograficzny, że konieczne jest oddzielanie części ścisłej
od luźnej już w surowcu. Na przykład w skórach końskich część przednią oddziela się od
zadniej. Zady końskie przeznacza się najczęściej do wyprawy skór podeszwowych, przody
końskie zaś do wyprawy skór na wierzchy obuwia, galanterię, odzież a nawet skór
rękawiczkowych.

W układzie topograficznym skór bydlęcych mających obecnie największe znaczenie

w przemyśle skórzanym wyodrębnia się trzy podstawowe części:

−

krupon z częścią grzbietową, zadnią i przyogonową,

−

kark z częścią łopatkową, karkową, łbem i szczękami,

−

boki z częścią łap, pachwin tylnych i przednich oraz środkową częścią brzuszną.
Różnice w ścisłości tkanki wymienionych części skóry są tak duże, że niekiedy każdą

wyprawia się oddzielnie. Dotyczy to szczególnie skór bydła dużego i byków, w których
krupon, boki i kark oddziela się w czasie garbowania lub przed garbowaniem.

Rys. 7 Podział topograficzny i rozkrój skóry bydlęcej [12, s. 19-20].

Krupon, zwany słupcem, jest środkową częścią skóry i zarazem najbardziej wartościową

ze względu na ścisłość i zwartość tkanki skórnej. Krupon obejmuje ok. 50% całkowitej
powierzchni skóry. Część zadnia kruponu wyróżnia się największą ścisłością splotu włókien.
Część grzbietowa jest luźniejsza od zadniej, szczególnie w miejscach oddzielających ją od
karku i boków.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Boki są częścią skóry bydlęcej odciętą po linii bocznej w miejscu wyraźnego spadku

grubości i ścisłości skóry. Stanowią one ok. 25% całej powierzchni skóry. Najbardziej cienka
i luźna struktura skóry jest w pachwinach, natomiast najgrubsze są łapy.

Kark jest częścią skóry uzyskiwaną z surowca bydlęcego od linii odcięcia kruponu

w kierunku łba po odcięciu boków. Stanowi on ok. 30% całej powierzchni skóry. Najbardziej
wartościowa jest część łopatkowa, a następnie karkowa, natomiast łeb, ze względu na luźną
i gąbczastą strukturę włókien skórnych, przedstawia mniejszą wartość użytkową. Wielkość
powierzchni i grubość karku są u niektórych zwierząt bardzo zróżnicowane i zależne przede
wszystkim od płci zwierzęcia.

Połówka jest to część skóry rozcięta wzdłuż linii grzbietu. Rozkrój połówkowy skór ma

zastosowanie w skórach miękkich bydlęcych, gdy powierzchnia całkowita skóry jest większa
od 2,5m

Szczupak jest częścią skóry bydlęcej, uzyskaną po odcięciu boków. Ten rodzaj skór

nadaje się do wyprawy skór rymarsko – siodlarskich i technicznych.
Rozpatrując skórę w jej przekroju pionowym, trzeba wziąć pod uwagę zarówno zmianę jej
grubości w różnych miejscach, jak i strukturę warstwy siatkowej w tych miejscach. Miarą
zwartości tej warstwy jest wytrzymałość na rozciąganie. Właściwość ta jest niezmiernie ważna
dla skór wyprawionych podczas ich rozkroju na elementy składowe wyrobów
a szczególnie obuwia. Miejsca niekoniecznie grube, ale posiadające w warstwie siatkowej
grube, ściśle przylegające sploty pęczków włókien kolagenowych, wykazują dobrą
wytrzymałość na rozciąganie. Skóry cieląt odznaczają się stosunkowo wyrównaną grubością.
Przeciwieństwem pod tym względem jest skóra końska, która w różnych miejscach wykazuje
wyjątkowo duże rozbieżności w grubości i ścisłości. Zad jest znacznie grubszy od przedniej
części skóry. Na zadzie odróżnia się jeszcze dwa owalne elementy powierzchni, niekiedy ze
sobą połączone, zwane lustrem. Lustro odznacza się szczególną ścisłością, dzięki czemu było
dawniej chętnie używane na przyszwy obuwiowe do ciężkiego obuwia.

Rys. 8. Rozkrój skóry końskiej [12, s. 19].

Rozkład grubości i zwartości tkanki skórnej w układzie topograficznym jest różny

u różnych rodzajów zwierząt.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Topografia skóry futerkowej

Podział topograficzny skór futerkowych jest niezmiernie ważny podczas dobierania skór

na różne elementy przy konfekcjonowaniu wyrobów skórzanych. Poszczególne części
topograficzne skór futerkowych charakteryzują się znacznymi różnicami w jakości, gęstości,
długości, barwie i innych cechach włosa, a także tkanki skórnej.

Rys. 9 Topograficzne części skór futerkowych

a) - skóry zdjętej workowo, b) - skóry zdjętej płasko [15,s.74].

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak zdefiniujesz naturalną skórę surową?
2. Jaką rolę w organizmie zwierzęcia pełni skóra?
3. Co oznacza pojęcie – „budowa histologiczna skóry”?
4. Jakie elementy wyróżniamy w warstwowej budowie skóry naturalnej?
5. Co to jest naskórek?
6. Z jakich warstw składa się skóra właściwa?
7. Jaką rolę w budowie skóry pełni warstwa termostatyczna?
8. Za jakie właściwości skóry odpowiada warstwa siatkowa?
9. Czym charakteryzuje się warstwa podskórna?
10. Jak zbudowany jest włos?
11. Co powoduje rozrost włosa?
12. Co nazywamy okrywą włosową skór?
13. Co jest przyczyną barwy włosa i okrywy włosowej skór?
14. Jak zdefiniujesz pojęcie – „topografia skóry”?
15. Jaki jest cel rozpatrywania układu topograficznego skór?
16. Z jakich części topograficznych składa się skóra bydlęca?
17. Czym charakteryzują się „lustra” w topograficznym układzie skóry końskiej?
18. W jakich skórach występuje „krupon”?
19. Jaka jest różnica w skórze futrzarskiej zdjętej workowo od zdjętej płasko?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na kartonie wielkości A-4, narysuj schemat warstwowej budowy skóry. Oznacz

poszczególne warstwy i elementy w budowie skóry i wpisz ich nazwy obok rysunku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania tej części poradnika,
2) przygotować karton A-4 oraz materiały piśmienne,
3) narysować schemat budowy skóry,
4) oznaczyć poszczególne warstwy histologiczne strzałkami i dopisać ich nazwy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stół do pracy,

−

podręcznik do nauki zawodu,

−

karton,

−

materiały piśmienne.

Ćwiczenie 2

Wskaż i nazwij miejsca topograficzne na skórze bydlęcej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wziąć udział w wycieczce szkoleniowej do zakładu garbarskiego,
2) rozłożyć płasko skórę bydlęcą,
3) wskazać i nazwać części topograficzne skóry,
4) narysować w dzienniczku praktyki profil skóry bydlęcej,
5) narysowaną skórę podzielić na części topograficzne i dopisać nazwy tych części.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

skóra bydlęca,

−

stół do sortowania skór,

−

kreda szkolna,

−

dzienniczek praktyk.

Ćwiczenie 3

Na kartonie wielkości A-4, narysuj schemat podłużnej i poprzecznej budowy włosa.

Oznacz poszczególne warstwy i elementy w budowie włosa, a następnie wpisz ich nazwy obok
rysunków.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania tej części poradnika,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) przygotować karton A-4 oraz materiały piśmienne,
3) narysować schemat budowy podłużnego przekroju włosa,
4) narysować schemat przekroju poprzecznego włosa,
5) oznaczyć poszczególne warstwy i elementy włosa strzałkami i dopisać ich nazwy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stół do pracy,

−

podręcznik do nauki zawodu,

−

karton,

−

materiały piśmienne.

Ćwiczenie 4

Na kartonie wielkości A-4 narysuj profile skóry: bydlęcej, końskiej i świńskiej. Liniami

zaznacz części topograficzne i wytnij. Pokazując kolejne części, scharakteryzuj je.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przygotować kartony – 3 sztuki,
2) narysować na kartonie profile skór wymienione w zadaniu,
3) liniami zaznaczyć podział topograficzny skór,
4) wyciąć poszczególne zaznaczone części,
5) wskazując kolejne elementy scharakteryzować te części dla skór naturalnych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stół do pracy,

−

trzy kartony o wymiarze A-4,

−

przybory do rysowania,

−

nożyce.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcia: skóra naturalna i skóra naturalna surowa?



2) zdefiniować pojęcia; budowa histologiczna skóry i włosa?



3) scharakteryzować części histologiczne budowy skóry i włosa?



