Gruczoł mlekowy

Anatomia i fizjologia



Gruczoł mlekowy jest złożonym gruczołem pęcherzykowo – cewkowym pochodzenia

skórnego



Liczba oraz wygląd gruczołów sutkowych jest bardzo różna



Obie płcie mają gruczoły mlekowe (oprócz samców torbaczy), ale jedynie u samic są
one rozwinięte i normalnie funkcjonują



Zazwyczaj gruczoły mlekowe są parzyste a ich liczba waha się od 2 u człowieka do
14 – 18 u świni



Położenie gruczołów może być piersiowe (człowiek), piersiowo – brzuszno –
pachwinowe (gryzonie, świnia, pies, kot), pachwinowe (krowa, klacz)



Wewnatrz gruczołu można rozróżnić dwa zasadnocze rodzaje tkanek

−

Miąższową – jest właściwą tkanką wydzielniczą

−

Zrębową – tkanka wypełniająca (strukturalna)



Rozwój gruczołu mlekowego jest regulowany przez hormony jajnika, przysadki I
nadnerczy

−

Estrogeny – odpowiedzialne za rozwój przewodów

−

Progesteron – odpowiedzialny za rozwój pęcherzyków

Gruczoł mlekowy

Anatomia i fizjologia



Układ przewodów ulega silnemu rozgałęzieniu, a na końcach pojawiają się

pęcherzyki mleczne



Każdy pęcherzyk wysłany jest pojedynczą warstwą komórek nabłonkowych (gdy

pęcherzyk jest pusty komórki są wysokie, gdy jest pełny komórki stają się niskie i

rozciągniete)



U podstawy komórek mlekotwórczych znajduje się warstwa komórek mięśniowo –

nabłonkowych, które spełniają rolę komórek kurczliwych i mają za zadanie wypieranie

zawartości pęcherzyków do przewodówmlekonośnych.



Grupę pęcherzyków nazywamy zrazikami, wiele zrazików tworzy zraz, zrazy tworzą

ćwiartki, a cztery cwiartki tworzą u krowy wymię

Gruczoł mlekowy

Anatomia i fizjologia

Laktogeneza



Jest to zespół procesów prowadzących do zapoczątkowania biosyntezy składników

mleka



Za laktogenezę odpowiadają hormony:

−

Prolaktyna – odpowiedzialna za rozpoczęcie laktacji i sekrecji mleka, indukuje

syntezę mRNA dla białek mleka (kazeiny i α – laktoalbuminy), stymuluje syntezę

kwasów tłuszczowych,

−

Glikokortykoidy – regulują aktywność enzymów odpowiedzialnych za syntezę

tłuszczu, laktozy i białek mleka

−

Insulina – pobudza syntezę DNA

−

Hormon wzrostu – ma działanie pośrednie polegające na zwiekszeniu transportu

substancji do komórek gruczołu mlekowego

Laktopoeza



Jest to utrzymanie wytwarzania mleka zapoczątkowanego w okresie laktogenezy



Główny wpływ ma prolaktyna, insulina i glikokortkoidy wykazują mniejsze znaczenie



Duże znaczenie mają bodźce nerwowe powstające podczas ssania mleka i

opróżniania gruczołu mlekowego, które powodują wzrost poziomu prolaktyny

Gruczoł mlekowy

Skład mleka



Składniki mleka można podzielić na:

−

Budulcowe



Białka – kazeina, białka serwatkowe (laktoalbumina, laktoglobulina)



Związki mineralne i witaminy

−

Wapń i fosfor (1,4:1)

−

Witaminy ADEK oraz rozpuszczalne w wodzie

−

Energetyczne



Lipidy – triglicerydy i fosfolipidy (50% pochodzi z krwi i 50% produkowanych

w gruczole mlekowym)



Węglowodany – laktoza (dwucukier zbudowany z glukozy i galaktozy),

laktoza wzmaga wchłanianie wapnia, fosforu, magnezu i baru, ulega w

przewodzie pokarmowym przemianie w kwas mlekowy, który wywiera

korzystny wpływ na flore jelitową

−

Hormony i czynniki wzrostu – część z nich produkowana w gruczole, część

pochodzi z krwi

−

Komórki somatyczne i elementy komórkowe – komórki nabłonka pęcherzyków,

przewodów, leukocyty przedostają się do mleka w czasie doju.

