Renesans



Jest to powrót do sposobu myślenia, mądrości pochodzących z antyku, aby
wykorzystać je do stworzenia nowego systemu.



Miał miejsce we Włoszech od XIV w. i trwał do wieku XVI.



Wydarzenia przełomowe dla tej epoki:
a) Odkrycia geograficzne – Europa nie jest jedynym światem, poszerzyło to

horyzonty intelektualne, dały asumpt do porównywania i stawiania zarzutów
systemowi Europy.

b) „Utopia” – tytuł dzieła Tomasza Morusa, obraz tego, z czym Europa musiała się

zmagać w XVI w., przedstawiając wspólnoty idealne i krytykując błędy
Europejczyków. Myśl utopijna jest próbą ucieczki (eskapizm).

c) Wynalezienie druku przez Gutenberga w 1450 r. – to zrewolucjonizuje system

myślenia, ale dopiero później, bo ludzie nie potrafią jeszcze czytać. Z czasem głód
wiedzy i rozwój technologii druku spowoduje przekazywanie myśli rewolucyjnych.

d) Reformacja (95 tez Marcina Lutra z 1517 r.) – zarzucił Kościołowi odejście od

słowa Chrystusa, chciał doprowadzić do reformy Kościoła. Kościół potępił Lutra,
dochodzi do rozłamu w łonie Kościoła. Znika ostatni wspólny mianownik państw
europejskich, dochodzi do wojen religijnych. Od tej pory każdy władca czy
wspólnota może mieć swojego boga. Wzmacnia to monarchę, bo papież przestaje
być pośrednikiem władzy boskiej. Władcy katoliccy czuli się uprawnieni do
czynienia pewnych działań dla obrony wiary. To też powoduje spadek znaczenia
papieży.

e) Upadek Bizancjum w 1453 r. – był symbolem zmiany epoki. Myśliciele bizantyjscy

musieli uciekać na Zachód i zasilili swoją myślą myśl europejską.

f) Rewolucja militarna – wynalezienie prochu strzelniczego miało wpływ na rozwój

doktryn. Władca musi mieć potencjał. Pozycję monarchy czyni gorszą brak tej siły,
którą przez ziemię, poddanych i zbroje mają elity, z którymi trzeba się liczyć. Broń
wytrąca argument siłom posiadającym (elitom). Nawet plebejusze mogą zabić.
Nowym działaniem państw było tworzenie armii (rycerstwo lenne i ziemia zostają
zastąpione armią i pensją).

g) Przewrót kopernikański – dzieło Kopernika „O obrotach sfer niebieskich” było

krytykowane przez Kościół i wiele inteligentnych osób. Przestajemy być jedyną
planetą w kosmosie. Niektóry uważali, że każda planeta ma swego boga, swój raj.



Renesans był epoką elit, był duży dystans między elitami a masami. Monolit
wspólnoty zaczyna się kruszyć, to czas, gdy najbardziej wybitni wyzwalają się z
okowów społecznych.



Renesans to podejście antropocentryczne – człowiek jako twórca jest warty
zainteresowania. Intensyfikuje się pojęcie indywidualizmu.



Renesans jest nastawiony na historię i empirię. Bóg istnieje nadal, ale nie jest
przedmiotem zainteresowania (spojrzymy na Boga tylko wtedy, gdy jest człowiekowi
potrzebny)



Dochodzi też do procesu koncentracji władzy, który w XVII wieku doprowadzi do
monarchii absolutnej. Monarcha ma więcej uprawnień i ma większy potencjał. Powoli
kończy się dualizm władzy, monarcha sam podejmuje decyzje, nic bez zgody
monarchy nie może się stać (wczesny absolutyzm wieku XV)



Obok nurtu utopijnego i reformacyjnego, trzecim nurtem renesansu jest realizm
polityczny (z Niccolo Machiavellim na czele) – dotyczy wprost polityki i ówczesnego
stanu rzeczy.

Niccolo Machiavelli

Był z pochodzenia Włochem (Florentyńczykiem), żył w latach 1469 – 1527, był czynnym
politykiem i pisarzem politycznym.

