ABC

Poradnik

Mszyce, ich szkodliwość i zwalczanie

Prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz

SGGW, Katedra Entomologii Stosowanej

Warszawa

Mszyce są bardzo pospolitymi owadami i mogą zasiedlić niemal każdą roślinę w ogrodzie. Ich
niezwykła płodność sprawia, że tworzą duże kolonie, najpierw na wierzchołkach roślin, a
później mogą pokrywać inne części rośliny.

Dla wielu roślin mszyce są najgroźniejszymi

szkodnikami.

Mszyce są drobnymi owadami, zaledwie paru milimetrów długości. Ciało mają owalne, nagie

albo pokryte białawym nalotem wydzielin. Nogi ich są delikatne i długie. Po roślinach poruszają się
powoli, leniwie. Mszyce można łatwo odróżnić od innych owadów. Ich miękkie ciało jest
zakończone spiczastym ogonkiem. Po bokach odwłoka mają dwa rurkowe wyrostki - syfony. Pełnią
one ważną rolę w życiu mszyc. Osobnik zaatakowany przez drapieżcę wydziela przez syfony
kropelki lotnych związków, feromon alarmowy, których jest odbierany przez sąsiadów jako
ostrzeżenie przed niebezpieczeństwem.

Rozwój mszyc jest bardzo złożony. U mszyc pojawiają się pokolenia różniące się budową i

roślinami żywicielskimi. W pewnych okresach występują one w postaci bezskrzydłej, w innych
okresach - w postaci uskrzydlonej. Gdy kolonia jest zbyt liczna, pojawiają się uskrzydlone samice,
które po przelocie na nowe rośliny dają początek następnym koloniom. W czasie sezonu zmieniają
również sposób rozmnażania się. Latem są żyworodne i dziewożyworodne (tzn., że niezapłodniona
samica rodzi larwy), jesienią samice są zapładniane przez samców i składają jaja, które zimują.
Mszyce żerują i rozwijają się często na dwóch różnych gatunkach roślin żywicielskich; są to mszyce
dwudomne. Latem wysysają soki z roślin zielnych, a formy zimowe składają jaja na krzewach i
drzewach, na których wiosną pojawia się kilka pokoleń szkodnika.

Najpospolitszą naszą mszycą jest mszyca burakowa, która w czasie rozwoju, podobnie jak

większość mszyc, zmienia rośliny żywicielskie. Zimują czarne jaja umieszczane przez zapłodnione
jesienią samice na pędach trzmieliny, jaśminowca lub kaliny koralowej. Wczesną wiosną, najczęściej
w połowie kwietnia, z jaj wylęgają się larwy pierwszego pokolenia mszyc, zwane

założycielkami

rodu

, które po 3 tygodniach osiągają dojrzałość i rozmnażają się dzieworodnie (czyli bez udziału

samców) i żyworodnie. Każda samica rodzi do 150 larw. Na młodych pędach krzewów w ogrodzie
powstają w ten sposób 2-3 pokolenia żeńskich

potomków założycielek, które tworzą pierwsze

kolonie. Gdy na trzmielinie tworzą się pąki kwiatowe, wówczas w koloniach mszyc pojawiają się
uskrzydlone samice zwane

migrantkami

, które przelatują na letnie rośliny żywicielskie. Są nimi

najróżniejsze rośliny uprawiane nie tylko w ogrodzie, ale również w polu. Zasiedlają niecierpki,
dalie, nasturcje, dzwonki i maki. W warzywniku zakładają kolonie na burakach, bobie, szczawiu,
szpinaku i na różnych chwastach rosnących w ogrodzie. Na letnich roślinach żywicielskich rozwija
się około 10 pokoleń mszyc. Każda z samic rodzi do 70 larw. Pierwsze pokolenie

przesiedleńców

1

składa się z mszyc bezskrzydłych, ale w następnych pokoleniach obok osobników bezskrzydłych
pojawiają się samice uskrzydlone, które rozprzestrzeniają się na nowe rośliny. W ostatnim pokoleniu
mszyc na żywicielach letnich powstają samice i

samce

.