4) dokonać podziału topograficznego skóry bydlęcej i końskiej?



5) scharakteryzować poszczególne części topograficzne różnych skór?



6) dokonać podziału topograficznego skóry futerkowej?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Konserwacja i magazynowanie skór surowych

4.2.1. Materiał nauczania

Skóra surowa zawiera około 70% wody i łącznie z białkiem skórnym oraz brudem tworzy

doskonałe środowisko do rozwoju zarówno bakterii jak i enzymów, posiadających zdolność
rozkładania białka skórnego i powodujących proces gnicia skór.

Najlepsze warunki dla

rozwoju bakterii to:

−

wysoka zawartość wody,

−

temperatura w granicach 20

-40

−

brak tlenu,

−

duża ilość białka,

−

kwasowość środowiska (pH 4 – 8),

−

dostateczna ilość różnych zanieczyszczeń.
Działanie bakterii powoduje że tkanka skórna zostaje osłabiona i ulega stopniowemu

zniszczeniu. Dlatego po zdjęciu skóry z tuszy zwierzęcia należy niezwłocznie przystąpić do jej
konserwacji.

Celem konserwacji skóry surowej jest zabezpieczenie jej przed działaniem bakterii

gnilnych aby zachować przydatność do garbowania. Konserwowanie skór musi być procesem
odwracalnym, czyli ma pozwalać na łatwe przywrócenie skóry do stanu skóry świeżej
w sposób prosty, nieutrudniający procesów wyprawy i przyjazny środowisku.

Proces konserwacji skór może polegać na:

−

usunięciu ze skóry nadmiaru wody,

−

obniżeniu temperatury skóry do poziomu, w którym rozwój bakterii ulega zatrzymaniu,

−

zabezpieczeniu białka skórnego przez zagarbowanie,

−

wprowadzeniu substancji działających bakteriobójczo,

−

wprowadzenie substancji bakteriostatycznych hamujących procesy życiowe bakterii.
Dominującą metodą konserwacji skór jest przesypywanie chlorkiem sodu – solą kuchenną.

Solenie uchodzi za najbardziej pewny i niezawodny sposób konserwowania. Jest prosty w
wykonaniu, najtańszy i nieutrudniający przebiegu procesów wyprawy. Wadą solenia jest
ogromne zużycie soli kuchennej, bo aż 30-50%, a nawet więcej, na masę skór świeżych a co
najważniejsze – jest szkodliwa dla środowiska naturalnego. Znane są też metody konserwacji
skór surowych przez suszenie, wstępne zagarbowanie lub mrożenie. Są to jednak metody
niebezpieczne dla skór jak suszenie lub bardzo drogie i wymagające posiadania specjalnych
urządzeń jak zagarbowanie i mrożenie.

Skóry przed konserwacją poddawane są dokładnym oględzinom i klasyfikacji jakościowej

oraz rozsortowaniu na przeznaczenie w towarze gotowym.

Skóry zakonserwowane, sklasyfikowane i rozsortowane wg przeznaczenia poddaje się

magazynowaniu. Skóry surowe należy przechowywać w pomieszczeniach magazynowych
zamkniętych w celu zabezpieczenia ich przed bezpośrednim działaniem czynników
atmosferycznych i promieni słonecznych oraz utrzymania wymaganej temperatury
i wilgotności. Okna magazynów powinny być zabezpieczone przed padaniem promieni
słonecznych bezpośrednio na skóry na przykład przez zaciemnienie lub pomalowanie na kolor
niebieski. Magazyn skór surowych powinien być suchy, chłodny i przewiewny, o małych
wahaniach temperatury i wilgotności. Powinien być wyposażony w urządzenia umożliwiające
szybką regulację i wymianę powietrza. W celu dłuższego magazynowania skóry bez zabrudzeń

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

oraz dobrze zakonserwowane układa się w stosy natomiast skóry o podejrzanej jakości
powinny być szybko oddane do przerobu w garbarni.

Konserwacja i magazynowanie skór futerkowych

Podobnie jak w przypadku skór przeznaczonych do wyprawy bez włosa, rozróżnia się

kilka sposobów konserwowania skór futerkowych. Do najważniejszych należą:

−

suszenie,

−

solenie,

−

solankowanie,

−

suszenie i solenie,

−

piklowanie,

−

inne sporadycznie.

Przy skórach surowych przeznaczonych do wyprawy z włosem, bardzo ważne jest

czyszczenie i odmięśnianie skór. Zabrudzoną okrywę włosową należy wyczyścić, wysuszyć
i przeczesać. Ze względu na to, że skóry futerkowe najczęściej konserwujemy przez suszenie,
dlatego dobre usunięcie błon, resztek mięsa, tłuszczu jest bardzo ważną czynnością.

Sposób odmięśniania zależy od sposobu zdjęcia skóry ze zwierzęcia. Skóry zdjęte

workowo odmięśniamy specjalnym nożem na urządzeniu zwanym ścieniarką talerzową.
Odmięśnianie należy prowadzić bardzo ostrożnie, aby nie spowodować podcięcia osadzenia
włosa lub przecięcia tkanki skórnej. Skóry futerkowe małe, zdejmowane płasko, odmięśniamy
również na ścieniarkach talerzowych, a skóry duże na odmięśniarkach z wałkiem nożowym.

Skóry zdjęte workowo suszymy w stanie rozpiętym na drewnianych prawidłach,

wielkością i kształtem dopasowanych do skór. Skóry zdjęte płasko(cielęce, źrebięce, kozie,
owcze, ze zwierząt dzikich) suszy się w stanie rozpostartym na specjalnych ramach, włosem
zwróconym do ramy lub na drążku rozprostowaną i przewieszoną wzdłuż linii grzbietu. Skóry
zakonserwowane, sklasyfikowane i rozsortowane wg przeznaczenia poddaje się
magazynowaniu. W celu dłuższego magazynowania skóry bez zabrudzeń oraz dobrze
zakonserwowane układa się w stosy lub wiesza na specjalnych stojakach natomiast skóry
o podejrzanej jakości powinny być szybko oddane do wyprawy w garbarni. Przed ułożeniem w
stosy skóry powinny być schłodzone. Magazyn skór surowych powinien być suchy, chłodny i
przewiewny, o małych wahaniach temperatury i wilgotności. Powinien być wyposażony
w urządzenia umożliwiające szybką regulację i wymianę powietrza.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaki jest cel konserwacji skór surowych?
2. Jakie są sposoby konserwacji surowca skórzanego?
3. Jaka jest różnica w procesie konserwacji skór przeznaczonych do wyprawy bez włosa

i skór futrzarskich?

4. Na czym polega magazynowanie skór surowych?
5. Jakie warunki powinny spełniać magazyny skór surowych?
6. Jak powinny być przygotowane skóry do okresu magazynowania?
7. W jaki sposób magazynowane są skóry przeznaczone do wyprawy bez włosa?
8. Jaki jest sposób magazynowania skór futrzarskich zdejmowanych workowo?
9. Jaki jest sposób magazynowania skór futrzarskich zdejmowanych płasko?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj metody konserwacji skór przez solenie i suszenie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania w poradniku,
2) odszukać wiadomości w podręczniku i literaturze fachowej,
3) zapisać plan omówienia charakterystyki metod konserwacji skór,
4) omówić metody konserwacji skór wymienione w zadaniu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

dzienniczek praktyk.

Ćwiczenie 2

Weź udział w wycieczce do magazynu skór surowych. Omów rodzaje skór znajdujące się

w magazynie i sposób ich zakonserwowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wziąć udział w wycieczce szkoleniowej do magazynu surowców skórzanych,
2) z uwagą wysłuchać informacji pracownika magazynu,
3) przypomnieć sobie informacje z literatury i zajęć na temat skór surowych,
4) scharakteryzować skóry surowe przechowywane w magazynie,
5) omówić metodę konserwacji tych skór,
6) uwagi i spostrzeżenia zapisać w dzienniczku praktyk,
7) wziąć udział w dyskusji zorganizowanej na zajęciach po wycieczce.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

typowe pomieszczenie magazynu skór surowych,

−

różne rodzaje skór surowych zakonserwowanych,

−

urządzenia magazynowe,

−

dzienniczek praktyk.

Ćwiczenie 3

Na kartonie A-4 narysuj i nazwij urządzenia magazynowe zaobserwowane w trakcie

wycieczki szkoleniowej w ćwiczeniu 2. Porównaj z wiadomościami zdobytymi na zajęciach
i z literatury.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odczytać notatki z wycieczki,

2) przygotować kartony A-4 i materiały piśmienne,

3) przygotować schematy urządzeń magazynowych z literatury,

4) wykonać rysunki lub schematy urządzeń magazynowych zaobserwowane na wycieczce,

5) omów temat zgodnie z poleceniem w zadaniu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartony A-4,

−

materiały piśmienne,

−

literatura fachowa.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcia: konserwacja i magazynowanie skór surowych?