Gruczoł mlekowy

Wydalanie mleka



Wydalanie mleka polega na przesunięciu go ze światła pęcherzyka do brodawki

sutkowej lub strzyka, skad mleko może być uwolnione na wskutek ssania lub dojenia



W miare narastania cisnienia zgromadzonego mleka jest ono przesuwane do

szerszych przewodów, z chwilą gdy ciśnienie mleka przekroczy wartośc progową

dochodzi do spadku przepływu krwi i zahamowanie produkcji mleka. Wraz z trwaniem

laktacji tolerancja wymienia na wzrost cisnienia się zmniejsza co sprzyja

stopniowemu zanikowi produkcji mleka



Wydalanie mleka składa się z kilku odruchów.



Mleko zatokowe (40%) uzyskuje się po pokonaniu oporu mięśnia zwieracza strzyku,

pęcherzowe (60%) oddane jest w wyniku wydzielania na drodze neurohormonalnej



Podczas ssania lub dojenia bodźce nerwowe wędrują do przysadki, dochodzi do

wydzielania oksytocyny, która droga krwionośną dociera do gruczołu mlekowego

powodując skurcz komórek mięśniowo – nabłonkowych co powoduje wydalenie

mleka z pęcherzyków



Silne podniety emocjonalne (ból, strach) mogą wpłynąć na zatrzymanie oddawania

mleka na wskutek uwolnienia dużej ilości adrenaliny

Gruczoł mlekowy

Zmiany patologiczne i fizjologiczne



Przerost gruczołu mlekowego – gruczoł wypełnia się większą ilością krwi; ma to głównie miejsce

przed i po porodzie, po przejściu cyklu gruczoł wraca do normy. U dużych zwierząt też, gdy jest

duża laktacja, a nie doszło do ściągnięcia mleka. Oba te zjawiska są fizjologiczne.



Fizjologiczny obrzęk gruczołu mlekowego – towarzyszy każdemu przekrwieniu; jest to normalna

reakcja na wzrost poziomu estrogenów, które wiążą większe ilości wody, a to daje rozrost tkanki

łącznej. Jeżeli ten stan nie minie w kilka dni po porodzie, zaczynamy mówić o obrzęku

patologicznym. Pewnym kryterium jest oddźwięk na powierzchni – może dojść do pęknięcia

skóry, zakażenia, stanu zapalnego. Zejściem takiego zapalenia może być rozrost tkanki łącznej,

zgrubienie, stwardnienie gruczołu.



Inne stany zapalne związane z krwią:

−

Przechodzenie krwinek (per diapedesin) do mleka; mówimy o krwinkach w mleku –

krwiomleczenie. Mleko jest różowe. Sprawia to kłopot w rozpoznaniu. Najczęściej krwotok

mija i nie ma większego znaczenia.

−

Pęknięcie dużych naczyń, np. wskutek urazu, daje wylew krwi do gruczołu mlekowego,

dający często krwiak.

−

Zatory i zakrzepy, które mogą prowadzić do zawałów lub martwiaków.



Zapalenie gruczołu mlekowego – mastitis. Rozpoznanie jest trudne. Do zarażenia dochodzi

różnymi drogami, najczęstsze z zewnątrz drogami mlekonośnymi limfogenna, hematogenna,

przez zranioną skórę.

−

Jeżeli zakażenie dotyczy samej tkanki gruczołowej – mastitis.

−

Jeżeli dotyczy przewodów mlekonośnych – galactophoritis.

Gruczoł mlekowy

Zapalenia gruczołu mlekowego



Zapalenie nieżytowo-ropne gruczołu mlekowego i przewodów mlekowych. Przyczyną

są najczęściej paciorkowce. W zapaleniu ostrym jest przekrwienie i obrzęk gruczołu.

W wysięku spotykamy zwiększoną ilość komórek. Wysięk jest śluzowy, potem

surowiczo-ropny. Przy braku leczenia dochodzi do niekorzystnego zejścia procesu –

przerost tkanką łączną, stwardnienie. Gruczoł przy każdej kolejnej laktacji zmniejsza

się i daje mniej mleka.