We wrześniu następuje długi powrót mszyc na żywicieli zimowych (krzewy trzmieliny,

jaśminowca lub kaliny), który trwa wiele tygodni. Najpierw z roślin letnich odlatują samice, które
rodzą na krzewach bezskrzydłe

samice pokolenia płciowego

. Gdy pojawią się te samice, wówczas

przylatują do nich samce, które je zapładniają. Samice po zapłodnieniu składają jaja, które zimują.

W ciągu jednego sezonu mszyce dają więc kilka lub kilkanaście pokoleń, w każdym po

kilkadziesiąt osobników potomnych. W jednym sezonie pojawiają się wprost astronomiczne ilości
mszyc. Jak każdy owad, również mszyce muszą spożywać dużo białek, których sok roślin zawiera
bardzo mało. Ssą więc z roślin duże ilości soku, który filtrują w przewodzie pokarmowym w celu
zagęszczenia białka. Nadmiar cukrów wydalają z odchodami na liście i pędy roślin, na których
żerują. Rośliny są wtedy pokrywane słodkimi kropelkami obfitych odchodów, które są nazywane
spadzią lub „rosą miodową”. Stanowi ona doskonałą pożywkę dla wielu grzybów spadziowych
(sadzaków), które rozrastając się pokrywają czarną warstwą liście ozdobnych drzew i krzewów, np.
lip i róż. Rosa miodowa i porastające je grzyby zatykają szparki komórkowe i obniżają fotosyntezę
rośliny.

Szkodliwość mszyc polega nie tylko na wysysaniu soków z komórek. Pobierając pokarm

wprowadzają do rośliny ślinę, która zmienia jej wygląd. Wskutek częstego nakłuwania ssawkami,
pędy roślin skręcają się i zaginają się, a liście żółkną, marszczą się, kędzierzawią się i zwijają się.
Zniekształcone młode pędy więdną i zasychają. Wzrost silnie zaatakowanych roślin ulega
zahamowaniu i powstają skrócone łodygi o rozetkowatym skupieniu drobnych liści. Na tym nie
kończy się szkodliwość tych drobnych owadów. Uskrzydlone mszyce, które żerowały na roślinach
chorych, roznoszą choroby wirusowe na znaczne odległości i zarażają inne rośliny.

Mszyce zasiedlają młode soczyste pędy wierzchołkowe roślin, wyrastające kwiatostany i pąki

kwiatowe. Niektóre gatunki żerują na szyjce korzeniowej, a nawet na korzeniach. Dla wielu roślin
mszyce są najważniejszymi szkodnikami.

MSZYCE NA WARZYWACH

Mszyca burakowa

żeruje na różnych roślinach warzywnych, między innymi na buraku,

fasoli, maku, bobie, a także na wielu chwastach i roślinach dziko rosnących. Tworzy liczne kolonie
na dolnej stronie liści. W wyniku żerowania mszyc blaszka liściowa ulega pofałdowaniu lub
wybrzuszeniu. Żerowanie mszyc w wierzchołkowej części pędów nasiennych obniża jakość i plon
nasion.

Roślinami żywicielskimi

mszycy kapuścianej

są uprawne i dziko rosnące rośliny krzyżowe.

Również u mszycy kapuścianej zimują czarne i błyszczące jaja w resztkach roślinnych
pozostawionych w polu, a także na rzepaku i chwastach. Wczesną wiosną zasiedlają rzepak i
chwasty z rodziny krzyżowych, a w maju uskrzydlone samice przelatują na warzywa kapustne, na
których powstaje do 9 pokoleń. Mszyce te są szczególnie groźne w okresie zawiązywania główek
kapusty i formowania się róż kalafiorów. Silnie zasiedlone rośliny więdną podczas upalnej pogody.
We wrześniu mszyce najliczniejsze są na kapuście czerwonej. Tworzą duże kolonie o popielatej
barwie, która powstaje od wosku wytwarzanego w dużych ilościach przez larwy i samice.