Nie miał dogłębnego wykształcenia naukowego, był praktykiem. Jego dzieła nie są traktatami
naukowymi. Machiavelli zapisywał zaobserwowaną rzeczywistość, przeanalizował i wyciągnął
wnioski. Punktem wyjścia była analiza faktów, analiza budowania polityki. Machiavelli
opisując praktykę rządzenia daje obraz pojęcia państwa.

Machiavelli dokonuje przełomu. Opierając się na faktach opisuje politykę taką, jaką jest, nie
upiększając jej. Obnażył ludzkie zachowania w obszarze polityki, przelewając je na papier.

Machiavelli staje się symbolem odwagi i racjonalizmu dopiero w XVIII wieku (wcześniej był
uważany przez swoją szczerość za zesłanego przez szatana).

1) Pojęcie realizmu politycznego

Opiera się na założeniu złej natury człowieka, empiryzmie (obraz świata bez jego
wartościowania) – płaszczyzna deskryptywna:
a) Świat jest światem ludzi (pominięcie elementu boskiego), którzy są skłonni do zła,

są egoistami (nauka później wyjaśni, dlaczego ludzie czasem czynią dobro) –
pesymizm antropologiczny.

b) Ludzie z natury są niezmienni, zatem niezmiennym jest świat (można przyjąć, że

jest to konserwatywna koncepcja). Człowiek jest zmienny tylko zewnętrznie
(moda, broń, środki produkcji), kieruje się emocjami.

c) Człowiek jest indywidualistą, subiektywistą (realizm redukuje stosunki polityczne

do jednostek)

d) Człowiek jest zdolny do wszystkiego, aby osiągnąć swoje cele – majątek i władzę.
e) Stosunki między ludźmi opierają się na sile, wzajemności i interesie (wspólnota

celu, interesu), ale główną przyczyną motywacji jest egoizm.

Jak zatem żyć w tej rzeczywistości? – płaszczyzna normatywna:
a) Skuteczność działań (pragmatyzm) powiązana z dostosowaniem się do warunków

(adekwatność)

b) Badanie rzeczywistości wokół nas i gromadzenie faktów (empiria)
c) Badanie historii (związków przyczynowo-skutkowych, kształtu procesów

dziejowych), aby nie popełniać tych samych błędów i móc przewidzieć dalsze losy.

Cechy polityki:
a) Amoralność - rozdział między polityką i etyką, jedyne kryterium to skuteczność,

nie jest ważne, czy działania są moralne czy niemoralne, polityka nie podlega
moralnej ocenie

b) Polityka to skrajny rodzaj racjonalizmu – nie można kierować się emocjami, tylko

rozumem, człowiek to wcielony rozum, jest wyparty z uczuć

c) Cel: utrzymanie władzy i bogactwa

2) Koncepcja państwa

Państwo jest tworem doczesnym, tworzą go ludzie:
„Wielkie dzieła są tworem jednostek, ich trwałość zapewniają masy” – państwo
tworzy jednostka, przywódca, który stoi na czele mas. Przywódca swoją inteligencją i
wolą realizuje swój plan, który masy bezkrytycznie wykonują.
Państwo powstaje dla zapewnienia bezpieczeństwa (poza państwem jest śmierć),
ochrony przed wrogiem wewnętrznym i chaosem zewnętrznym. Państwo osiąga swój
cel poprzez siłę władcy, przemoc, kontrolę mas.
Obecnie ludzie nie mogą dochodzić swoich praw poprzez przemoc, tylko przez
instytucje państwowe. To państwo ma monopol na przemoc (zwany przymusem
państwowym). Człowiek jest groźny dla siebie i innych, może posunąć się do
wszystkiego, by zrealizować swój cel. Dlatego trzeba go poskromić. Dochodzi zatem
do centralizacji przemocy w rękach państwa – stan uporządkowanej przemocy:
przemoc państwa w celu doprowadzenia do stanu spokoju. Państwo chroni życie i
wolność ludzi przestrzegających prawo, jeżeli człowiek nie stosuje się do prawa, to
państwo może z nim zrobić, co chce.
Ten system podporządkowania człowieka służy uratowaniu ludzi, ich poskromieniu
przed zachowaniami destrukcyjnymi. Państwo może „uczłowieczyć” człowieka i da się
go przekształcić w obywatela, gdzie równość i wolność jest dla niego cenna.
Państwem przyszłości według Machiavellego jest republika, ale ludzie muszą się
najpierw ucywilizować, być narodem zdrowym (etap przejściowy: „dyktatura
księcia”).
Podstawą istnienia państwa jest faktyczna siła. Ta siła ma swoje źródło w państwie.
Jej podstawami są podatki i armia. Państwo opiera się na faktycznym potencjale – to
zapewnia trwanie państwa, słabe państwo nie ma legitymacji do istnienia
(współcześnie państwo to fikcja prawna, są normy prawa międzynarodowego, gdzie