2) wymienić różne rodzaje konserwacji skór surowych?



3) scharakteryzować metodę konserwacji skór przez solenie?



4) scharakteryzować metodę konserwacji skór przez suszenie?



5) opisać magazyny i urządzenia magazynowe do przechowywania skór?



6) wskazać parametry w magazynie skór surowych?



7) posłużyć się urządzeniami do pomiaru temperatury i wilgotności

powietrza w magazynie surowca?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Wyprawa i uszlachetnianie skór

4.3.1. Materiał nauczania

Wyprawa skór
Wyprawa skór surowych jest szeregiem procesów chemicznych oraz operacji i czynności

mechanicznych wykonywanych na skórach w celu nadania jej cech użytkowych. Istotą
wyprawy skór jest stabilizacja i uodpornienie na czynniki zewnętrzne naturalnej struktury
kolagenu oraz nadanie skórze charakterystycznych cech i właściwości użytkowych a przez to
przystosowanie do potrzeb przetwórstwa na wyroby skórzane. Niezależnie od rodzaju
surowca i przeznaczenia skór w towarze gotowym, wyprawa skór dzieli się na trzy etapy:
I.

Przygotowanie skór do garbowania właściwego.

II.

Garbowanie właściwe skór.

III. Wykończanie i uszlachetnianie skór.

Przygotowanie skór do garbowania właściwego. Bez odpowiedniego przygotowania

surowca proces garbowania a następnie procesy wykończeniowe, są utrudnione lub
niemożliwe do przeprowadzenia. Skóry surowe bardzo często są zabrudzone, zawierają środki
konserwujące a strona mizdrowa posiada tkankę przymięsną i tłuszczową. Wszystkie te
składniki utrudniałyby wyprawę skór i należy je usunąć. W skórach najważniejszym
składnikiem są białka włókniste. Celem procesów przygotowania jest oczyszczenie struktury
skóry surowej z białek bezpostaciowych, tłuszczu naturalnego, włosa i naskórka, gruczołów
łojowych i potowych, soli mineralnych a pozostawienie, oczyszczenie i uaktywnienie
chemiczne i fizyczne białek włóknistych. Aktywność chemiczna i fizyczna białek niezbędna jest
do reakcji łączenia się z garbnikami i środkami wykończalniczymi.

Wszystkie procesy technologiczne wyprawy skór możemy podzielić na: procesy

kąpielowe i procesy mechaniczne. W etapie przygotowania skór do garbowania właściwego
wyróżniamy:
1. Procesy kąpielowe - moczenie, wapnienie, odwapnianie i wytrawianie. Cechą

charakterystyczną jest prowadzenie tych procesów w środowisku wodnym.

Rys. 10 Bęben garbarski do prowadzenia procesów technologicznych w kąpieli [Fot. aut.].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najczęściej stosowanym urządzeniem do prowadzenia procesów technologicznych

w kąpieli jest bęben garbarski. Jest to urządzenie wykonujące ruch obrotowy wywołany przez
silnik i układ napędowy. Skóry w kąpieli poddawane są jednocześnie czynnikowi
mechanicznemu tak, że cała objętość skóry ma kontakt z kąpielą technologiczną. Czynnik ten
powoduje jednocześnie przyśpieszenie procesu.
2. Procesy obróbki mechanicznej, których zadaniem jest usunięcie zanieczyszczeń

i zbędnych składników skóry - wyciskanie brudu i cebulek włosowych, odmięśnianie - czyli
zeskrawanie tkanki przymięsnej i tłuszczowej.

Technologia procesów przygotowawczych będzie zróżnicowana ze względu na rodzaj

i strukturę skór, grubość tkanki skórnej, wielkość powierzchni i metod konserwacji surowca.
Inne będą parametry technologiczne: czasu, ilości środków pomocniczych, współczynnika
kąpielowego i czynnika mechanicznego dla skór grubych, o dużej powierzchni i zwartej
strukturze tkanki skórnej a inne przy skórach cienkich, o małej powierzchni, luźnych
i delikatnych. Skóry konserwowane metodą suszenia wymagają dłuższego czasu nawodnienia
niż skóry "świeże" lub konserwowane w roztworze wodnym środka konserwującego. Dla skór
o delikatnej tkance stosuje się środki pomocnicze o łagodniejszej aktywności chemicznej niż
dla skór o grubym zwartym włóknie białkowym.

Procesy przygotowania do garbowania właściwego skór wyprawianych z okrywą

włosową, będą się różniły zasadniczo, gdyż celem wyprawy skór z włosem jest jego
zachowanie i uszlachetnienie. Z tego etapu wyprawy będą więc wyeliminowane procesy
wapnienia, odwapniania i wytrawiania, które w skórach bez włosa służą do jego usuwania. Dla
skór futerkowych pozostaje proces moczenia i odmięśniania, a dodatkowo wprowadza się
pranie i odtłuszczanie włosa i tkanki skórnej. Procesy kąpielowe skór futrzarskich
przeprowadza się w cytrokach futrzarskich.

Rys. 11 Cytrok – urządzenie do przeprowadzania kąpielowych procesów

w wyprawie skór z okrywą włosową [Fot. aut.].

Skóry w kąpieli poruszane są przez obracające się tak zwane skrzydła cytroka. Kontakt

skór z ruchomymi skrzydłami jest bardzo delikatny, co ma praktyczne znaczenie związane
z zabezpieczeniem tkani skórnej i włosa skór futerkowych przed zniszczeniem.

Garbowanie właściwe skór. Istotą garbowania jest stabilizacja i uodpornienie na czynniki

zewnętrzne struktury kolagenu poprzez chemiczne sieciowanie garbnikami łańcuchów
polipeptydowych lub protofibryli białka. Praktycznie zadaniem garbowania skór jest
zabezpieczenie białka skórnego kolagenu przed rozkładem biologicznym czyli przed procesami

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

gnicia. Można to osiągnąć w reakcji chemicznej poddając kolagen działaniu środków
garbujących które, na trwale wiążą się z grupami reaktywnymi białka. Garbniki są związkami
wielofunkcyjnymi mającymi zdolność reagowania z określonymi grupami funkcyjnymi
kolagenu i wytwarzania wiązań co najmniej z dwoma takimi grupami, z których każda należy
do innego łańcucha polipeptydowego.

Znanych jest wiele metod garbowania skór. Praktyczne znaczenie mają skóry garbowania

chromowego stanowiące około 90% ogółu skór wyprawianych. Pozostałą część stanowią
skóry garbowania roślinnego, zamszowego, glinowego, siarkowego lub różnych metod
garbowania kombinowanego na przykład: chromowo-roślinnego, chromowo-glinowego.

Garbowanie skór futerkowych odbywa się najczęściej przy zastosowaniu garbowania

chromowego. Stosowane są również metody garbowania aldehydem mrówkowym
i glutarowym oraz związkami glinu.

Zastosowanie metody garbowania uzależnione jest od stanu jakościowego skór i cech

jakie chcemy osiągnąć w towarze gotowym. Niezależnie od metody wszystkie mają za zadanie
podwyższenie temperatury skurczu skór.

Proces garbowania przeprowadza się w bębnach garbarskich lub cytrokach

z zastosowaniem odpowiedniego zestawu garbników i parametrów technologicznych
przewidzianych w recepturze wyprawy skór.

Wynikiem procesu garbowania jest przemiana skóry surowej w wygarbowaną i zmiana jej

właściwości, a mianowicie:

−

zanik rogowatego wysychania, z zachowaniem porowatości po wielokrotnym nawilżaniu
i suszeniu,

−

zachowanie w znacznym stopniu wymiarów grubości, powierzchni i objętości po
wysuszeniu,

−

zwiększenie wytrzymałości na rozciąganie w stanie suchym,

−

wzrost trwałości skóry na działanie czynników chemicznych i biologicznych,

−

wzrost odporności termicznej skóry – podwyższenie temperatury skurczu,
Bez względu na sposób garbowania, zasadą jest możliwie równomierne nasycenie skóry

garbnikiem w całym jej przekroju, wprowadzając do tkanki określone jego ilości. Skóra
garbowana nie posiada jednak właściwości które umożliwiłyby użytkowanie jej w postaci
wyrobów skórzanych na przykład obuwia. Po wygarbowaniu zawiera dużo wilgoci, nie ma
odpowiedniej wymaganej w wyrobach skórzanych grubości a strona mizdrowa posiada
nabrzmiałe ordynarne włókna, często postrzępione szczególnie w luźniejszych strukturalnie
częściach topograficznych skóry. Po wysuszeniu staje się sztywna, twarda, powyginana
i szorstka w dotyku. Brak barwy, koloru i miękkiego delikatnego „dotyku” oraz innych
charakterystycznych dla skóry wyprawionej cech użytkowych eliminuje ją jako materiał na
wyroby skórzane.