W uprawie kopru problemem jest zawsze

mszyca wierzbowo-baldaszkowa

. Jak jej nazwa

wskazuje jest ona mszycą dwudomną. Wczesną wiosną występuje na wierzbach, a od maja na
koprze, czasem na marchwi i pietruszce. Zimują jej jaja w szczelinach kory wierzby. W końcu
kwietnia wylęgają się larwy (założycielki rodu), których potomstwem są uskrzydlone migrantki.

2

Migrantki przelatują na koper, na którym następuje gwałtowny rozwój szkodnika. W dogodnych
warunkach rozwija się 6 pokoleń szkodnika. Liczne kolonie powstają w wierzchołkowych częściach
kopru. W wyniku żerowania mszyc liście zwijają się, rośliny nie rosną, karłowacieją.

Mszyca grochowa

jest jednodomna. Żeruje tylko na grochu i drobnonasiennych

motylkowatych. Zimują jaja złożone na wieloletnich roślinach motylkowych, np. na koniczynie.
Wiosną wylęgają się larwy i przechodzą na młode pędy, gdzie żerują. Na przełomie maja i czerwca
pojawiają się migrantki, które przelatują na groch, na którym tworzą duże kolonie. Zaatakowane
rośliny są odbarwione, ich kwiaty zasychają i opadają, albo powstają zdeformowane strąki.

ZWALCZANIE MSZYC NA WARZYWACH

Warzywa uprawiane w ogródku możemy ochronić przed mszycami i innymi szkodnikami

przestrzegając następujących zaleceń:

•

Należy starannie i systematycznie tępić chwasty, na których wczesną wiosną mszyce

rozmnażają się i z których później przelatują na rośliny warzywne.

•

Należy często przeglądać rośliny w warzywniku i lokalizować kolonie.

•

Po zauważeniu na roślinach pierwszych mszyc należy je natychmiast zniszczyć preparatem

ABC na szkodniki na warzywach AL

lub

ABC przeciwko szkodnikom występującym na warzywach

- koncentrat EC

.

Preparaty z serii ABC są sprzedawane w małych opakowaniach z myślą o każdym, kto

zamierza zwalczać mszyce na małych powierzchniach, czy nawet na pojedynczych roślinach
warzywnych uprawianych w ogrodzie. Okres karencji tych preparatów (tj. okres od ostatniego
zabiegu do zbioru) jest bardzo krótki. Po 24 godzinach po zabiegu preparatem

ABC przeciwko

owadom na warzywach AL

można warzywa zbierać i po dokładnym umyciu zjadać. Okres karencji

preparatu

ABC - przeciwko szkodnikom występującym na warzywach - koncentrat EC

jest dłuższy

i wynosi 7 dni. Oznacza to, że jeśli dziś przeprowadziliśmy zabieg zwalczania mszyc, to opryskane
warzywa możemy zbierać dopiero po tygodniu.

ABC Na szkodniki na warzywach AL

jest preparatem gotowym do użycia. Ciecz do

opryskiwania (tj. ciecz robocza) jest umieszczona w ręcznym opryskiwaczu. Przed opryskiwaniem
roślin zaatakowanych przez mszyce należy wstrząsnąć zawartością pojemnika i dyszę opryskiwacza
skierować na te części roślin, które są opanowane przez szkodnika.

ABC Przeciwko szkodnikom występującym na warzywach - koncentrat EC

jest preparatem

do sporządzania cieczy roboczej. Opakowanie zawiera 100 ml koncentratu, który wystarcza do
przygotowania 20 litrów cieczy roboczej. Zalecane stężenie preparatu uzyskujemy np. po
rozcieńczeniu 25 ml preparatu w 5 litrów wody. Otrzymaną cieczą roboczą należy dokładnie
opryskać rośliny zaatakowane przez mszyce. Należy zawsze pamiętać, aby starannie opryskać dolną
stronę liści, gdyż na niej znajdują się liczne kolonie szkodnika.

