ANTROPOLOGIA KULTURY

(notatki)

Antropologia kultury

1. Człon „ANTROPOLOGIA”  nauka o człowieku; istnieje kilka rodzajów

antropologii:

 Biologiczna,
 Prehistoryczna,
 Kulturowa/społeczna,
 Językoznawstwo antropologiczne

2. Człon „KULTURY” nabyte regularności w zachowaniu wewnętrznym i

zewnętrznym społeczeństwa; istnieje 200 definicji kultury

Wyobraźnia antropologiczna: JAK JA SOBIE WYOBRAŻAM CZŁOWIEKA?

Antropologia bada gatunek ludzki. Istnieje kilka rodzajów perspektyw antropologicznych:

 Perspektywa diachroniczna – patrzy na człowieka w rozwoju historycznym;

ewolucjonizm, dyfuzjonizm,

 Perspektywa synchroniczna – opis zjawisk współczesnych sobie, np. globalizacja.

Postawy w perspektywie synchronicznej: funkcjonalizm, strukturalizm,
interpretacjonizm.

 Perspektywa interakcyjna – bada relacje przyczynowo-skutkowe. Postawy w

perspektywie interakcyjnej: feminizm, transakcjonizm, poststrukturalizm

Ujęcie antropologiczne: oznacza obserwowanie społeczeństwa jako całości, w celu
sprawdzenia jak części społ. pasują do siebie.

J.G. Herder (XIX wiek) – niemiecki myśliciel, antropolog kultury, uważał człowieka za istotę
z brakiem (czyli „Mangelwesen”); transcendencja jako forma przetwarzania siebie.

KULTURA  dzieła i arcydzieła; animal symbolicum (człowiek tworzy pewne symbole), 
sposób życia; regularność w zachowaniu, proces asymilacji, regularność jako pewne
konfiguracje, cechy ładu, ale też odchylenia od rysu kulturowego, np. powitanie (w każdym
kraju może być inne) + self-image, internalizacja, interioryzacja – pojęcia socjologiczne, 
proces rozwojowy; etap renesansu, etap rozwoju, np. w Anglii.

ANTROPOLOGIA  archeologia,  językoznawstwo,  geografia,  socjologia, 
psychologia (wymienione tutaj dziedziny nauki to podstawowe dziedziny, do których
odwołuje się antropologia kultury).

Istnieje antropologia a) naturalistyczna b) objawiona

Dodatkowe pojęcia: AKULTURACJA, WARUNKOWANIE, SOCJALIZACJA

Socjalizacja:

a) Pierwotna – obejmuje opanowanie języka; ukształtowanie tożsamości płciowej
b) Wtórna – dalsze oddziaływania, którym podlega jednostka

Elementy kształtowania osobowości:

 Uwarunkowanie genetyczne,
 Rodzina,
 Środowisko,
 Wolność indywidualna.

Kultura tworzy system; daną całość – spojrzenie holistyczne

KULTURA – zbiór zjawisk wyuczonych

Cechy zjawisk kulturowych:

 Wymiar czasowy,
 Płaszczyzna behawioralna,
 Płaszczyzna psychologiczna,
 Prawidła kultury,
 Aparat adaptacyjny człowieka.

Aspekty kultury:

 Materialny,
 Behawiorystyczny,
 Psychologiczny,
 Aksjonormatywny.

KULTURA – CYWILIZACJA

Cywilizacja to stopień rozwoju społeczeństwa, osiągnięty na określonym etapie, w
przeciwstawieniu kulturze duchowej.

Status cywilizacyjny społeczeństwa

Etapy cywilizacji:

1. Dzikość, pierwotne barbarzyństwo,
2. Wczesny etap kształtowania się cywilizacji sumeryjskiej, chińskiej, egipskiej i in.,
3. Okres klasyczny,
4. Epoka odkryć i wynalazków,
5. Epoka rozkwitu,
6. Epoka kryzysu.