Wykończanie i uszlachetnianie skór bez włosa. Aby otrzymać skóry o wymaganych

właściwościach należy poddać je wielu operacjom i czynnościom technologicznego procesu
wykończania. W procesie wykończania skóry uzyskują odpowiednią grubość, równomierną
strukturę na całej powierzchni, wymaganą miękkość i zwartość tkanki.

Proces wykończania skór można podzielić na dwa etapy:

I. Wykończanie wstępne na które składają się operacje i czynności technologiczne nadające

skórom strukturalne właściwości fizyczne takie jak grubość, miękkość lub sztywność,
zwartość i barwę. Operacje te przeprowadza się na skórach „mokrych” poddając je obróbce
mechanicznej lub chemicznej w kąpielach wodnych garbników, barwników i tłuszczy do

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

skór. W technologii garbarskiej ten etap wykończania skór nosi nazwę wykończania
kąpielowego.

II. Wykończanie właściwe przeprowadzane na skórach wysuszonych. W wykończeniu

właściwym skóry uzyskują ostateczne, żądane właściwości fizyczne oraz estetyczny
i modny wygląd.

Wykończanie właściwe jest zależne od wymagań stawianych produktowi końcowemu.

Jest więc różne dla różnych rodzajów skór gotowych. Pojęcie wykończania właściwego odnosi
się do nadania specjalnych cech powierzchni użytkowej skór czyli można powiedzieć że
wykończanie właściwe jest uszlachetnianiem skór wyprawionych. Powierzchnia skór może być
wykończana przez:

−

wytworzenie cieniutkiej powłoki wykończalniczej na powierzchni licowej skór przez tak
zwane apreturowanie,

−

oszlifowanie powierzchni użytkowej skór: od strony lica skór na tak zwane nubuki, lub od
strony mizdry na wykończenie skór welurowych,

−

nałożenie zestawów kryjących i poprawienie powierzchni uszkodzonego lica skór lub
nałożenie lica sztucznego,

−

pozostawienie naturalnej powierzchni użytkowej skór jak przy wykończeniu skór
zamszowych lub niektórych galanteryjnych i obuwiowych spodowych oraz technicznych
wygarbowanych roślinnie.

Większość skór wykończana jest obecnie metodą pokrywania powierzchni użytkowej skór

zestawami apretur lub zestawami kryjącymi.

Apretury służą do wytworzenia cieniutkiej powłoki ochronnej na skórze wyprawionej

mającej głównie na celu wyrównanie barwy i nadanie połysku lub zmatowienia, a dzięki
dodatkom środków chwytowych, również przyjemny staje się dotyk skóry.

Zarówno apretury jak i zestawy kryjące są środkami barwnymi za przyczyną składników

barwnych - pigmentów. Obok tych środków, drugim i najważniejszym składnikiem apretur
i zestawów kryjących są środki wiążące o własnościach błonotwórczych. Środki wiążące mają
za zadanie spajanie zestawów wykończalniczych jak również muszą wykazywać właściwość
przyczepności do skóry i zapewnić trwałe wiązanie zestawu wykończeniowego z podłożem
czyli skórą oraz zagwarantować odporność przyczepności w warunkach użytkowania.

Ogólnie można powiedzieć że celem wykończania właściwego skór jest:

−

uodpornienie ich na warunki zewnętrzne (wilgoć, błoto, kurz i brud),

−

tuszowanie drobnych uszkodzeń i wad warstwy licowej (zadrapania, otarcia, miejscowe
odbarwienia),

−

upiększenie wyglądu zewnętrznego, czyniąc go estetycznym i zgodnym z wymogami
mody (barwa, kolor, faktura powierzchni skór, połysk lub matowość).

Wykończanie i uszlachetnianie skór wyprawianych z okrywą włosową

Po garbowaniu skóry nie posiadają jeszcze właściwości surowca nadającego się do

przerobu na gotowe wyroby skórzane. Muszą być poddane wielu procesom i operacjom
technologicznym tak zwanego wykończania i uszlachetniania. Te zabiegi technologiczne mają
na celu nadanie skórom miękkości, elastyczności oraz estetycznego wyglądu.

Pierwszy etap tak zwane wykończanie skór „na biało” polega na chemicznym oraz

mechanicznym oddziaływaniu na tkankę skórną w procesach i operacjach:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

natłuszczania – czyli oddziaływania związkami smarnymi na wygarbowane włókna

białkowe w celu ich uelastycznienia, zwiększenia miękkości i pulchności oraz ciągliwości,

−

suszenia – podczas którego usuwana jest wilgoć z tkanki skórnej i włosa,

−

trocinowania – polegającego na obracaniu skór w bębnie z czystymi trocinami i środkami

odtłuszczającymi w celu usunięcia z okrywy włosowej i tkanki skórnej brudu i tłuszczu,

−

rozbijania – mechanicznego nadawania rozciąganym skórom miękkości i elastyczności,

−

czesania, strzyżenia i prasowania – aby rozprostować, wyrównać i uelastycznić okrywę

włosową skór.
Drugi etap wykończania to procesy chemiczne, termiczne i mechaniczne polegające na

uszlachetnianiu skór którego celem jest:

−

nadanie okrywie włosowej lub tkance skórnej żądanego koloru,

−

nadanie okrywie włosowej połysku lub zmienieniu jej formy na zlokowaną lub
wyprostowaną.

−

nałożenie na stronę mizdrową skóry sztucznego lica lub innej apretury wykończeniowej.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do ćwiczeń.

1. Na jakie etapy można podzielić proces wyprawy skór?

2. Na czym polega przygotowanie skór do garbowania właściwego?

3. Co to są garbniki?

4. Na czym polega garbowanie skór?

5. Jakie urządzenia stosowane są do kąpielowych procesów wyprawy skór?

6. Czym różni się przygotowanie do garbowania skór wyprawianych bez włosa i skór

wyprawianych z okrywa włosową?

7. Na czym polega wykończanie skór?

8. Co oznacza wykończanie skór futrzarskich „na biało”?

9. Na czym polega uszlachetnianie skór?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Narysuj ogólny schemat blokowy procesów wyprawy skór.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z wiadomościami z poradnika i literatury o wyprawie skór,
2) w dzienniczku praktyki wynotować kolejne etapy procesu wyprawy skór,
3) na kartonie wyrysować blokowo kolejne etapy i procesy technologiczne wyprawy skór,
4) obok dopisać cele i zadania tych procesów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

podręcznik do nauki zawodu,

−

karton i przybory piśmienne,

−

dzienniczek ucznia.

Ćwiczenie 2

Z przedstawionych Ci próbek skór surowych i półfabrykatów skórzanych rozpoznaj

i wskaż rodzaj skór i rodzaj półfabrykatu oraz etap procesu wyprawy z jakiego pochodzą.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania poradnika,
2) rozłożyć na stole próbki skór surowych i półfabrykatów skórzanych,
3) oznaczyć numerami kolejne próbki,
4) scharakteryzować próbki surowca i nazwać rodzaj skór jakiego pochodzą,
5) scharakteryzować próbki półfabrykatów i etap wyprawy z jakiego pochodzą,
6) po zaakceptowaniu przez nauczyciela wpisać ćwiczenie do dzienniczka praktyk.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stół do pracy,

−

próbki skór surowych różnych rodzajów skór,

−

próbki skór różnych półfabrykatów skórzanych,

−

dzienniczek praktyk.

Ćwiczenie 3

Z przedstawionych Ci próbek skór wyprawionych rozpoznaj i wskaż rodzaj surowca

i asortyment na jaki zostały wykończone i uszlachetnione.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania poradnika,
2) rozłożyć na stole próbki skór,
3) oznaczyć numerami kolejne próbki,
4) nazwać rodzaj surowca z jakiego pochodzą,
5) scharakteryzować próbki i nazwać asortyment na jaki zostały wykończone,
6) po zaakceptowaniu przez nauczyciela wpisać ćwiczenie do dzienniczka praktyk.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stół do pracy,

−

próbki skór gotowych różnych rodzajów i o różnym wykończeniu,

−

dzienniczek praktyk.