MSZYCE NA DRZEWACH I KRZEWACH OWOCOWYCH

Młode drzewka jabłoni są często atakowane przez

mszycę jabłoniową

. Jest to mszyca

jednodomna. Zimują jaja na młodych pędach w koronie drzew, a także na odrostach korzeniowych i
„wilkach”. Pierwsze larwy pojawiają się na początku pękania pąków. Najpierw gromadzą się na
wierzchołkach pędów, a następnie na dolnej stronie liści, przeważnie wzdłuż nerwu głównego, gdzie
wysysają soki. W wyniku żerowania mszycy jabłoniowej liście w górnej części pędów zwijają się, a
pędy skracają się. Przez cały rok samice rodzą larwy, które po dorośnięciu dają początek następnym
pokoleniom. Już w końcu maja lub na początku czerwca pojawiają się uskrzydlone samice, które

3

przelatują na sąsiednie drzewa jabłoni, dając początek nowym koloniom. Jesienią pojawiają się
uskrzydlone samice i bezskrzydłe samce. Samce łączą się w pary z samicami pokolenia płciowymi,
które następnie w październiku składają zimowe jaja.

Mszyca malinowa

należy do pospolitych mszyc na malinach. Zimują jaja pojedynczo lub po

kilka w pęknięciach kory na pędach i u podstawy pąków. W okresie pękania pąków z jaj wylęgają
się larwy, które zasiedlają końce pędów i dolną stronę młodych liści na wierzchołkach pędów. Z larw
powstają samice, które rodzą larwy następnego pokolenia. Larwy i samice wysysają soki z
wierzchołkowych liści, pędów i kwiatostanów. W wyniku ich żerowania liście na końcach pędów są
skręcone i zagęszczone. Międzywęźla pędów skracają się, kwiatostany opadają, a wzrost młodych
pędów jest zahamowany. W czerwcu i lipcu pojawiają się uskrzydlone samice, które przelatują na
sąsiednie rośliny malin, gdzie dają początek następnym pokoleniom. We wrześniu pojawiają się
samice i samce pokolenia płciowego i wkrótce po kopulacji samice składają owalne, błyszczące
czarne jaja, które zimują.

Charakterystyczne uszkodzenia liści porzeczek powoduje

mszyca porzeczkowo-czyściecowa

.

Na najmłodszych liściach powstają nabrzemienia barwy żółtawej, żółtej lub intensywnie
karminowoczerwonej. Na starszych liściach nabrzmienia są mniej liczne, ale znacznie większe.
Silnie uszkodzone liście mogą się zwijać. Na dolnej stronie liści występują liczne kolonie mszyc
złożone z larw i samic rodzących larwy. W okresie pękania pąków wylęgają się larwy mszycy
porzeczkowo-czyściecowej i przystępują do żerowania na dolnej stronie liści. W czerwcu lub lipcu
pojawiają się uskrzydlone samice, z których część przelatuje na czyściec lub jasnotę, gdzie daje
początek następnym pokoleniom. Inne pozostają na porzeczkach przez cały sezon. We wrześniu
nowe uskrzydlone samice wracają z czyśca lub jasnoty na krzewy porzeczek. Czarne jaja zimowe są
składane w październiku i listopadzie.

ZWALCZANIE MSZYC NA DRZEWACH I KRZEWACH OWOCOWYCH

Aby uchronić drzewka i krzewy owocowe przed szkodnikami, należy często przeglądać

rośliny rosnące w ogródku i lokalizować kolonie. Po zauważeniu na najmłodszych pędach i liściach
drzewek i krzewów pierwszych mszyc należy je natychmiast opryskać preparatem

ABC przeciwko

szkodnikom na drzewach i krzewach owocowych AL

lub

ABC przeciwko szkodnikom

występującym na drzewach i krzewach owocowych - koncentrat EC

. Preparaty te są w małych

opakowaniach. Służą do zwalczania mszyc na małych powierzchniach, czy nawet na pojedynczych
drzewkach i krzewach uprawianych w ogrodzie.

ABC przeciwko szkodnikom na drzewach i krzewach owocowych AL

jest preparatem

gotowym do użycia. Ciecz do opryskiwania (= ciecz robocza) jest umieszczona w ręcznym
opryskiwaczu. Przed opryskiwaniem roślin zaatakowanych przez mszyce należy wstrząsnąć
zawartością pojemnika i dyszę opryskiwacza skierować na te części roślin, które są opanowane przez
szkodnika.