WZÓR KULTUROWY

Wzór kulturowy ma dwa znaczenia:

1. Mniej lub bardziej ustalony w zbiorowości sposób zachowania i myślenia,
2. Znamienny.

Istnieją wzory normatywne, behawioralne, postulowane, realizowane

Skala wzorów: od bardzo restrykcyjnych aż do mało restrykcyjnych.

Wzory mogą być wewnętrzne i zewnętrzne.

Mogą występować wzory osobowe (dany człowiek mnie inspiruje, fascynuje: „chcę być taki
jak on”)

Ideały są niemożliwe do realizacji.

Wzór osobowy:

 Propagowany – konstrukcja myślowa (mam pewien model)
 Urzeczywistniony – widzę dany wzór w konkretnym człowieku; jest to pewnego

rodzaju wewnętrzne przekonanie o tym (jest mocniejszy)

Ideał osobowości istnieje w każdej kulturze. Wzór implikuje wartość.

 pierwotne: rodzina, pokrewieństwo, wspólnota  wtórne: władza, państwo, fabrykacja,
materializacja

Pierwotne są niezbywalne.

Istnieją również antywzory

STEREOTYP – funkcjonujący w świadomości społecznej skrótowy, uproszczony,
zabarwiony „wartościowo” obraz rzeczywistości, często wynikający z niepełnej wiedzy lub
fałszywej oceny. Utrwalony jest jednak przez tradycję i nie ulega zmianie. Dotyczy zarówno
ludzi, jak i rzeczy.

INSTYTUCJA

Uznany i ustalony zwyczaj rządzący określonymi stosunkami między ludźmi + druga
definicja*  organizacja ludzi podtrzymująca istnienie kompleksu zwyczajów rządzących
stosunkami międzyludzkimi.

MODEL instytucji (realizacja pewnych potrzeb)

Zasada naczelna: personel, normy rządzenia materiałami, działalność, funkcje

Instytucja posiada dwie podgrupy cech; są to m.in. cechy konstytutywne.

Konfiguracja: wiąże się ze wzorem kultury, model, styl, główna zasada. Posługiwał się nim
Kroeber, Benedict. Konfiguracja stała się podstawą do stworzenia konfiguracjonizmu.
Konfiguracja to naczelna wartość.

ETOS KULTURY: szczególny charakter jakiegoś zdarzenia kulturowego

EIDOS KUTURY: forma/struktura zjawisk kulturowych

KRĄG KULTUROWY:

Zbiór kultur spokrewnionych genetycznie i historycznie albo wykazujących ze sobą cechy
wspólne.

Cechy:

 Język,
 Przekonania,
 Instytucje,
 Normy moralne,
 Terytorium,
 Struktury polityczne.

Kręgi kulturowe* (przykłady własne):

 Krąg europejski,
 Krąg islamski,
 Krąg afrykański.

OSOBOWOŚĆ

„Osobowość” jest terminem psychologicznym. „Osoba” zaś to pojęcie filozoficzne.

Wymiary osobowości:

1. Wymiar konstytucji fizycznej,
2. Wymiar temperamentu
3. Wymiar inteligencji
4. Wymiar charakteru (etyczny wymiar osobowości)

Badacze: A. Kroeber, R. Benedict, R. Linton

Jednostka jest bogatsza o to, co istnieje w kulturze

JEDNOSTKA, OSOBOWOŚĆ, OSOBA

Osoba  personalizm

Osobowość = społeczeństwo (harmonia, kulturyzacja)

Osobowość

≠

społeczeństwo (pogląd Freuda; antagonizm)

FREUD: osobowość jest jak góra lodowa

Sam wierzchołek: świadomość

Fragment góry lodowej do linii wody:
przedświadomość
Reszta zaś – czyl zatopiona część to wg
Freuda nieświadomość lub inaczej nazywając:
podświadomość

Ten model osobowości jest nazywany modelem jakościowym psychiki.