Ćwiczenie 4

Na planszy przedstawiającej schemat budowy urządzenia do kąpielowych procesów

wyprawy skór objaśnij sposób i zasadę działania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania poradnika,
2) przeanalizować działanie urządzeń do kąpielowych procesów wyprawy skór według

literatury fachowej,

3) nazwać urządzenie i jego części robocze,
4) wyjaśnić działanie urządzenia,
5) zapisać w dzienniczku praktyk.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansza ze schematem urządzenia - na przykład schemat bębna garbarskiego według

poniższego rysunku:

−

podręcznik do nauki zawodu,

−

dzienniczek praktyk

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcie wyprawa skór?



2) scharakteryzować poszczególne etapy wyprawy skór?



3) wyjaśnić co to są garbniki?



4) zdefiniować pojęcia wykończania i uszlachetniania skór?



5) wykazać różnicę w wyprawie skór bez włosa i z włosem?



6) wyjaśnić co to są apretury i zestawy kryjące do skór?



7) rozpoznać i nazwać urządzenia do kąpielowych procesów

garbarskich?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Skóry wyprawione gotowe

4.4.1. Materiał nauczania

Ogólne wymagania dla skór wyprawionych

Skóry wyprawione jako surowiec dla przetwórstwa muszą posiadać cechy i właściwości

umożliwiające wyprodukowanie wyrobu skórzanego wynikające ze stosowanych parametrów
przetwórczych:

−

wytrzymałość mechaniczna na rozdzieranie, rozciąganie, wydłużenie, modyfikowanie
plastyczne – cechy umożliwiające poddawanie skóry odkształceniom produkcyjnym
w czasie przetwórstwa ,

−

miękkość, trwałość utrzymania kształtu, odporność na wilgoć, podatność na metody
łączenia (szycie, klejenie, nitowanie) - cechy umożliwiające wytwarzanie wyrobów
o odpowiednim kształcie,
Ważne znaczenie mają cechy wpływające na użytkowanie wyrobu:

−

wytrzymałość mechaniczna na zginanie, masa, grubość, zwartość struktury,
ogniotrwałość, bierność chemiczna, odporność na wysokie temperatury, odporność na
pranie i czyszczenie chemiczne, odporność na promieniowanie energetyczne – cechy
użytkowania specjalnego.

−

barwa, kolor, połysk, zapach, trwałość i łatwość pielęgnacji - cechy wpływające na
wygląd i estetykę wyrobów,

−

nieszkodliwość oddziaływania na organizm człowieka,

−

odporność na rozwój drobnoustrojów (bakterii, pleśni, gnicie), przepuszczalność pary
wodnej i powietrza, wodoodporność, izolacja cieplna, odporność elektrostatyczna, - cechy
higieniczne i zdrowotne,

Podstawowa cecha higieniczności skór jest właściwością naturalną i jeśli nie zostanie
ograniczona w procesach wyprawy, to pozostaje jako najważniejsza w skórze wyprawionej.
Większość żądanych właściwości i cech nadaje się skórom w procesach garbowania
i wykończenia przez dobór odpowiednich środków i operacji technologicznych.

Wszystkie skóry naturalne charakteryzują się zróżnicowaniem kształtu powierzchni skóry

oraz zróżnicowaniem budowy struktury wewnętrznej tkanki skórnej. Jest to przyczyną różnic
właściwości skóry w różnych częściach topograficznych. Dotyczą one:

−

grubości – wskaźnik bardzo ważny przy określaniu przydatności skór do przerobu
a jego pomiaru dokonuje się przy pomocy grubościomierza,

Rys.12.Grubościomierz sprężynowy 1 – dźwignia, 2 – stopka czujnika ruchoma,

3 – stopka czujnika stał, 4 – licznik

[20].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

właściwości wytrzymałościowych – znajomość ich w różnych częściach topograficznych
decyduje o przeznaczeniu tych części skóry na poszczególne elementy wyrobu,

−

ciągliwości – kierunku najmniejszej lub największej ciągliwości poszczególnych części
skóry co jest podstawą do wykrawania wybranych elementów wyrobów skórzanych.
Stopień wykorzystania skór zmniejsza się w zależności od wad i uszkodzeń jakie

występują na skórach wyprawionych naturalnych. Wady te mogą być pochodzenia:

−

biologicznego - powstałe za życia zwierzęcia – choroby, lub powstałe podczas
niewłaściwego przechowywania – insekty, drobnoustroje,

−

termicznego – powstałe przez przegrzanie skór podczas przechowywania lub stosowanie
wysokich temperatur w procesach technologicznych wyprawy,

−

mechanicznego

–

uszkodzenie

struktury

skór

podczas

transportu,

operacji

technologicznych lub magazynowania.
Niektóre wady skór są dopuszczalne pod warunkiem że nie wpływają na wartość wyrobu
gotowego.

Tabela 1. Najczęściej spotykane wady skór wyprawionych bez okrywy włosowej.

Lp.

Nazwa

Sposób określenia wady

Jarzmowatość

Wyraźnie wyczuwalne bruzdy w części karkowej skóry; wady nie
określa się w skórach marszczonych i miętych.

Kruchość warstwy
licowej

Pękanie lica skóry przy próbie złożenia w czworo licem na
zewnątrz skóry miękkiej wyprawy chromowej i ściśnięcie palcami
w odległości 1 cm od wierzchołka zgięcia,

Lepkość powłoki

Kleistość powłoki kryjącej powodująca choćby nietrwale sklejanie
się skór składanych licem do lica.

Nietrwałość
apretury

Łuszczenie się powłoki kryjącej przy próbie kilkakrotnego zginania
skóry licem na zewnątrz i to wewnątrz.

Nietrwałość
powłoki kolorowej
lub barwy

Mała odporność skóry na suche i mokre tarcie tkaniną,
powodująca wyraźne zabarwienie tkaniny po pięciokrotnym
niezbyt silnym potarciu.

Odstawanie

lica

(pływające lico)

Słabe zespolenie lica ze skórą właściwą, widoczne przy zginaniu
skóry licem do wewnątrz

Plamy

Różnego pochodzenia plamy, naloty i zabrudzenia - niezamierzone

Pylenie

złe

wykończenie

Brudzenie skóry nubukowej lub welurowej przy potarciu suchą
dłonią (pył po szlifowaniu), nierównomierność oszlifowania,
rażąca niejednolitość odcienia barwy

Rozwarstwienie się
skóry

Rozdzielenie się skóry na warstwy, spowodowane biochemicznym
rozkładem skóry lub nieprzegarbowaniem

Sztywność
miejscowa

Wyraźne wyczuwalne usztywnienie części skóry w porównaniu
z pozostałą powierzchnią sztuki; sztywności miejscowej nie
określa się w kruponach świńskich, jeżeli nie jest rażąca przy
porównaniu części przyogonowej, karkowej i bocznych

Sztywność
całkowita

Wyraźnie wyczuwalne usztywnienie całej skóry w porównaniu
z innymi sztukami w partii

12 Ściągnięcie lica

Miejscowe zniekształcenie naturalnego rysunku lica w postaci

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

siatki zmarszczeń

Uszkodzenia
biologiczne

Uszkodzenie tkanki przez szkodniki lub w wyniku choroby –
w postaci niezabliźnionej lub zabliźnionej

Uszkodzenia
mechaniczne

Pęknięcia lub otarcia lica, rysy, skaleczenia lub ślady po nich,
przecięcia, dziury, znaki od wypalania, termiczne lub chemiczne
uszkodzenia tkanki lub inne uszkodzenia widoczne

Użyłowanie

Widoczne na stronie użytkowej ślady odciśniętych w skórach
licowych lub przeciętych w skórach welurowych naczyń
krwionośnych

Wiotkość całkowita Wyraźnie wyczuwalne rozluźnienie skóry w porównaniu z innymi

sztukami w partii lub ze wzorcem

Wychwyt

Miejscowe ścienienie skóry poniżej dopuszczalnego spadku
grubości

Załamania

Miejscowe trwałe ślady powstałe na skutek niezamierzonego
zagniecenia skór

Złe

wykończenie

lica

Nierównomierność

desenia

skór

deseniowanych,

nierównomierność połysku, smugi, wyczuwalna chropowatość lica
lub

powłoki,

matowość

niezamierzona,

niezamierzona

niejednolitość odcienia barwy

Złe ostruganie

Widoczne lub wyraźnie wyczuwalne w dotyku nierównomierności
(schodki) ostrugania skóry

Złe

wykończenie

strony
nieużytkowej

Rażąco wysokie włókno mizdry, rażąco poplamiona mizdra

Jakość i wielkość tych wad wpływa na ocenę wartości skór podczas klasyfikacji

jakościowej i określania gatunku skór. Ocena jakościowa skór i ich właściwości pod względem
przydatności przetwórczych, będzie dokładnie omówiona w czasie zapoznawania się
z materiałem jednostki modułowej 311[35].O1.04.