ABC - Przeciwko szkodnikom występującym na drzewach i krzewach owocowych -

koncentrat EC

jest preparatem do sporządzania cieczy roboczej. Opakowanie zawiera 100 ml

koncentratu, który wystarcza do przygotowania 20 litrów cieczy roboczej. Otrzymaną cieczą
roboczą należy dokładnie opryskać rośliny zaatakowane przez mszyce. Należy zawsze pamiętać, aby
starannie opryskać dolną stronę liści, gdzie znajdują się liczne kolonie szkodnika.

Preparaty z serii ABC możemy stosować nawet wtedy, gdy na roślinach są owoce gotowe do

zbioru. Okres karencji preparatów ABC (tj. okres od ostatniego zabiegu do zbioru) jest bardzo
krótki. Po 24 godzinach po zabiegu preparatem

ABC przeciwko owadom na drzewach i krzewach

owocowych AL

można owoce zbierać i po dokładnym umyciu zjadać lub przeznaczać je na

4

przetwory domowe. Okres karencji preparatu

ABC - przeciwko szkodnikom występującym na

drzewach i krzewach owocowych - koncentrat EC

wynosi 7 dni.

MSZYCE NA ROŚLINACH OZDOBNYCH

Pędy wierzchołkowe róży z młodymi liśćmi i pąkami kwiatowymi są często pokryte

koloniami

mszycy różano-szczeciowej

. Silnie zaatakowane rośliny otwierają nieprawidłowo

kwiaty, które są zniekształcone. Szkodnik pojawia się na różach każdego roku i w znacznym stopniu
obniża ich wartość zdobniczą. Najliczniejsze kolonie mszyc na krzewach róży rozwijają się wiosną,
w lecie uskrzydlone osobniki pokoleń dzieworodnych przelatują na różne rośliny zielne, a jesienią
powracają na żywiciela pierwotnego, czyli na róże.

Mszyca grochowa

hamuje wzrost i powoduje skręcanie się delikatnych młodych pędów

wierzchołkowych i kwiatostanów groszku pachnącego.

Końce pędów, pąki kwiatowe i liście dalii, goździka, malwy, mieczyka, nasturcji, szałwi i

złocieni są zahamowane we wzroście, ulegają zniekształceniu, przebarwiają się na żółto lub
czerwono i stopniowo zamierają wskutek wysysania soków przez

mszycę brzoskwiniową

.

Na astrach, kocankach, niezapominajkach, złocieniach i popielniku rozwijają się i je

uszkadzają larwy i samice

mszycy śliwowo-kocankowej

. Zimują jaja i larwy między zewnętrznymi

łuskami pąków śliwy. Wylęgające się z jaj i zimujące larwy przemieszczają się na najmłodsze liście,
osiągają dojrzałość płciową w fazie pękania pąków śliw i dają trzy pokolenia dzieworódek. W
drugiej połowie maja i w czerwcu pojawiają się uskrzydlone migrantki i przelatują na rośliny zielne,
w tym na różne rośliny ozdobne. We wrześniu powracają na śliwy i dają początek pokoleniu
płciowemu, którego samice składają jaja w październiku. Z części jaj wylęgają się larwy jeszcze
jesienią i zimują.

U nasady liści kosaćca i mieczyka w końcu maja tworzą się kolonie

mszycy kosaćcowej

,

mszycy jednodomnej, której kolonie są zawsze odwiedzane przez mszyce.

Na wierzchołkach i pąkach azalii rosnącej w szklarniach i mieszkaniach żerują kolonie

mszycy azaliowej

. Liczne mszyce można też znaleźć na dolnej stronie liści. Samce tej mszycy u nas

nie występują; samice rozmnażają się tylko dzieworodnie.