ich naruszenie można potem egzekwować na arenie międzynarodowej – od 1945
roku istnieje ONZ – państwo nie musi być już silne, żeby mieć legitymację do
istnienia).

3) Koncepcja racji stanu

Jest to koncepcja zakładająca prymat interesu publicznego nad prywatnym.
Podporządkowujemy wszystko państwu, aby przetrwać. Państwo musi mieć swobodę
w działaniu, aby zrealizować swój cel.
Może dochodzić do konfliktu między interesem publicznym a prywatnym – jednostka
wtedy musi ustąpić, pojawia się hierarchia – prymat ogółu nad jednostką w obrębie
państwa.
Racja stanu to kryterium podejmowania wyboru.

Wiek XVII – szkoła prawa natury

Prawo natury – zespół norm, wartości, które są odwieczne, stałe i niezmienne. Koncepcja ta
jest znana już sofistom (Hippiasz, Antyfon i inni)

W antyku, średniowieczu prawo natury było raczej ogólnymi zasadami etycznymi. Nie było
więc egzekwowalne i nie było oczywiste pod względem treści.

Wiek XVII dokonuje rewolucji – Bóg jest punktem wyjścia do rozważań, ale nie trzeba
odnosić się do Boga przy badaniu prawa natury, badamy świat doczesny. Prawo natury
zbliżyło się do ustawy, normy stanowionej przez człowieka. Można było ponieść
odpowiedzialność za naruszenie prawa natury. Normy pod względem treści stały się bardziej
konkretne.

Prawo natury czasem uzasadniało porządek doczesny, a czasem uzasadniało obalenie
istniejącej rzeczywistości.

Hugo Grocjusz

1) Prawo natury

a) Człowiek pochodzi od Boga, ale Bóg jest tylko pierwszą przyczyną. Źródłem prawa

natury jest natura człowieka – Bóg zatem tworząc człowieka tworzy również
prawo natury, ale Bóg w to prawo nie ingeruje. Grocjusz wydedukował prawo
natury z zachowania człowieka.

b) Człowiek jest z natury istotą społeczną. Muszą zatem istnieć reguły, aby ich

przestrzegać w ramach grupy, utrzymać życie społeczne.

c) Prawo natury składa się z:

- obowiązku nienaruszania cudzej własności
- obowiązku wynagradzania szkód
- dotrzymywania umów
- ponoszenia kary za popełnione przestępstwa
Zatem prawo natury jest areligijne – brak jest związku z religią, dotyka zagadnień
społecznych i ekonomicznych (podstawowe zasady kapitalizmu)

d) Prawo natury jest wspólne wszystkim ludziom, bo wszyscy z natury mają te same

skłonności. Bóg nie może tego prawa zmienić.

2) Uprawnienia naturalne

a) Z prawa natury wynikają obowiązki, nakazy, ale Grocjusz uważa, że jest to też

zespół uprawnień przysługujących ludziom (prawo żądania wypełnienia
obowiązków) – facultas

b) Arystoteles uważał, że człowiek posiada pewne moce, zdolności do wywierania

czegoś. Grocjusz uważa, że prawo natury nakłada obowiązek na władzę
państwową, aby chronić, stać na straży prawa natury, by nikt go nie łamał –
stanie na straży prawa to ochrona dóbr, które człowiek posiada.

c) Każdy człowiek w sferze prywatnej i osobistej jest małym władcą (władztwo nad

sobą, nad rzeczą, nad dłużnikiem). Uprawnienie to sfera, która przysługuje każdej
jednostce, w której jednostka może robić, co chce. Nie można tej sfery naruszać, a
państwo ma ją chronić.