Ciężkie ostre zapalenie gruczołu mlekowego. Główną przyczyną jest E. Coli. Pojawia

się krwisto-mleczna wydzielina, później wysięk ropny, z nitkami włóknika. Jest to

wyraz martwicy rozpływnej tkanki i martwicy skrzepowej, Często stan taki prowadzi

do śmierci.



Martwicowe zapalenie gruczołu mlekowego, praktycznie tylko u owiec; wywołane

przez dwa typy bakterii: Bacterium ovinum (powoduje zapalenie ropne, nieżytowe,

wkońcu zgorzelinowe) i Micrococcus ovinus (najpierw pojawia się zgorzelinowe, a

reszta się dołącza pogłębiając proces; często kończy się śmiercią).



Zapalenie krwotoczno-zgorzelinowe. Głównie chorują przeżuwacze. Bakterie to

Clostridium septicum i C. perfringens. Szybko tworzy się zgorzel, o cuchnącej woni,

wypełniona dużą ilością gazu; obrzęk, zmiany obejmują także węzły chłonne.



Zapalenie ropne lub ropne przewlekłe. Jest to zapalenie z dominacją bakterii

ropnych, gł. Corynebacterium. Ropa ma dużą gęstość. Jeżeli proces trwa dłużej, to

może powstać zapalenie przewlekłe ropne – tworzą się ropnie głęboko umieszczone

w miąższu i przebicie się tych ropni jest trudne. Taki ropień może ulec zwapnieniu lub

wyschnięciu.

Gruczoł mlekowy

Zapalenia gruczołu mlekowego



Zapalenie śródmiąższowe nieropne - Rozpoznanie makroskopowe prawie

niemożliwe, bo gruczoł mlekowy bez zmian zapalnych z czterema głównymi cechami,

ale rozpoznawalne histologicznie. Dochodzi do zapalenie tkanki łącznej i komórek.

Pojawiają się histiocyty, komórki plazmatyczne, komórki limfatyczne. Jest to

zapalenie spotykane często przy przewlekłej brucelozie i listeriozie.



Gruźlica gruczołu mlekowego. Praktyczne znaczenie ma u bydła; prątki mogą przejść

do mleka i zarazić człowieka. Trzy formy:

−

Prosówkowa – spotykana dość rzadko, ale dlatego, że rozwija się bardzo szybko,

gł. u młodych zwierząt, u których gruczoł mlekowy jest jeszcze nierozwinięty,

hormonalnie niedojrzały. Jeżeli zwierzę zachoruje to są gruzełki z tendencją do

serowacenia i ropienia. Ponieważ jest to stan wczesnego uogólnienia, to zmiany

zachodzą także w węzłach;

−

Izolowana; zwierzęta są starsze, proces ogranicza się do jednego narządu. Tej

formie nie towarzyszą zmiany w węzłach chłonnych, a w samych gruczołach

powstają guzy, guzki ulegające serowaceniu, po pewnym czasie ulegają nawet

rozpadowi;

−

Serowata – rozwija się przy uogólnieniu późnym, z zajęciem węzłów chłonnych o

charakterze promienistego serowacenia.

Gruczoł mlekowy

Zapalenia gruczołu mlekowego



Ziarniniakowate zapalenie gruczołu mlekowego.

−

Promienicowe zapalenie gruczołu mlekowego; głównie chorują świnie; dwie

formy:



Miejscowa – jest to zakażenie przyranne; promieniowiec wnika przez

uszkodzoną skórę, powstaje jeden, ewentualnie dwa guzy – są to klasyczne

guzy w postaci grzybów, kalafiorów, barwy szarej, szaro-czerwonej;



Przerzutowa – przerzucenie się bakterii z innego miejsca, np. macicy, płuc; o

tym że jest to przerzut rozpoznajemy po licznych, drobnych guzkach –

badanie histopatologiczne.

−

Piasecznica – rzadko dzisiaj spotykana, głównie u koni, bydła, rzadziej u świń;

głównie jako ogniska barwy szarej, szaro-czerwonej, w postaci jednej zmiany.

Rozpoznanie pewne tylko po badaniu histopatologicznym.