I TOPIKA FREUDA: (1900) „Die Traumdeutung” („Interpretacja marzeń sennych”). W
książce tej opisane są znaczenia marzeń sennych. Marzenia senne podlegają wielości
interpretacji; są królewską drogą do nieświadomości.

W 1932 roku nastąpiło odkrycie struktur psychicznych (oczywiście przez Freuda)

EGO „ja”

ID „to” – żywioł nieświadomości

SUPER-EGO „nad-ja” – sumienie

Zdrowa psychika według Freuda posiada silne ego. „Ja” musi odpierać presję z 3 stron;
mistrz kompromisu.

Wpojone wartości: 7-8 rok życia człowieka

Aforyzm Z. Freuda: „Dziecko jest ojcem dorosłego”.

Dziecko – mechanizm identyfikacji

„JA” stosuje mechanizmy obronne:

 Tłumienie (takie tłumienie w konsekwencji daje treści wyparte, ale one nigdy nie

znikają!)



Regresja – cofanie się do zachowań wcześniejszych – np. kobieta zachowuje się
jak mała dziewczynka

 Konwersja –

Jest to generowanie przez

nieświadomość

rozmaitych (pozornych lub

rzeczywistych) dolegliwości fizycznych w celu uzasadnienia niepodejmowania
działań przez jednostkę lub odwrócenia jej uwagi od niechcianych myśli i uczuć

 Wyparcie – zapominanie czegoś czego się boisz albo bólu
 Izolacja
 Reakcja przeciwna
 Racjonalizacja – wybielanie siebie
 „Zrobić coś nie byłym” – odczynianie


Kompensacja kompensacja celu którego nie jesteś w stanie osiągnąć



sublimacja – uszlachetnienie libido WTÓRNEEEEEEEEEEEEEE

 introjekcja – przejęcie pewnej postawy


Przeniesienie – przeniesienie swoich uczuć negatywnych z jednej na drugą



Relacja upozorowana – gratulujesz komuś a tak naprawdę mu zazdrościsz

NARCYZM – kolejne odkrycie Freuda. Istnieje również takie zjawisko jak wtórny narcyzm.

Kolejny obrazek pokazujący wyobrażenie Freuda

MODEL OSOBOWOŚCI WG FREUDA (PSYCHOSEKSUALNY)

1. stadium oralne; fiksacje w dorosłym życiu – palenie, obgryzanie paznokci
2. stadium analne: 1-3 lata
3. stadium falliczne: 3-5 lat
4. stadium latencji: 6-11 lat
5. stadium genitalne (okres dorastania)

AFEKT – stany uczuciowe przejawiające się w formie wyładowania, zaślepienie emocjonalne

Istnieją relacje afektywne, np. w związku

Psychokulturalizm – bada i rozumie związki między jednostką a środowiskiem

FAZY ROZWOJU SPOŁECZNEGO CZŁOWIEKA WG E. ERICSONA

Rozwój wynika z interakcji między wewnętrznymi instynktami a zewnętrznymi kulturowymi
i społecznymi wymaganiami. Jednostka musi w czasie swojego życia pomyślnie rozwiązać
osiem kryzysów czy dylematów, wynikających z nowych zadań, stawianych przez otoczenie.

Stadium/kryzys

wiek

Osoby

zaangażowane w

relację

Pomyślne

rozwiązanie

kryzysu

zaufanie/nieufność

0-1

rodzice/opiekunowie

nadzieja

autonomia/poczucie

wstydu i zwątpienia

1-3

rodzice/opiekunowie

wola

inicjatywa/poczucie winy

3-5

rodzina

cel

przedsiębiorczość/poczuci

e niższości

6-11

sąsiedzi, szkoła

poczucie

kompetencji

tożsamość/rozproszenie ról

dorastanie

grupa rówieśnicza

zaufanie

intymność/samotność

wczesna dorosłość

przyjaciel/małżonek

miłość

produktywność/stagnacja

środkowa

dorosłość

interakcje: rodzina,

współpracownicy

troska

integracja/rozpacz

starość

wszyscy ludzie

mądrość

IDOL, IDOLATRIA

To pojęcie zostało skonstruowane przez E. Fromma.