3) Koncepcja państwa i umowa społeczna u Grocjusza

Umowa społeczna jest umową o podporządkowaniu się ludu jednostce, władcy.
Państwo jest wynikającą z natury człowieka wspólnotą ludzi wolnych – wspólnota
doskonała (communitas perfecta). Umowa społeczna nie jest zatem źródłem
państwa, tworzy tylko ustrój polityczny.
Państwo nie jest częścią większej całości, nie istnieje żaden większy twór, który
obejmowałby kilka państw.
Kryterium istnienia i uznania państw jest przestrzeganie przez nie prawa natury.

Umowa społeczna w ramach państwa:

Władca absolutny nie ma zatem rządzić z woli Boga, ale z woli ludzi (bo oni przekazali
mu swoje prawa). Jest to racjonalne uzasadnienie władzy absolutnej, które może ją
wzmocnić. Musi być ktoś, kto będzie mieć władzę najwyższą.
Ta koncepcja może uzasadnić każdy ustrój. Umowa społeczna jest tutaj tylko hipotezą
badawczą – taka umowa nie miała nigdy miejsca.

4) Prawo międzynarodowe i koncepcja wojny formalnej

Grocjusz był uznawany za twórcę nowożytnej koncepcji prawa międzynarodowego.
Prawo natury obowiązuje wszystkich, wszędzie i zawsze. Nie można zatem podbić
obcego państwa tylko dla odebrania własności, nie można łamać umów zawartych
między państwami.
O ile w państwie nie ma miejsca na wojnę domową, tak w stosunkach
międzynarodowych wojen, choć są złe, nie da się wyeliminować, są one czymś
naturalnym, trudnym do uniknięcia.
Państwa działały za pomocą:
- wysyłania przedstawicieli
- ius tractatuum
- ius bellum
Trzeba jakoś unormować wojny, poddać je reżimowi prawa.
Stąd koncepcja wojny formalnej.

WOJNA TOTALNA

WOJNA FORMALNA

1) Wojny totalne zaczynają się

atakiem

2) Służą całkowitemu podbiciu,

zniszczeniu i anihilacji
przeciwników. Poprzez wojnę
wymuszało się swoje poglądy na
innych w przekonaniu, że ma się
rację (II wojna światowa nie była
wojną między państwami, a
między ideologiami)

3) Wojny totalne nie używają

rozróżnień na osoby
zaangażowane w wojnę i
cywilów. Każdy środek,
uzasadnienie było dobre (np.
zrzucenie bomby atomowej na
Hiroszimę)

1) Wojny formalne są rozpoczynane

wypowiedzeniem wojny, a kończą
się zawarciem ugody

2) Nie służą unicestwieniu

przeciwnika, a tylko rozwiązaniu
sporu

3) Wojna musi być toczona w sposób

racjonalny, między państwami, a
nie ludźmi – oczekuje się od
toczących bój racjonalnego
działania, kiedy wolno, a kiedy nie
wolno użyć siły (żołnierz jak robot
– wykona rozkaz i nie przekroczy
granic prawa międzynarodowego)

4) Wyróżnia się zatem konflikty

legalne i nielegalne

Tomasz Hobbes

Żył w czasie wojny domowej w Wielkiej Brytanii między królem a Parlamentem.

Hobbes wierzył w silną władzę, która była panaceum na wszystkie problemy. Hobbes zakłada
podejście matematyczne do rozwiązywania problemów społecznych.

Był to wyjątkowy człowiek, ateista („wiara w Boga jest źródłem frustracji i strachu”). Był też
materialistą i atomistą.

1) Mechanicyzm

Antyk i średniowiecze zakładały porównanie świata do organizmu. Wiek XVII zaczyna
przyrównywać świat do maszyny, której człowiek jest częścią.
Kołami zębatymi w ramach państwa są ludzie. Ważne są zatem połączenia między
kołami zębatymi dla dobrego funkcjonowania.
Ludzie nie mają być moralnie lepsi. Ten, kto rozumie funkcjonowanie maszyny jest w
stanie rządzić (metafora zegara z monarchą jako zegarmistrzem). Organizmy,
drzewa, ludzie rosną i rozwijają się powoli. Maszyny działają na wysokich obrotach,
trzeba utrzymywać je w ruchu – to jest rządzenie państwem