Gruczoł mlekowy

Nowotwory gruczołu mlekowego



Rozwijają się z wszystkich tkanek występujących w gruczole mlekowym, m.in. z:

−

tkanki nabłonkowej,

−

tkanki łącznej,

−

tkanki mięśniowej gładkiej,

−

tkanki mioepitelialnej.



U zwierząt mamy do czynienia głównie z nowotworami niezłośliwymi, nowotwory

złośliwe występują rzadko. U psów często są to nowotwory wywodzące się z dwóch

lub trzech listków zarodkowych.



Nowotwory z tkanki nabłonkowej: gruczolaki, torbielaki, gruczolakoraki, raki

niezróżnicowane.



Inne: mięśniak gładkokomórkowy, naczyniaki, chrzęstniak, kostniak, śluzak.

Gruczoł mlekowy

Badanie kliniczne gruczołu

Wy

wiad.



Wiek (pierwiastka, wieloródka),



Jaki czas po porodzie (data i przebieg ostatniego porodu, okresu poporodowego; przy ciężkim

porodzie mogą być zaburzenia gruczołu mlekowego, przy zatrzymaniu łożyska, stanach

zapalnych; czy podawane były antybiotyki),



Data krycia,



Wydajność mleczna (zależy od okresu laktacji, możliwości fizjologicznych),



Sposób doju (maszynowy czy ręczny)



Przebyte choroby wymienia (wpływają na wydajność; często nieodwracalne zmiany wytwórcze;

sprzyja to nawrotom; w zachyłkach dochodzi do kolonizacji bakterii; na podstawie zwłóknienia

określa czy jest to proces świeży czy już starszy),



Czas trwania i przebieg schorzenia (kiedy i jakie objawy; zmiany wytwórcze powodują tzw.

twardy dój; zaleganie mleka powoduje rozwój bakterii, a to powoduje wzrost liczby komórek

somatycznych),



Zachowanie się krowy przy dojeniu (bolesność, podciąganie mleka),



Obserwowane zmiany w mleku (zmiany barwy, konsystencji, obecność krwi, strzępek, zapach

zjełczały, acetonu),



Dotychczasowy sposób leczenia (czy już było coś podawane; jaka była reakcja na lek; czy był

robiony antybiogram; jeżeli były podawane antybiotyki, to jak często).

Gruczoł mlekowy

Badanie kliniczne gruczołu

Badanie ogólne.



Określamy odżywienie, kondycję, temperaturę, temperaturę miejscową gruczołu, stan błon

śluzowych, układ oddechowy i krążenia.



Sprawdza się czy są ropne zapalenia, zakażenia innych narządów – łatwo się przenoszą.

Oglądanie.



Oglądamy krowę z tyłu i z boku z odległości 2-3 metrów; oceniamy:

−

Kształt – skrzynkowe (brzuszne, udowe, schodkowe, dzikie małe),

−

Wielkość – ważne przed czy po doju,

−

Zawieszenie,

−

Włos,

−

Symetrię i proporcję płatów – ma wpływ na dojenie,



Ilość i budowę strzyków (przystrzyki, strzyki boczne, międzystrzyki; politelia – strzyk bez tkanki

gruczołowej, polimastia – strzyk z tkanką gruczołową; strzyki szczelinowe, kozie),



Kształt strzyków – lejkowy – cylindryczny 8-12 cm (mięsisty, dzwonkowaty, butelkowaty, krótkie,

ołówkowaty, stożkowaty; odległość między strzykami ma być na dłoń),



Zawieszenie sromowo-międzyudowo-brzuszne (lig. suspensorius uberis; wymię obwisłe jest
narażone na urazy i zakażenia)

.

Gruczoł mlekowy

Badanie kliniczne gruczołu

Omacywanie.



Cały gruczoł (cztery płaty), węzły chłonne i strzyki. Zaczynamy badać od dołu.



Okolicę zatoki mlekonośnej chwytamy między kciuk i palec drugi (chwyt zatokowy) lub

obszturchujemy palcem drugim. Zaczynamy od płatów zdrowych. Wyczuwamy temperaturę,

napięcie (obrzęk), bolesność, zgrubienia, fałdy, ropnie, krwiaki, obserwujemy ujście kanału

strzykowego.

