Małgorzata Cybulska

J. Habermas (1929-?)

Kojarzony ze „szkołą frankfurcką”, kontynuator niemieckiej tradycji filozoficznej (tj. Kant,
Hegel) wielkich systemów, niebywały erudyta, badacz teorii społecznych i filozoficznych.
Wśród rozlicznych zainteresowań, wydaje się, że szczególne miejsce zajął Marks. Habermas
zrewidował teorię Marksa i uwspółcześnił ją.

Zacznijmy od krytyki:
Habermas był przeciwnikiem odcięcia filozofii od innych nauk- zwłaszcza socjologii i
pozytywistycznego kultu nauk przyrodniczych. Uważał, że każda nauka jest jednostronna i
nie jest możliwe aby tylko jedną nauką poznać złożone zagadnienie (np. rzeczywistość
społeczną). Nauki nie mogą być zhierarchizowane, są równoprawne i dopiero przy
współpracy wielu nauk możliwe jest poznanie.
Wyróżnił trzy typy nauk, a każdy z nich opisywał inne nastawienie poznawcze (niefortunne
określenie, jak przyznał sam Szacki, jednak trudności w przekładach dzieł niemieckiej
filozofii są powszechne).

1. nauki empiryczno- analityczne np. przyrodoznawstwo, opisują pracę
2. nauki historyczno-hermeneutyczne np. socjologia, opisują interakcje
3. nauki krytyczne np. krytyka ideologii, psychoanaliza, teoria Habermasa, opisują

rozum emancypacyjny

Nastawienia poznawcze:
PRACA (tj. baza u Marksa)- to działania instrumentalne, wg reguł technicznych, aby
osiągnąć cel-zaspokojenie potrzeb (podmiot środowisko materialne)
INTERAKCJE (tj. nadbudowa u Marksa)- to działania komunikacyjne, nastawione na
porozumienie wg społecznych norm przez język ( podmiot  podmiot)
ROZUM EMANCYPACYJNY – związany jest z naukami krytycznymi, studium krytyczne
odnosi się do rzeczywistości, które jest punktem wyjścia do ZMIANY, dążenie mające na celu
osiągnięcie ideału (zaspokojenie potrzeb, niezakłócone interakcje)

Szczegółowo o interakcji:
W rozważaniach o interakcji Habermas dokonał zasadniczych zmian w dotychczasowym
pojmowaniu tego zagadnienia. Najważniejsze punkty tej teorii to JĘZYK,
RACJONALIZACJA i INTERSUBIEKTYWNOŚĆ.
JĘZYK to fenomenalne narzędzie do przekazywania swych subiektywnych myśli, Habermas
dodaje także: język wyraża, tworzy, utrwala związek pomiędzy uczestnikami interakcji (nota
bene zagadnienia lingwistyczne w filozofii współczesnej są dość znane, zajmował się nimi
m.in. Nietsche i Wittgenstein).
RACJONALIZACJA KOMUNIKACYJNA (wg Arystotelesa, M.Webera to określenie celu i
wybranie optymalnej, skutecznej metody do jego osiągnięcia, a co za tym idzie racjonalność
instrumentalna polegałaby na uprzedmiotowieniu) Habermas określa ją jako intersubiektywny
stosunek dwóch podmiotów w czasie komunikacji.
Podsumowując:
wcześniejsze teorie: subiektywna jednostka przeciwstawiona społeczeństwu, wszelkie jej
działania to działania instrumentalne prowadzące do zaspokojenia jej potrzeb.

Habermas: subiektywna jednostka dzięki językowi komunikuje się z drugą jednostką, są to
dwa podmioty, wzajemnie się uznające i nastawione na porozumienie, dzięki aktowi mowy
powstaje między nimi związek, intersubiektywny (czyli na czas trwania komunikacji wszyscy
jej uczestnicy tworzą jakby „wspólnotę subiektywną”)

Świat przeżywany i system społeczny
Społeczeństwo = społeczno-kulturowy świat przeżywany + system społeczny

Świat przeżywany jest intersubiektywny, w nim zachodzą działania komunikacyjne, posiada
trzy wymiary zapewniające ciągłość i możliwość włączania nowych treści:

1. reprodukcja kulturowa – spójność wiedzy i ciągłość przekazu (jest to dorobek ludzkości

o charakterze uniwersalnym, ponadczasowym)

2. integracja społeczna – potwierdzanie tożsamości grup
3. socjalizacja – każde nowe pokolenie jest uczone pewnych zasad, norm działania, ale jest

to zbiór otwarty, dzięki czemu każde kolejne pokolenie może go wzbogacić.

System jest niezależny od jednostki, odpowiada mu działanie strategiczne (instrumentalne),
ulega ciągłej obiektywizacji przez co jest światem zewnętrznym.

Początkowo- we wspólnotach pierwotnych, bezrefleksyjnych, był tylko świat przeżywany, w
procesie ewolucji wytworzył się system społeczny. Z czasem rozrastał się on, tworząc
podsystemy, aż w końcu stał się rozległy, obcy i wrogi, zdominował świat przeżywany.
Jednak są to cały czas dwa elementy i nie można zredukować społeczeństwa do jednego z
nich. Konflikt pomiędzy tymi elementami rodzi się z rozdźwięku jedności tradycji i
pluralizmu opinii i postaw.