2) Obraz człowieka według Hobbesa

Hobbes na początku chce się zająć podstawową jednostką państwa – człowiekiem, by
wiedzieć jakich potrzebuje instytucji, jak sformułować wzór na państwo.
a) Człowiek z natury jest egoistą, myśli tylko o swoich interesach. Egoizm zależy od

okoliczności zewnętrznych – to czy będzie człowiek krzywdził innych dla
osiągnięcia swoich celów zależy od sytuacji, uwarunkowań. Egoizm nie przesądza
wojny, jest tylko jednym z jej składników.
Jesteśmy egoistami również dlatego, że czujemy tylko siebie (swój ból, głód,
emocje)

b) Człowiek nie jest ani dobry ani zły z natury.
c) Człowiek jest hiperindywidualistą – nigdy nie stworzy wspólnoty między innymi.

Nie ma wspólnego interesu, dobra wspólnego.

d) Ludzie są też subiektywni – mój osobisty stosunek do jakiegoś obiektu przechodzi

w jego wartość (nie smakuje mi jabłko → jabłka są złe)

e) Człowiek posiada rozum, ale jego potrzeby są irracjonalne, powodowane

emocjami (nienawiść-miłość, przyjaźń-wrogość, apetyt, strach). Rozum jest tylko
dobrym doradcą, racjonalizm ogranicza się do utylitarnego działania. Człowiek
jest zwierzęciem obdarzonym rozumem i mową – potrzeby zwierzęce, sposoby
działania ludzkie (dzięki racjonalnemu myśleniu)

f) Człowiek nie ma sumienia, nie ma wewnętrznych ograniczeń. Nie czuje, że musi,

ale czuje, że mu wolno – człowiek ze swej natury czuje, że wolno mu wszystko.

g) Ludzie są stworzeniami apriorycznymi – najpierw mają ocenę, a potem szukają

przykładu, który tą ocenę uzasadni. Człowiek najpierw wie, a potem szuka
argumentów – argument przemawia do rozumu, ale człowiek kieruje się
emocjami.

Na tle filozofii chrześcijańskiej jest to pesymizm antropologiczny (choć sam Hobbes
tak tego nie oceniał)

3) Stan natury

Człowiek posiada swoim zdaniem nieograniczoną wolność. Gdy spotka drugiego
człowieka, powstanie pole do konfliktu, bo każdy z nich rości sobie prawa do pewnej
rzeczy. Gdy pojawią się następni, to prędzej czy później dojdzie do wojny wszystkich
ze wszystkimi. Doprowadzi to do chaosu, zniszczenia i śmierci.
To człowiek jest źródłem konfliktów, bo jest istotą aspołeczną i konfliktogenną.

4) Umowa społeczna według Hobbesa

Umowa społeczna jest tylko hipotezą wyjaśniającą istotę państwa i życie człowieka w
państwie.
a) Jest ona zawierana między ludźmi (każdy z każdym)
b) Istotą umowy społecznej jest zapewnienie bezpieczeństwa ludzi poprzez

zrzeczenie się praw i wolności jednostek i przelanie realnej władzy na suwerena –
jest on sztuczny, pochodzi od człowieka i jest przez lud powołany, by
podporządkować się jego władzy. Suweren jest dlatego, bo ludzie go ustanowili.
Suweren nie jest stroną umowy społecznej i nie jest nią związany.

c) Ograniczenie wolności ludzi wynika z tego, że to człowiek ze swojej wolności

tworzy konflikty. Strach działa skutecznie na człowieka – aby przeżyć stara się
dążyć do porozumienia. Nie uda się to poprzez przymus, to człowiek sam musi
ograniczyć swoją wolność. Instynkt samozachowawczy i rozum jako dobry
doradca nakazuje ograniczyć wolność, która prowadzi do śmierci.

d) Dzięki umowie społecznej sfery konfliktu będą się zmniejszać, co spowoduje, że

ludzie będą się do siebie zbliżać. Nadal jednak człowiek jest egoistycznym
zwierzęciem powodowanym przez instynkty i emocje. Dochodzi do stanu spokoju,
poziom strachu spada i to może doprowadzić prędzej czy później do nowych
konfliktów – zatem stan spokoju jest nietrwały. Musi być ktoś, kto ten stan
utrzyma – jest to suweren.