Iglaki zasiedlają

ochojniki

, drobne owady zaliczane do mszyc. Żerując powodują

powstawanie na gałązkach szyszkowatych narośli zwanych galasami. Szpecące rośliny galasy o
różnych kształtach i barwach powstają pod wpływem śliny wprowadzanej przez ochojniki do pąków.
Wewnątrz narośli znajdują się liczne komory, w których bezpiecznie żerują i rosną formy
młodociane szkodników. Różne są gatunki ochojników atakujących iglaki.

Jeśli pąki na ubiegłorocznym pędzie świerka przekształcają się w okrągłe lub owalne wyrośla,

początkowo kremowe lub jasnozielone, a później różowe, oznacza to, że drzewo zostało zasiedlone
przez

ochojnika świerkowo-modrzewiowego

.

W duże, ananasowate wyrośla na pędach świerka, o długości 3,5 cm i szerokości 1,5-2 cm,

pokryte wyrostkami, przekształca pąki

ochojnik świerkowy zielony

.

Młode galasy są

ciemnozielone w czerwcu, później brzegi ich komór stają się czerwone. We wnętrzu każdy galas jest
podzielony na liczne komory; w większych naroślach ich może być nawet 90. Galasy powstając u
nasady młodych pędów powodują ich zasychanie w następnym roku.

Twarde i zielone galasy o długości 1,5 - 3 cm, pokryte licznymi wyrostkami

tworzy przy

podstawie młodych pędów

ochojnik świerkowiec

. Do drobnych komór tych wyrośli wpełzają larwy

wylęgłe z jaj i żerują wewnątrz galasów. Opuszczają je w sierpniu i na powierzchni drzewka
przeobrażają się w formy uskrzydlone. Galasy w następnym roku zasychają.

5

Ochojnik jodłowy

na świerkach tworzy galasy w kształcie stożka, najpierw ciemnozielone, a

potem czerwonobrązowe. Na jodle młode i dorosłe

osobniki szkodnika

żerują w licznych

skupieniach na dolnej stronie igieł. W miejscach ich żerowania pojawiają się rozmyte, żółtawe
plamy. Silnie porażone igły przedwcześnie opadają. Z czasem igły i pędy pokrywają się obfitym,
białym nalotem woskowym, wydzieliną, którą jak wojłokiem otaczają się larwy i samice. Również
pod obfitą warstewką woskową, przypominającą drobne kłaczki waty, żerują u nasady igieł sosny
larwy

ochojnika sosnowego

.

ZWALCZANIE MSZYC NA ROŚLINACH OZDOBNYCH

Należy starannie i systematycznie tępić chwasty, na których wczesną wiosną mszyce

rozmnażają się i z których później przelatują na rośliny ozdobne. Rośliny należy często przeglądać i
wyszukiwać kolonie mszyc. Zaraz po zauważeniu na roślinach pierwszych mszyc należy je opryskać
jednym z preparatów z serii ABC:

•

ABC Na mszyce AL

,

•

ABC Przeciwko szkodnikom na roślinach ozdobnych AL

lub

•

ABC Przeciwko szkodnikom na roślinach doniczkowych AL

.

Są to preparaty gotowe do użycia. Ciecz robocza jest umieszczona w ręcznym spryskiwaczu. Przed
opryskiwaniem roślin ozdobnych zaatakowanych przez mszyce należy wstrząsnąć zawartością
pojemnika i dyszę spryskiwacza skierować na te części roślin, które są opanowane przez szkodniki,
nie tylko mszyce, lecz także wciornastki, chrząszcze i ich larwy oraz gąsienice motyli. Rośliny
należy opryskiwać z odległości 20-40 cm do zwilżenia powierzchni. Należy przy tym zawsze
pamiętać, aby starannie pokryć dolną stronę liści, gdzie często znajdują się liczne kolonie mszyc.

Liczebność ochojników na iglakach można zmniejszyć poprzez usuwanie galasów, zanim się

otworzą i uwolnią ochojniki. Można też wycinać i palić silnie porażone części drzewka. Zabieg
chemiczny należy wykonać wczesną wiosną, aby zniszczyć ochojniki, które przezimowały. Iglaki
należy opryskać jednym z ww. preparatów z serii ABC.

6