IDOL: postać, na którą jednostka przeniosła swą siłę i moc. Im bardziej wzrasta moc idola,
tym bardziej człowiek jest odarty z własnej indywidualności. Tylko bycie w pobliżu idola
daje szansę na bycie ze sobą samym. Idol staje ponad nim i staje się jego więźniem; jako
wytwór.

Idol początkowo miał charakter religijny.

Idolologia: nauka o idolach.

Idol  typu matczynego (bezwarunkowa miłość),  typu ojcowskiego (ojciec odgrywa rolę
patriarchy; posłuszeństwo)

Człowiek poszukuje idola, ponieważ:

 oczekuje pomocy, wsparcia, chęci posiadania mocy,
 chęć zrozumienia naszych emocji,
 chęć zrozumienia pewnych zjawisk.

Słowa pochodne” idolatryczny, idolatryzacja, idolować

Idole mogą być:

 publiczne: (np. polityczne – Hitler, Stalin, piosenkarze)
 prywatne: (rodzina – ojciec, matka, nauczyciel, lekarz, wnuk)

Przyczyny ujawniania się potrzeby idoli w człowieku:

 zewnętrzne: ubóstwo, poczucie beznadziei,
 wewnętrzne: depresja, niepokój, neurotyzm.

Kiedy człowiek jest szczęśliwy, to potrzeba idola jest ukryta. Każdy z nas posiada pewien
potencjał idolatryczny.

Charakter takiej więzi idolatrycznej: trwały, jawny, zamknięty, otwarty

Idol – „proteza egzystencjalna”

Bóg  ANTY-IDOL

Teologia negatywna: sprzeciwia się antropomorfizowaniu postaci Boga.

Istnieją inni „anty” – np. Sokrates, Jezus, Budda, mistyk Ekhart

Kiedyś idolami byli np. faraonowie, władcy starożytnego Rzymu

AUTO-IDOL: przeniesienie zjawiska idola na samego siebie, narcyzm, np. u kobiet kwestia
wyglądu.

Absolutyzacja wartości względnej; idol – np. ojczyzna, wartość patriotyzmu; w tym wypadku
to patriotyzm czy ojczyzna jest wartością względną (podobnie jest ze zdrowiem lub
czystością).

ISLAM

Mahomet – ostatni objawiony, jest tylko prorokiem

Koran – słowo Boga – nie podlega interpretacji

Islam – podporządkowanie się woli Boga

Absolutny monoteizm w islamie; jest tylko jeden Bóg.

Nazwanie Boga „ojcem” jest bluźnierstwem, odrzuca się także zbawczą rolę krzyża.

Ważne pojęcie: UMMA – czyli wspólnota

99 imion Boga – różaniec

Wyznawcy islamu nie uznają tłumaczeń Koranu. Sam Koran posiada 114 rozdziałów,
zwanych surami.

Kolejne ważne pojęcie: KAABA (świątynia) – czarny kamień; uznany jest za święty kamień.

SZARIAT – święte prawo islamu

DŻIHAD – święta wojna

Państwo teokratyczne – prawa religijne obowiązują wszystkich, nie ma państwa neutralnego
religijnie.

MUEZIN – przewodnik w trakcie modlitwy

PIĘĆ FILARÓW ISLAMU

1. wyznanie wiary – świadectwo
2. modlitwa (5 razy dziennie)
3. jałmużna
4. post
5. pielgrzymka do Mekki

W islamie, ludzie są jedynie sługami Boga. Bóg nie jest z ludźmi, lecz gdzieś we
wszechświecie. Człowiek jest naturalnie dobry. Allah nie jest bogiem historii.

Bóg – wola Boża – prawo

SUFIZM – wyznawcy tego odłamu zabiegają o inne postrzeganie boga; kierunek mistyczny,
pogłębienie boga.