Zatem umowa społeczna to:
a) Samoograniczenie wolności
b) Powołanie i upoważnienie suwerena
c) Posłuszeństwo za obronę (element dodatkowy, pozakonsensualny)

Państwo zostaje przyrównane przez Hobbesa do Lewiatana – mitycznej hydry, która
trzyma w szponach ludzkie bestie. Ciałem Lewiatana są ludzie, duszą – suweren. Siła
potwora to suma jednostek (państwo silne siłą ludzi).

Państwo jest zaprzeczeniem stanu natury:

WOJNA

ABSOLUTNA WOLNOŚĆ

STRACH

SUBIEKTYWIZM

HIPERINDYWIDUALIZM

≠

≠

≠

≠

≠

POKÓJ
OGRANICZENIE WOLNOŚCI
BEZPIECZEŃSTWO
PODPORZĄDKOWANIE SIĘ AUTORYTETOWI WŁADZY
WSPÓŁPRACA

Pojawia się też w państwie nierówność i własność

5) Władza suwerena

Suweren ma stać na straży bezpieczeństwa ludzi, aby utrzymać ludzi o ograniczonej
wolności. Rolą suwerena jest karać tych, którzy chcą żyć znów pełnią życia. Prawo
karania pochodzi od ludzi.

Władza suwerena jest absolutna:
a) formalnie nie ma żadnych ograniczeń władczych, tworzy prawo (Auctoritas non

veritas facit legem – To władza, a nie prawda, tworzy prawo), powołuje
instytucje, rozstrzyga sprawy, ustala, co jest dobre, a co złe, aby utrzymać
porządek, tworzy religię i etykę,

b) faktycznie nie oznacza to, że władca może absolutnie wszystko (jego działania

muszą być skuteczne), musi mieć faktyczną siłę od ludzi – musi być współpraca
suwerena z ludźmi, władca musi realizować interesy społeczeństwa, aby ludzie
byli mu posłuszni i mogli realizować swoje prywatne interesy – suwerenem
powoduje strach przed utratą władzy i chcę się przy władzy utrzymać.

Prawo musi mieć element strachu, aby było skuteczne. Im prawo mniej adekwatne
do interesów ludzi, tym musi być więcej strachu, aby te prawo mogło być
zrealizowane. W końcu może dojść do tego, że ilość strachu osiągnie taki pułap, że
ludzie uznają, że w państwie jest strasznie i wolą żyć w pełnej wolności, nawet jeśli
potem zginą. Państwo wymaga zatem odpowiedniego poziomu strachu, aby dał on
nadzieję na przetrwanie (dlatego filozofia Hobbesa jest nazywana filozofią strachu i
nadziei). Absolutyzm jest koniecznością dla zachowania życia człowieka, ale człowiek
musi mieć też swobodę własnej realizacji.

6) Prawo natury

Prawo natury obowiązuje od zawsze, ale ludzie są na nie głusi. Usłyszą je dopiero
wtedy, gdy ograniczą swoją wolność.

Prawo natury to wyłącznie obowiązki. Jest to zaprzeczenie warunków stanu natury.
Prawo służy ochronie zbiorowości, ochronie życia w grupie, pozwala żyć jednostkom
obok siebie bez atakowania siebie nawzajem.

u Hobbesa:
NATURA CZŁOWIEKA WOLNOŚĆ ABSOLUTNA PRAWO NATURY

u Grocjusza:
NATURA CZŁOWIEKA PRAWO NATURY

UPRAWNIENIA (W TYM WOLNOŚĆ)

Obowiązki wynikające z prawa natury wg Hobbesa:
a) ogranicz wolność
b) przyjmij obowiązki
c) podporządkuj się władzy
d) dąż do pokoju
e) dąż do współpracy

John Locke

Działał w okresie pokoju po rewolucji w Anglii. Jest to człowiek, który wyprzedził swoją epokę
– był prekursorem liberalizmu i oświecenia. Locke wychodzi od jednostki, ale podkreśla, że
wszystkie instytucje mają służyć jednostce. Jest to konsekwencją innego poglądu na
człowieka.