Podstawowe asortymenty skór wykończanych bez włosa

Boksy są podstawowym surowcem do produkcji wyrobów skórzanych. Boksy bydlęce

zwane popularnie bukatami są powszechnie stosowane na cholewki obuwiowe i elegancką
galanterię ciężką. Garbowane są metodą chromową. Najlepszym surowcem są skóry
z młodego bydła charakteryzujące się delikatnością lica i umiarkowaną ciągliwością.

Na wyroby najwyższej jakości przeznaczane są jednak skóry cielęce. Wykazują się

zwartym licem na całej powierzchni skóry o delikatnym, naturalnym rysunku. Tkanka skór jest
pełna, mięsista o delikatnym jedwabistym dotyku.

Boksy świńskie otrzymuje się z kruponów świńskich. Garbowane metodą chromową lub

kombinowaną chromowo roślinną. Charakteryzują się dość grubym rysunkiem lica,
luźniejszymi bokami i dość zwartą strukturą w części grzbietowej i zadniej.

Skóry nappa otrzymywane są ze skór bydlęcych z młodego bydła. Cechują się dużą

miękkością przy zachowaniu ścisłości i ograniczonej ciągliwości. Są to skóry wykończenia
anilinowego i kazeinowo – plastykowego lub poliuretanowego o grubości 0,7÷1,2mm.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Skóry juchtowe są to skóry najczęściej wyprawiane ze skór bydlęcych garbowanych

metodą syntanowo– roslinną lub chromowo-roślinną. Są wykańczane od strony lica zazwyczaj
w kolorze naturalnym, niekiedy jednak wyprawiane są od strony mizdry i wtedy zwane są
juchtami mizdrowymi (dawniej faledrami). Skóry juchtowe są mocno natłuszczane, odporne na
działanie wody i wytrzymałe na rozciąganie. Grubość skór juchtowych wynosi 1,6÷2,5mm.
Skóry juchtowe są używane do produkcji obuwia roboczego, turystycznego i specjalnego oraz
skórzanej galanterii i innych wyrobów kaletniczych. Na skóry juchtowe, oprócz całych skór, są
wyprawiane boki i karki bydlęce.

Skóry blankowe wyprawiane są ze skór bydlęcych lub niekiedy świńskich metodą

garbowania roślinnego lub chromowo-roślinnego. Wykończane są w kolorze naturalnym lub
barwione na czarno. Skóry blankowe powinny charakteryzować się elastycznością
i miękkością z dużą wytrzymałością na rozciąganie i pękanie lica. Lico skór powinno być
czyste starannie wygładzone. Grubość skór blankowych 2 – 5mm.

Dwoiny kryte. Deficyt skór naturalnych jako surowca do otrzymywania wyrobów

skórzanych stał się powodem do wprowadzenia dwoin mizdrowych jako półfabrykatu
wykończanego na produkt zastępujący skóry pełnowartościowe. Surowcem do otrzymywania
imitacji skór z licem naturalnym są obecnie dwoiny bydlęce garbowania chromowego
wykończane jako dwoiny kryte sztucznym licem. Wykończanie dwoin ze sztucznym licem
polega na wytworzeniu na powierzchni przeciwnej stronie mizdrowej, powłoki imitującej lico
skóry naturalnej. Najprostszym sposobem wytworzenia takiego lica jest wykończanie
plastykowe z zastosowaniem zagęszczanych zestawów kryjących, i z zawartością dużej
stosunkowo ilości plastykowych środków wiążących. Metoda plastykowego wykończania
dwoin pozwala na wytworzenie na dwoinie grubej powłoki kryjącej, która po zaprasowaniu
deseniową płytą o drobnym uziarnieniu, przypomina swoim wyglądem lico naturalnej,
pełnowartościowej skóry. Jednak wartości wytrzymałościowe, a głównie wytrzymałości na
wielokrotne zginanie, takiego lica ustępują skórom naturalnym. Gruba warstwa powłoki
wykończeniowej jest przyczyną bardzo ograniczonych właściwości higienicznych krytych
dwoin. Oznacza to brak cech przepuszczalności powietrza i pary wodnej.

Skóry welurowe i nubuki. Są to skóry ze szlifowaną powierzchnią użytkową,

a procesy wykończeniowe wywołują i utrwalają barwę na skórach, zabezpieczają przed
brudzeniem powodowanym ścieraniem barwnika - tak zwane smolenie, zabezpieczają przed
blaknięciem i szarzeniem skór w czasie składowania i użytkowania, zwiększają odporność na
działanie wody i zabrudzenia kurzem i błotem.

Skóry gadów i płazów otrzymywane są z naturalnych skór zwierząt egzotycznych.

Stanowią cenny surowiec do produkcji luksusowej galanterii i damskich torebek. Wykończane
są w kolorze naturalnym z charakterystycznym deseniem łuski. Skóry nie powinny być zbyt
ciągliwe, ale powinny mieć równy połysk na całej powierzchni.

Podstawowe rodzaje skór gotowych z okrywą włosową

Asortyment skór wyprawianych z okrywą włosową jest bardzo duży i omawianie ich

w aspekcie wykorzystania w wyrobach skórzanych jest niecelowe. Skóry te wykorzystywane
są głównie jako elementy dekoracyjne w wyrobach kaletniczych lub jako wyroby całościowe
na przykład skóry owcze z włosem na rękawiczki zimowe i to w bardzo niewielkiej ilości.
Bardzo często stosuje się w produkcji wyrobów kaletniczych kawałki odpadowe z wyrobów
konfekcji odzieżowej z futer, kurtek, kołnierzy lub błamów.

Skóry owcze i jagnięce stanowią bardzo szeroki asortyment w zależności od rasy,

pochodzenia, wieku, sposobu wyprawy i przeznaczenia w towarze gotowym. Charakteryzują

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

się dość grubą tkanką skórną choć zróżnicowaną również pod względem ścisłości w różnych
miejscach topograficznych skór. Charakter okrywy włosowej jest bardzo zróżnicowany
zarówno pod względem długości, grubości i gęstości włosów jak również sposobów ich
wykończenia. Posiadają bardzo gęsty włos puchowy w porównaniu z innymi rodzajami
zwierząt. W zależności od przeznaczenia skóry owcze i jagnięce dzielimy na:

−

wyprawiane i uszlachetniane od strony okrywy włosowej,

−

wyprawiane i uszlachetniane od strony tkanki skórnej.

Okrywa włosowa może być wykończona w stanie naturalnym lub uszlachetniona przez
barwienie, nadanie połysku, skręcenie lub rozprostowanie włosów. Tkanka skórna może być
pokryta sztuczną skórą lub innym rodzajem wykończenia podobnie jak skóry wykończane bez
włosa.

Skóry królicze. Oprócz skór owczych i jagnięcych są podstawowym surowcem

futrzarskim. Są konfekcjonowane na tanie i dostępne wyroby odzieżowe. W Polsce skóry
królicze pochodzą z uboju gospodarczego i z hodowli. Gęstość okrywy włosowej, długość
włosów ich rodzaj i jakość jest różna w różnych częściach topograficznych skóry. Tkanka
skórna należy do cienkich i delikatnych. Włos nie jest zbyt trwały a jego okres użytkowania
w wyrobach stosunkowo krótki. Ulega łamaniu i wypadaniu powodując powstawanie łysin.

Skóry kotów domowych mają niezbyt wysoką okrywę włosową, dość miękką, gęstą

o dużym połysku. Włos ościsty jest sprężysty, a ogólny wygląd tworzy ładne charakterystyczne
pręgi lub plamy o rysunku tygrysa.

Skóry nutrii. Charakterystyczną cechą okrywy włosowej tych skór jest duża różnica

między wysokością włosów ościstych i puchowych oraz między okrywą włosową na grzbiecie
i brzuszku. Na brzuszku włosy puchowe są dwukrotnie gęstsze niż na grzbiecie. Włosy ościste
są długie, sztywne i grube, posiadają wysoki połysk i dużą wytrzymałość mechaniczną.
Okrywa włosowa na grzbiecie jest ciemniejsza niż na brzuszku. Tkanka skórna ma różną
strukturę i na stronie grzbietowej jest grubsza i bardziej zwarta.

Skóry kóz o dobrej jakościowo okrywie włosowej szczególnie ze zwierząt młodych. Włos

jest stosunkowo długi, ostry z małą ilością włosa puchowego. Najlepsze skóry pochodzą
z państw azjatyckich. Tkanka skór jest gruba i mocna.