−

Kopuła strzyka zaokrąglona, strzyk prawidłowy, bez deformacji, ujście niewidoczne,

punktowe,

−

Ujście punktowe otoczone pierścieniem zgrubiałego popękanego naskórka (ragady),

−

Ragady + wynicowany nabłonek przewodu strzykowego,

−

Kopuła mocno zdeformowana, ujście lejkowate, ragady,

−

Kopuła talerzowata, płaska lub jak równia pochyła, ujście przemieszczone, ragady,

zniekształcenie wierzchołka strzyka.



Omacujemy kanał strzyka:

−

Niewyczuwalny,

−

Lekko wyczuwalny,

−

Wyraźn

ie zgrubiały (jak zapałka, wkład do długopisu).

Gruczoł mlekowy

Badanie kliniczne gruczołu



Gruczoł mlekowy – łapiemy z boku i omacujemy drugą ręką. Konsystencja jak gruba

gąbka.

−

Konsystencja normalna,

−

Obrzek,

−

Lekkie zwłóknienie (wyczuwalne stwardnienie okolicy zatoki mlekonośnej),

−

Wyraźne zwłóknienie (wyższe partie),

−

Silne zwłóknienie (cały gruczoł),

−

Induratio, zmięśnienie.



Zmiany w symetrii:

−

Hypertrofia płata dużego stopnia,

−

Hypertrofia płata małego stopnia,

−

Atrofia płata dużego stopnia,

−

Atrofia płata małego stopnia.



Węzły chłonne – powinny być niewyczuwalne lub wielkości orzecha (laskowego,

włoskiego).

Gruczoł mlekowy

Leczenie mastitis

Leki stosowane przy mastitis:



Chemioterapeutyki (głównie antybiotyki),



Środki p/zapalne (sterydowe i NSAID),



Płyny (fizjologiczny, glukoza),



Preparaty bodźcze (lydium, biotropina, ceromangan),



Nasercowe (kofeina),



Maści działające lokalnie (chłodzące, pobudzające krążenie).

Rodzaje zastosowanej terapii:



Ogólna (parenteralna),



Lokalna (dozatokowa) – można prowadzić gotowymi tubostrzykawkami lub przez

kateter. (gł. leczenie form klinicznych w czasie laktacji). Są dwa rodzaje

tubostrzykawek:

−

Typu MC – w okresie laktacji, podaje się je wiele razy;

−

Typu DC – w okresie zasuszania, podaje się je tylko raz (bardzo długo działają).

Gruczoł mlekowy

Leczenie mastitis

Uwagi ogólne na temat leczenia form klinicznych w okresie laktacji:



W 99% mastitis kliniczne ma miejsce w czasie laktacji,



W terapii lokalnej głównie tubostrzykawki, czasem przez kateter; terapia trwa 2-5 dni;

karencja od pierwszego podania do 5-6 dni po ostatnim zadaniu leku,do terapii

miejscowej preparaty MC (12 lub 24) lub DC.



Podaje się do wymienia zdojonego (można podać 10-20 minut wcześniej oksytocynę

i.m.). terapia trwa od 2 do 5 dni (zależy od zaleceń producenta).



Leczenie parenteralne w czasie laktacji – czas karencji 7 dni po ostatniej iniekcji.



Kontrola efektów leczenia – 10 – 14 dni po ostatnim zadaniu leku (czas na karencję i

regenerację) i kolejna po następnych 14 dniach (poziom bakterii i komórek

somatycznych).



Skuteczność leczenia po antybiogramie do 90%, bez – 50-60%.



Powtórna kuracja – skuteczność 25%. Gorsze efekty w drugiej połowie ciąży (gorsze

ukrwienie wymienia; decydująca rola odporności typu komórkowego).



Przy stanach ostrych i nadostrych leczy się całe zwierzę.

Gruczoł mlekowy

Leczenie mastitis

Nie ma zmian klinicznych – hodowcy nie są zainteresowani leczeniem w okresie laktacji i

przesuwają je na zasuszenie.

Zalety terapii DC:



Stosunkowo wysoka skuteczność,



Stosunkowo mały koszt terapii,



Brak karencji (bo nie doi się krowy),



Szansa na likwidację infekcji przed kolejnym szczytem laktacji.