1) Natura człowieka

a) Stworzył go Bóg i obdarzył rozumem – jest zatem istotą rozumną, która działa

racjonalnie

b) Spostrzega rzeczywistość poprzez zmysły i przetwarza ją w rozumie (racjonalizm

powiązany z sensualizmem – rozum i zmysły pozwalają człowiekowi na
wyciąganie wniosków co do rzeczywistości)

c) Człowiek działa racjonalnie, aby osiągnąć swoje cele – wolność i własność.

Jeżeli do wolności i własności prowadzi ta sama droga, to osoba bogata jest osobą
wolną. Działanie, wysiłek i praca czyni nas wolnymi, zatem ten, kto tylko odziedziczył
majątek nie osiąga wolności.

Osoba zamożna jest faktycznie niezależna od innych ludzi. Osoby, które muszą
pracować na swoje utrzymanie są zależni od woli innych, bogatszych ludzi –
pracodawców, którzy mogą uzależnić wynagrodzenie dla pracownika od pewnych
jego zachowań (np. od oddania głosu w wyborach na odpowiedniego kandydata).

ograniczenie wolności

2) Prawo natury

Jest dziełem Boga, to deklaracja woli Boga, która ma służyć człowiekowi. Tym
rdzeniem prawa natury jest Dekalog. Locke uważa też, że przez zmysły i rozum można
odczytywać normy prawa natury inne, niż te pochodzące z Biblii.
My rodzimy się tabula rasa, prawo natury nie jest wpisane w nasz umysł, ale jest
osiągalne.

Z prawa natury wynikają uprawnienia naturalne – życie, wolność, własność (oraz
prawo ochrony tego, co człowiek posiada). Człowiek rodzi się tylko z szansą na
wolność – to od nas zależy, poprzez nasze działanie, czy będziemy mieli faktyczną
wolność, czy też nie. Mamy też od urodzenia gwarancję, że jeśli coś uzyskamy
(wolność, majątek), to odpowiednie instytucje państwa to ochronią.

3) Stan natury

Jest to stan względnej pomyślności – nie ma instytucji, które stoją nad człowiekiem,
nie ma sędziego i kata. Każdy człowiek ma prawo karać tych, którzy naruszają prawo
natury i działać aby łamaniu prawa zapobiec. Przez to stan natury jest niedogodny i
niepewny.
Stanem bezwzględnej pomyślności jest państwo. Państwo nie jest jednak sposobem
na przetrwanie ludzi (jak u Hobbesa), ale ma zapewniać ochronę człowieka,
stabilność i bezpieczeństwo – państwo „nocnym stróżem”, człowiek posiada
wolność, a państwo służy tylko ochronie prawa natury.
Człowiek sam dostrzega, że lepiej jest współpracować z innymi. To człowiek, który
posiada sumienie i wewnętrzne hamulce (osiągalne prawo natury), wie i czuje, że
pewnych reguł nie można łamać, bo grozi to potępieniem. Człowiek jest zatem
racjonalny w działaniu.

4) Umowa społeczna (doczytać z podręcznika)

5) Tolerancja

Locke żył w okresie wojen religijnych w Europie. On sam był głęboko wierzący. Mówi,
że istnieje sfera prywatne i publiczna. Wolność w sferze publicznej jest chroniona
przez państwo i prawo, a wolność w sferze prywatnej istnieje dzięki swobodzie
wyznania. Człowiek powinien być w takiej wspólnocie religijnej, jaka mu odpowiada.
Locke nie stawia wszystkich religii na równi (mogą istnieć religie państwowe), chodzi
mu o to, by nie było prześladowań na tle religijnym.
Locke ocenia skutki działania religii – pokój, porządek publiczny.

Są trzy wyjątki od zasady tolerancji:
a) Nie ma tolerancji dla ateistów (jeżeli ktoś uważa, że Boga nie ma, to słowa

Locke’a do niego nie trafią)

b) Nie ma tolerancji dla nietolerancyjnych
c) Nie ma tolerancji dla wyznań, które zakładają zwierzchność obcego władcy (mowa

tu o katolikach)

Konsekwencją pluralizmu religijnego jest istnienie wielu wspólnot wyznaniowych.
Trzeba zatem ustalać zasady ich funkcjonowania w obrębie państwa. W sumieniu,
sercu, domu i świątyni dopuszczalna jest swoboda wyznawania religii, a sfera
publiczna ma pozostać areligijną.