Skóry cieląt i źrebaków. Na cele futrzarskie wykorzystuje się jedynie skóry o dobrze

wyrośniętej, gęstej, morowatej i błyszczącej okrywie włosowej. Skóry cieląt charakteryzują się
tym, że na grzbiecie posiadają tak zwany wicher-gwiazdkę od której rozchodzą się włosy
promieniście we wszystkich kierunkach. Tkanka skórna jest stosunkowo gruba i mocna.

Podstawowe przeznaczenia skór wyprawionych

Skóry obuwiowe można podzielić na dwie grupy: skóry obuwiowe wierzchnie i skóry na

spody obuwiowe.

Na wierzchy obuwia przeznacza się surowiec garbowany głównie solami chromu,

w mniejszym stopniu garbnikami roślinnymi lub metodą kombinowaną łączącą dwie lub trzy
metody. Uzależnione to jest od cech i właściwości jakie są wymagane od skór wyprawionych
i od przeznaczenia użytkowego obuwia. Z tego też względu również metody wykończania
skór wierzchnich obuwiowych są różne, a skóry mogą być wykończane od strony lica i od
strony mizdry. Surowcem typowym na ten rodzaj skór są skóry bydlęce, cielęce i świńskie.

Skóry na spody obuwia wybierane są z surowca ciężkiego, najlepiej bydlęcego o zwartej

ścisłej strukturze. Metodą wyprawy jest metoda garbowania roślinnego lub roślinno-

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

syntanowego. Skóry na podeszwy powinny być odporne na nasiąkanie wodą i na ścieranie.
Skóry podpodeszwowe powinny dobrze wchłaniać pot i przepuszczać powietrze.

Skóry galanteryjne to skóry wyprawiane chromowo lub roślinnie i pochodzące

z różnego rodzaju surowca. Grubość tych skór jest różna w zależności od przeznaczenia.
Do produkcji wyrobów galanterii tak zwanej ciężkiej jak teczki, torby gospodarcze, walizy
i nesesery wybiera się skóry o względnej sztywności i dość grube. Skóry bardziej miękkie
i cieńsze wybierane są na produkcję torebek, saszetek, portfeli i portmonetek.

Skóry wybierane na zewnętrzne elementy wyrobów nie powinny mieć wad i uszkodzeń

które dyskwalifikowałyby wyrób. Skóry z lekkimi uszkodzeniami wykończane są
plastykowymi zestawami kryjącymi i deseniowane płytą prasującą o imitacji skór naturalnych
lub o fakturze imitującej skóry gadów i płazów. Przeznacza się je na wyroby drugiego gatunku
jakości. Najlepsze skóry wybierane na elegancką galanterię, to skóry wykończane
z licem naturalnym gładkim lub tylko lekko deseniowanym. Większość tych skór wykończana
jest jako skóry anilinowe. Rzadko wykorzystuje się skóry szlifowane na welury i nubuki ze
względu na tak zwane „szlichcenie” się szlifowanej powierzchni skóry, czyli ścieranie się
podciętego w czasie szlifowania włókna tkanki skórnej. Ten rodzaj skór używany jest chętnie
jako dodatki dekoracyjne wyrobów.

Obecnie, ze względu na deficyt skór naturalnych, na wyroby skórzane codziennego użytku

stosuje się dwoiny z licem sztucznym plastykowym lub lakierowanym.

Skóry rękawiczkowe wyprawiane są z surowca cienkiego ze skór cieląt, kóz i jagniąt,

a przy obecnych nowoczesnych metodach technologii wyprawy również i ze skór młodych
koni i bydła. Skóry rękawiczkowe muszą być dokładnie wykończone zarówno od strony lica
jak i od strony mizdry. Wyprawa skór jest przeważnie chromowa lub glinowa na tak zwane
skóry białoskórnicze. Skóry typowo rękawiczkowe wykończa się jako barwione z licem
naturalnym z bardzo cienką powłoką kryjącą odporną na ścieranie i odbarwienia. Są to skóry
nappa - rękawiczkowe charakteryzujące się dużą miękkością i ciągliwością o ścisłej tkance
i bardzo dobrych właściwościach higienicznych.

Specjalnym rodzajem skór rękawiczkowych są skóry irchowe. Są wyprawiane metodą

tłuszczową ze skór saren, jeleni, danieli, reniferów i niektórych rodzajów kóz.
Charakterystyczny kolor żółto-kremowy uzyskiwany jest przez utlenianie na powietrzu
tłuszczy użytych do garbowania, a następnie wybielanych w specjalnych środkach
wykończeniowych. Podczas wyprawy zdejmowane jest lico tych skór, a w końcowym etapie
wykończania powierzchnia użytkowa zostaje równo szlifowana i czyszczona.

Skóry odzieżowe. Podobnie jak skóry rękawiczkowe wyprawiane są z cienkiego surowca

ze skór bydlęcych, cielęcych, kozich i końskich. Są wykończane zarówno od strony lica jak
i mizdry. Powinny odznaczać się pulchnością, delikatnością, umiarkowaną ciągliwością
o dobrych właściwościach higienicznych. Ponieważ elementy wykrojów do konfekcji odzieży
są duże, dlatego jakość skór musi być wysoka bez żadnych wad i uszkodzeń. Skóry
wykończane są barwione z licem naturalnym krytym cienkimi zestawami trwałych środków
wykończalniczych najlepiej plastykowych i poliuretanowych. Muszą odznaczać się trwałością
wybarwienia i jego dużą odpornością na ścieranie. Na odzież przeznacza się też skóry
welurowe, o cienkim krótko podciętym włóknie, zwartej strukturze ale miękkie i delikatne
w dotyku. Nie powinny się brudzić i być odporne na działanie wody.

Skóry rymarskie zaliczane do skór tak zwanych twardych, gdyż wyprawiane są metodą

roślinną z surowca przeważnie ciężkiego o zwartej i mocnej strukturze tkanki. Nazwa „skóry
twarde” jest nazwą tradycyjną i nie oddaje całkowitej prawdy o surowcu na obecnie
produkowane wyroby rymarskie. Skóry blankowe i juchtowe, które są typowymi skórami

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rymarskimi, wcale nie są twarde, a raczej wymaga się od nich elastyczności i miękkości.
Również technologia wyprawy tych asortymentów skór została zmieniona i wyprawia się je
głównie chromowo lub metoda kombinowaną chromowo-roślinną. Skóry te przeznacza się na
wyroby siodlarskie, uprzęże, różne pasy i troki.

Skóry podszewkowe są to skóry z surowca bydlęcego, koziego lub świńskiego gorszej

jakości z zastosowaniem wyprawy chromowej lub roślinnej bielone lub wykańczane
w kolorze naturalnym, niekiedy barwione w kolorach pastelowych. Warunkiem prawidłowej
jakości skóry podszewkowej jest odporność wybarwienia lub wykończenia na tarcie mokre
i suche oraz na działanie potu.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak zdefiniować właściwości wytrzymałościowe skór?
2. Jakie znaczenie ma poznanie właściwości wytrzymałościowych skór?
3. Co to są wady i uszkodzenia skór?
4. Jak wyjaśnić pojęcie – „wady mechaniczne skór”?
5. Czy potrafisz wyjaśnić pojęcia – „wady biologiczne i termiczne skór”?
6. Kiedy mogą powstawać uszkodzenia technologiczne skór?
7. Co to są boksy i skóry nappa?
8. Czym charakteryzują się skóry juchtowe?
9. Czym charakteryzują się skóry podszewkowe?
10. Jakie skóry określamy nazwą „welury”?
11. Co to są dwoiny kryte?
12. Jak można scharakteryzować skóry galanteryjne?
13. Czym charakteryzują się skóry rękawiczkowe i odzieżowe?
14. Czym charakteryzują się skóry rymarskie?
15. Jakie zastosowanie w wyrobach skórzanych mają skóry wyprawiane z okrywa włosową?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj próbki skór przedstawione Ci przez nauczyciela.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) próbki skór rozłożyć na stole,
2) próbki ponumerować,
3) dokładnie obejrzeć każdą próbkę,
4) dotykiem zbadać właściwości skór: miękkość, gładkość, śliskość, równomierność

grubości,

5) wyniki zapisać w dzienniczku praktyki,
6) swoje spostrzeżenia i wyniki badania omówić.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stół do pracy,

−

próbki skór różnych rodzajów i asortymentów,

−

dzienniczek praktyki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Zmierz grubość próbek skór z ćwiczenia 1 i wskaż na jakie wyroby skórzane mogą się

nadawać.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować przyrząd do mierzenia grubości skór – grubościomierz,
2) wyzerować przyrząd,
3) dokonać pomiaru kolejnych próbek skór,
4) wyniki wpisać do dzienniczka praktyki,
5) wskazać ewentualne zastosowanie skór.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stół do pracy,

−

próbki skór różnych rodzajów i asortymentu,

−

grubościomierz,

−

dzienniczek praktyki.