Islam nie zna pojęcia „osoby”, ale „jednostki”.

We wspólnocie muzułmańskiej nie ma wolności religijnej. Mężczyzna może mieć
jednocześnie 4 żony. I to on wnosi posag. Kobieta jest tylko podporządkowana mężczyźnie;
nie ma nawet imienia.

Co, jeśli przyszli małżonkowie są innej wiary? (zasady katolickie):

1. przyrzeczenie o wierze katolickiej,
2. uszanowanie przez drugą stronę tego faktu,
3. cele małżeństwa

Małżeństwo w islamie jest umową. Koran i umma rozwiązują kwestie związane z
małżeństwem.

Kobieta nie może się pojawiać się w towarzystwie mężczyzny; publicznie obowiązuje
separacja płci.

Dzieci noszą imię ojca.

W Tunezji i Algierii istnieje możliwość, że kobieta po śmierci męża staje się prawnym
opiekunem potomstwa (dwa wyjątki).

Szybko można zostać muzułmaninem. Apostazja oznacza ostracyzm religijny (w praktyce
jesnak jest to niemożliwe).

„Honour killing” – honorowe zabójstwo

W islamie istnieje coś takiego jak nietykalne poczucie świętości.

Islam:

 wizja Boga,
 wizja rodziny,
 wizja kobiety,
 wizja człowieka.

ZAGADNIENIE ZŁA

Antropologia kultury to również próba zrozumienia natury ludzkiej.

Zagadnienie zła jest brakiem, który dotyka człowieka.

Istnieje pewien mit dobrego dzikusa

ROUSSEAU uważał, że człowiek jest dobry, ale niszczy go społeczeństwo.

MANGELWESEN

2 typy zła:

 moralne,
 ontyczne: jest głębsze niż zło moralne – jestem już przetrącony, mam jakiś defekt.

Schemat Junga (persona, archetypy)

Wg Junga istnieje kilka rodzajów archetypów:

 powierzchniowe – persona i cień
 duszy – anima animus, np. Adam
 ducha – Wielka Matka, Stary Mędrzec
 jaźni – pełnia psychiczna

JAŹŃ (ang. „self”, niem. „selbst”)

Proces indywiduacji, spełnienie, odkrycie powołania.

Ucieczka od archetypu cienia – tworzenie utopii, raju na ziemi (naiwność)

WISHFUL THINKING – myślenie życzeniowe

Mechanizmy kompensacyjne, np. pracoholizm, perfekcjonizm

Cień ma cztery równe wymiary (tzw. tetrada cienia)

1. agresja (ciało, percepcja),
2. lęk (psych. Intucja)
3. poczucie winy (uczucia)
4. poczucie mniejszej wartości (myślenie)

Wszystkie te poszczególne elementy mogą się ze sobą wiązać.

Istnieją różnego rodzaju personifikacje cienia:

Baśń  smok, czarownica, wilk

Ludowe  diabeł, lucyfer, wampir

Mitologia  herosi, Charon, Edyp

Religijne  Kain, Judasz

Ucieczka od cienia w konsekwencji prowadzi do kompleksu ofiary (nie widzę w sobie zła,
jedynie w innych, na zewnątrz)

Kompleks winy – usprawiedliwianie się, deformacja winy realnej

Kompleks niższości

Ważna jest asymilacja cienia, rozpoznanie go i przyswojenie. Jest to proces poznania siebie,
droga indywiduacji. Cień trzeba sobie uświadomić.

Konsekwencje wyjścia cienia na zewnątrz życia publicznego: bunt, rewolucja, akty terroru
etc.

Istnieją 2 znaczenia sł. „ciało” (jęz. gr)

CIAŁO:  sarx (sens bardziej duchowy, moja wola, grzech, grzeszna cielesność),  soma
(jest czymś neutralnym, czymś pozytywnym, ciało fizyczne)

Śmierć i starość – zło ontyczne

Co mówi Pismo św. na temat zła:

Paweł w liście mówi o tym gatunku ontycznym zła. Wspomina o dychotomii etycznej,
odwołanie do Chrystusa, człowiek o własnych siłach nie może tworzyć dobra. Pada pytanie o
naszą wolność.