Wady terapii DC:



Długi okres oczekiwania na terapię,



Cały czas obniżona mleczność,



Możliwość narastania odporności,



Skuteczność wysoka, bo wymię nie jest czynne, ale nie 100%.

Wady czekania z leczeniem:



Forma podkliniczna może przejść w kliniczną,



Może przenieść si

ę na inne ćwiartki.

Gruczoł mlekowy

Leczenie mastitis

Przyczyny nieskuteczności leczenia:



Leki na ślepo (bez antybiogramu),



Nie poprawiono warunków żywienia, utrzymania, higieny,



Nie poprawiono higieny pozyskiwania mleka,



Brak szybkiego podjęcia leczenia form klinicznych, albo bardzo duże nastawienie na

terapie DC,



Podano nieodpowiedni antybiotyk lub w za małej dawce,



Nie wykryto w porę powtórnych infekcji lub starej (nie było kontroli),



Zwierzęta niepodatne na terapię nie były eliminowane; eliminacja gdy:

−

Kilka razy w laktacji wystąpiło ostre zapalenie gruczołu mlekowego,

−

Ćwiartki wymienia są stwardniałe, wydzielina zmieniona,

−

W więcej niż dwóch ćwiartkach są zmiany patomorfologiczne i nie udało się

wyizolować czynnika,

−

Było leczenie w laktacji i później DC, a w kolejnej laktacji znów choruje.

Gruczoł mlekowy

Laktomania u suk



Często określana jako ciąża urojona lub ciąża nerwowa (graviditas nervosa)



Dotyczy zarówno suk nieskutecznie pokrytych jak i suk nie dopuszczonych do samca



Wiek suki, rasa i przebyte ciąże nie odgrywają roli w etiologii laktomanii



Częstośc wystepowania laktomanii kształtuje się w granicach 15 - 50%



Pojawia się 50 – 80 dni po cieczce i trwa 2 – 3 tygodnie lub dłużej



Czynnikiem etiologicznym jest przedłużająca się czynność sekrecyjna ciałek żółtych

po przebytej cieczce.



Wysoki poziom progesteronu dochodzi do proliferacji części wydzielniczej i ewolucji
tkanki śródmiąższowej gruczołów sutkowych.



W okolicach 50 – 80 dnia poziom progesterony spada, a wzrasta poziom prolaktyny

Gruczoł mlekowy

Laktomania u suk

Objawy



Nietypowe zachowanie się suki (nadmierna pobudliwość, zwiększony apetyt, niechęć

do poruszania sie, przyrost masy ciała, przygotowywanie gniazda do porodu,
obnoszenie zabawek, wylizywanie skóry gruczołu mlekowego



Wydatne powiekszenie/obrzek gruczołów sutkowych, skóra ulega zaczerwienieniu,
może być bolesna przy omacywaniu, pod wpływem ucisku nastepuje wyciek mleka
lub mlekopodobnej wydzieliny



Wyraźnie zaznaczony obrzęk sromu, skąpy śluzowy ciągliwy wypływ z pochwy,

niekiedy powiększenie objętości brzucha



Może pojawić się pozorowany poród z parciami nasladującymi bóle porodowe



W sytuacji zalegania mleka może dochodzić do jego zagęszczania, wytrącenia
kazeiny i soli mineralnych, pojawiają się guzowate zmiany w poszczególnych
gruczołach, które mogą ropieć i prowadzić do powstawania przetok i nowotworów

Gruczoł mlekowy

Laktomania u suk

Lecznie



W łagodnym przebiegu można nie stosowac leczenia farmakologicznego

−

Stosujemy wówczas jodynowanie gruczołu sutkowego (od 3 dnia wraz z

wazeliną),

−

Zabraniamy wylizywać gruczoł mlekowy (na noc fartuszek z grubą warstwą waty
lub ligniny),

−

Zapewniamy dużo ruchu

−

Dietę niskobiałkową



Leczenie farmakologiczne

−

Bromokryptyna (inhibitor prolaktyny) – działanie uboczne silne odruchy wymiotne

−

Kabergolina – rzadko wymioty

−

Środki przeciwzapalne

−

Antybiotykoterapia