Ćwiczenie 3

W przedstawionych Ci w ćwiczeniu 1 próbkach skór rozpoznaj rodzaj skór i asortyment.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania poradnika oraz z normami przedmiotowymi skór

wyprawionych,

2) przeczytać swoje notatki charakteryzujące próbki skór,
3) rozpoznać i nazwać rodzaj skór i asortyment.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stół do pracy,

−

próbki skór,

−

dzienniczek praktyki,

−

poradnik i normy przedmiotowe na skóry wyprawione.

Ćwiczenie 4

Określ rodzaj i asortyment skór w eksponatach wyrobów skórzanych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć przedstawione eksponaty wyrobów,
2) przypomnieć sobie wiadomości o charakterystyce skór,
3) przeanalizować wyniki oględzin,
4) wskazać rodzaj i asortyment skór,
5) scharakteryzować skóry użyte na wykonanie wyrobów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stół do pracy,

−

eksponaty wyrobów kaletniczych, rękawiczniczych, rymarskich,

−

notatki i normy przedmiotowe na skóry,

−

dzienniczek praktyki.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić pojęcie wartości wytrzymałościowe skór?



2) określić znaczenie właściwości wytrzymałościowych skór?



3) określić wpływ właściwości skór na wartości użytkowe wyrobu?



4) zdefiniować pojęcie: rodzaj skór?



5) zdefiniować pojęcie: asortyment skór?



6) scharakteryzować i wskazać wady skór gotowych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego wyboru.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej

rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.

8. Na rozwiązanie testu masz 90 min.

Powodzenia

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Skóra zaraz po zdjęciu z tuszy zwierzęcia to skóra

a) surowa.
b) wyprawiona.
c) konserwowana.
d) gotowa.

2. Kolagen, elastyna, keratyna to nazwy

a) warstw budowy histologicznej skóry.
b) części topograficznych skóry.
c) białek z których zbudowana jest skóra.
d) warstw komórek naskórka.

3. Krupon to nazwa

a) białka włóknistego.
b) białka bezpostaciowego.
c) części topograficznej skóry bydlęcej.
d) części topograficznej skóry futerkowej.

4. Wyprawa skór to określenie procesu

a) konserwowania skór surowych.
b) zdejmowania skóry z tuszy zwierzęcia.
c) rozkroju skór na części topograficzne.
d) przygotowanie do garbowania, garbowanie i wykończenie skór.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Garbowanie skór ma na celu zabezpieczenie ich przed procesami gnilnymi, oraz

a) podniesienie temperatury skurczu skór.
b) wybarwienie lica skór.
c) pozbycie się tkanki tłuszczowej ze skóry.
d) nałożenie sztucznego lica.

6. „Lustra”, to części topograficzne skóry

a) bydlęcej.
b) świńskiej.
c) owczej.
d) końskiej.

7. Naturalna barwa okrywy włosowej skór wynika z faktu

a) zawartości pigmentu we włosach, szczecinie i sierści.
b) odbicia promieni świetlnych od powierzchni skór.
c) grubości włosów ościstych i naskórka.
d) gęstości lub rzadkości włosów w okrywie włosowej.

8. Który z wymienionych sposobów konserwacji skór surowych jest najmniej szkodliwy dla

środowiska naturalnego?

a) zasolenie skór,
b) piklowanie skór,
c) suszenie skór,
d) solankowanie.

9. W którym z wymienionych etapów wyprawy skór, usuwane są z nich części zbędne

w postaci sierści, tkanki podskórnej, naskórka i tkanki tłuszczowej?

a) przygotowania do garbowania właściwego,
b) garbowania właściwego,
c) wykończania,
d) uszlachetniania.

10. Moczenie i wapnienie to niektóre z procesów wyprawy skór bez włosa. Są to procesy

a) mechaniczne.
b) bezkąpielowe.
c) kąpielowe.
d) wykończeniowe.

11. Podczas kąpielowych procesów wyprawy prowadzonych w bębnie garbarskim, na skóry

oddziałuje czynnik ruchu wywołany
a) obrotami bębna.
b) nastawianiem kąpieli.
c) mieszadłem mechanicznym ze skrzydłami.
d) mieszaniem ręcznym.

12. Cytrok to urządzenie stosowane w procesach wyprawy skór z okrywą włosową i służy do

a) rozprostowywania i czyszczenia okrywy włosowej.
b) kąpielowych procesów chemicznej obróbki skór.
c) zmiękczania skór przez międlenie.
d) suszenie skór po procesach na mokro.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13. Sieciowanie białka włóknistego kolagenu przez związki Cr

III to

a) barwienie.
b) natłuszczanie.
c) garbowanie.
d) piklowaniem.

14. Rysunek przedstawia przyrząd do pomiaru

a) grubości skór.
b) wilgotności powietrza.
c) stężenia kąpieli technologicznej.
d) odczynu chemicznego roztworów.

15. Do produkcji wyrobów rymarskich należy użyć skór w asortymencie

a) nappa bydlęca.
b) dwoina kryta.
c) boksy bydlęce.
d) skóry juchtowe.

16. Skóry gadów i płazów używane są do produkcji

a) eleganckiej uprzęży dla koni.
b) luksusowej galanterii damskiej.
c) eleganckich rękawiczek damskich.
d) wyrobów rymarskich.

17. Aby otrzymać skóry bardziej miękkie, do ich wygarbowania należy zastosować metodę

garbowania

a) chromowego.
b) roślinnego.
c) roślinno-syntanowego.
d) chromowo- roślinnego.

18. Skóry królicze wyprawione z okrywą włosową mają zastosowanie w wyrobach

kaletniczych jako elementy

a) wzmacniające.
b) usztywniające.
c) nośne.
d) dekoracyjne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19. Wyrób galanteryjny został wykonany ze skóry charakteryzującej się prasowanym głębokim

deseniem z lekko oszlifowanym licem na wypukłościach deseniu. Surowiec do wykonania
tego wyrobu to

a) nubuk dekoracyjny.
b) dwoina welurowa.
c) nappa bydlęca.
d) blank świński.

20. Do wyrobu ciężkiej galanterii skórzanej w kolorze naturalnym nadaje się

a) nappa bydlęca wykończona plastykowymi środkami.
b) dwoina bydlęca pokryta sztucznym licem.
c) blank bydlęcy wyprawiony roślinnie.
d) welur bydlęcy barwiony w kolorze brązowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Rozpoznawanie surowców skórzanych i skór wyprawionych

Zakreśl poprawną odpowiedź

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Brzozowski Cz., Kałuża B., Kosior Z.: Technologie kierunek skórzany. Podstawowe

studium zawodowe, WSiP, Warszawa 1993

2. Christ J. W.: Kaletnictwo – Podręcznik technologii dla ZSZ. WSiP, Warszawa 1991
3. Encyklopedia techniki. Przemysł lekki. WTN, Warszawa 1986
4. Epsztejn M.: Rękawicznictwo. WPLiS, Warszawa1960
5. Grabkowski M.: Obuwnictwo Podręcznik dla zasadniczej szkoły zawodowej. WSiP,

Warszawa 1992

6. Hansen A.: Bezpieczeństwo i higiena pracy. WSiP, Warszawa 1998
7. Instrukcje obsługi i konserwacji maszyn i urządzeń
8. Moda skórzana – kwartalnik Wyd. TWiL Warszawa
9. Napora S.: Galanteria ze skóry i tworzyw sztucznych. WPLiS, Warszawa 1962
10. Napora S.: Technologia galanterii skórzanej. WPLiS, 1957
11. Odzież – miesięcznik Wyd. NOT
12. Persz

T.:

Materiałoznawstwo

dla

techników

przemysłu

skórzanego.

WSiP,

Warszawa 1997

13. Persz T.: Technologia wyprawy skór cz.I garbowanie. WSiP, Warszawa 1979
14. Rerutkiewicz J., Tobiszewski A.: Rymarstwo. WPLiS, Warszawa 1956
15. Sadowski T.: Materiałoznawstwo dla kuśnierzy. Wydanie II . WSiP Warszawa 1989
16. Przegląd Skórzany – miesięcznik Wyd. Skórimpex, Łódź.
17. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej
18. Zestaw obowiązujących norm
19. Świat wiedzy. Kolekcja Marshalla Cawendisha . Nauka i technika - zeszyt 74.
20. /www.narzedziowy.pl/timages//2005-11-14_15-58-51-7387_(300x225).png

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:

więcej podobnych podstron