Mk 7,14-23

Skalanie jest czymś złym, nieczystość. Refleksja nad naturą ludzką – z serca pochodzą złe
myśli. Wolność, odpowiedzialność za czyny. Istnieje także odpowiedzialność moralna.
Czystość serca czasem zależy od naszych decyzji.

REWOLUCJA SEKSUALNA JUDAIZMU I TEOLOGIA CIAŁA

Seksualność pierwotna, przed Biblią jest „dzika, nieokiełznana”. Biblia humanizuje kwestie
seksualne.

Stosunek seksualny w małżeństwie (Biblia) – dowartościowuje miłość i podnosi pozycję
kobiety.

Przenikanie się kwestii seksualnych.

Seksualność męska jest bardzo rozbudowana.

Deseksualizacja Boga – judaizm; radykalne zerwanie z innymi religiami (pod tym względem)

Wcześniej: seksualizacja bogów, religie były przesycone seksem, dziewice były
rozdziewiczane przez kapłanów, istniała sakralna prostytucja, usługi na rzecz świątyni –
nawet te homoseksualne.

„Męskie prostytutki świątyni” – potwierdza się ich istnienie.

W Indiach do XX wieku stosunki seksualne między mnichami a mniszkami były dozwolone.
Zakazano ich dopiero w 1948 roku.

Akt seksualny został wyizolowany od religii. Nastąpił pewien radykalizm.

W Biblii nastąpiło także potępienie homoseksualizmu.

Kiedyś nie było rozróżnienia między płciami – istniał jedynie partner bierny lub aktywny.

Obecnie, niektóre lobby są za legalizacją pedofilii – odnośnik do starożytności.

Interakcja miłości  interakcja intymna, seks jako interakcja mężczyzny i kobiety.

Homoseksualizm był powszechny i ceniony.

Żadna cywilizacja starożytna, oprócz wyznawców judaizmu, nie miała nic do
homoseksualizmu.

Popełnienie obrzydliwości w Piśmie jest najgorszym grzechem. „TOEVACH” –
obrzydliwość.

Biblia rozróżniła też czas: wcześniej – czas cykliczny, Biblia – czas jako coś linearnego.

Judaizm – uniwersalny, kochający i moralny Bóg, a nie jak wcześniej, że Bóg był
partykularny, przypisany do każdej cywilizacji, jako coś osobnego.

W Biblii jest też potępione wróżbiarstwo, magia, idolatria, prostytucja kultowa.

Dlaczego judaizm potępia homoseksualizm? Bo zaprzecza on życiu, zaprzecza też wielu
prawom judaizmu. Judaizm afirmuje życie.

Podstawową jednostką w Biblii jest rodzina.

Właściwy kierunek namiętności – małżeństwo, połączenie kobiety i mężczyzny.

TALMUD – komentarz do Biblii (St. Test.). Talmud zastanawia się, czy facet bez żony jest
„pełnym” człowiekiem. Ważne jest oddanie się życiu rodzinnemu.

Perspektywa rodziny i dzieci pojawia się w filmie „Skrzypek na dachu”.

Homoseksualizm podkreśla także negatywny stosunek do kobiety.

Starożytna Grecja – homo-idealizm, wyidealizowany obraz mężczyzny.

Żona i kurtyzana – odrzucenie niewierności i homoseksualizmu przyczyniło się do
podniesienia roli i godności kobiety.

Seks w Biblii został uszlachetniony, jest życiodajny.

Stosunek chrześcijaństwa do judaizmu: „Żydzi – starsi bracia w wierze”, JP II

Wolność doprowadza do samowoli (rachuba następstw)

PANSEKSUALIZM

HIPEREROTYZACJA