ECDYSOZOA/

WYLINKOWCE

EUMETAZOA

PROTOSTOMIA

STAWONOGI

ARTHROPODA

TRYLOBITOWCE +

TRILOBITOMORPHA

SZCZĘKOCZUŁOWCE

CHELICERATA

ŻUWACZKOWCE

MANDIBULATA

TRYLOBITY +

TRILOBITA

PAJĘCZAKI

ARACHNIDA

STARORAKI

MEROSTOMATA

SKORUPIAKI

CRUSTACEA

WIJE

MYRIAPODA

OWADY

INSEKTA

ARTHROPODA

* największa grupa zwierząt pod względem liczby gatunków i biomasy
* występują praktycznie we wszystkich dostępnych zwierzętom środowiskach

* nieliczne są wewnętrznymi pasożytami
* jako jedyne bezkręgowce opanowały zdolność do aktywnego lotu

POCHODZENIE
* ich przodkami były prawdopodobnie, żyjące pod koniec proterozoiku, pierwotne morskie zwierzęta podobne do

dzisiejszych pratchawców (zwierząt zbliżonych ogólną budową do wieloszczetów, ale okresowo zrzucających naskórek)
* współczesne pratchawce/pazurnice – tropikalne zwierzęta wykazujące wiele cech wspólnych dla stawonogów i

pierścienic, mają segmentowane ciało okryte chitynowym oskórkiem, na każdym segmencie występuje para odnóży
zaopatrzonych w 2 pazurki, a na słabo wyodrębnionej głowie – dwa czułki, oddychają tchawkami

* najstarsze stawonogi pojawiły się prawdopodobnie ok. 440 mln lat temu (od swoich przodków różniły się posiadaniem
wieloczłonowych odnóży oraz szczelnego chitynowego pancerza spełniającego funkcje ochronne i będącego zarazem

zewnętrznym szkieletem)
* mezozoik – początkowo najliczniejsze były trylobity, równolegle z nimi rozwinęły się morskie skorupiaki oraz

staroraki
* połowa paleozoiku, sylur – stawonogi pojawiły się na lądzie mniej więcej razem z roślinami

* wówczas dzieliły się na tchawkodyszne (roślinożerni przodkowie wijów), wywodzące się prawdopodobnie od którejś z
grup skorupiaków, oraz na przodków drapieżnych skorpionów blisko spokrewnionych ze starorakami

* połowa dewonu – z pierwotnych wijów powstały owady bezskrzydłe, a z nich owady uskrzydlone (pierwsze
zwierzęta, które opanowały zdolność do aktywnego lotu), przypuszcza się, że skrzydła owadów wykształciły się z

rozbudowanych bocznych wyrostków płytek pancerza grzbietowego, pokrywającego segmenty tułowia
* z pierwotnych skorpionów powstały wszystkie grupy pajęczaków

* koniec mezozoiku, połowa kredy – powstają rośliny okrytonasienne i część owadów (niektóre chrząszcze i motyle)
zaczyna odżywiać się ich pyłkiem, a potem nektarem, uczestnicząc jednocześnie w roznoszeniu pyłku i zapylaniu

* tak rozpoczęła się koewolucja (wspólna równoległa ewolucja) roślin okrytonasiennych i owadów

ROZMNAŻANIE SIĘ I ROZWÓJ STAWONOGÓW

* głównie rozdzielnopłciowe i jajorodne (WYJĄTKI: WĄSONOGI należące do skorupiaków są obojnakami, SKORPIONY

i ROZTOCZE są żyworodne)

* częsty jest dymorfizm płciowy

WODNE

* zapłodnienie zewnętrzne (plemniki stawonogów nie mają wici)
* samice często noszą jaja, przytrzymując je odnóżami odwłokowymi

w specjalnych torbach doczepionych do odwłoka
* rozwój złożony (jedna lub kilka postaci larwalnych)

* rosną całe życie, więc przechodzą linienie jako postacie dorosłe

LĄDOWE

* zapłodnienie wewnętrzne
* samice składają jaja (niektóre owady i roztocze mają do tego

specjalne narządy – pokładełka), chronione na różne sposoby
przed nadmierną utratą wody

* jaja są zaopatrzone w specjalne osłonki albo oplecione kokonami
* mogą być składane w norkach ziemnych, pod korą drzew w

specjalnych komorach (plastrach), w ciałach innych organizmów itd.

PAJĘCZAKI

* rozwój prosty bez form larwalnych (typowe dla

zwierząt lądowych)

OWADY

* rozwój złożony
* larwy owadów mogą żyć w wodzie (larwy komarów, ważek) lub

na lądzie (larwy pasikoników, motyli, muchówek),
co jest wyjątkiem w świecie zwierząt

ROZWÓJ Z PRZEOBRAŻENIEM NIEZUPEŁNYM

* larwa (nimfa) dość podobna do osobnika dorosłego (imago)
pod względem budowy i trybu życia (najczęściej brak jej

skrzydeł i narządów rozrodczych)
* po kilku linieniach przekształca się w postać dorosłą

* występują tu trzy stadia rozwojowe: jajo-larwa-imago

ROZWÓJ Z PRZEOBRAŻENIEM ZUPEŁNYM

* larwa różni się od imago budową ciała i trybem życia
* intensywnie się odżywia i kilkakrotnie linieje, zwiększając rozmiary

* przekształcając się w postać dorosłą przechodzi poważne zmiany (całkowitej
przebudowie ulegają wszystkie narządy wewnętrzne oprócz układu

nerwowego i wygląd zewnętrzny)
* na czas tych przemian (przepoczwarczenia) larwa otacza się kokonem i

przechodzi w stadium poczwarki o nazwie pupa
* po następnym linieniu z poczwarki wydostaje się dorosły owad – imago

* istnieją więc cztery stadia rozwojowe: jajo-larwa-poczwarka-imago
* dorosłe owady nie linieją i nie rosną

PARTENOGENEZA/DZIEWORÓDZTWO

* występuje np. u mszyc
* samice składają niezapłodnione jaja, z których rozwijają

się kolejne pokolenia dzieworodnych samic, które znów
składają niezapłodnione jaja itd.

* po paru takich cyklach rozwojowych ostatnie pokolenie
samic składa dwa rodzaje jaj, z których wylęgają się

samce oraz samice przystępujące do normalnego rozrodu
płciowego

* takie naprzemienne występowanie w cyklu rozwojowym
partenogenezy i rozmnażania płciowego nosi nazwę

heterogonii

TKAWKODYSZNE

BUDOWA STAWONOGÓW

UKŁAD MIĘŚNIOWY

* wór powłokowo-mięśniowy pierścienic i pazurnic

(składający się z mięśni gładkich ułożonych warstwowo) u
stawonogów uległ rozczłonkowaniu na odrębne grupy mięśni

(niektóre owady mogą mieć do 2000 mięśni, podczas gdy np.
człowiek ma ich ok. 380) poruszających poszczególnymi

elementami szkieletu
* często wyróżniamy prostowniki i zginacze – podobnie jak

u kręgowców
* mięśni stawonogów odznaczają się dużą sprawnością (mucha

potrafi wykonać skrzydłami do 350 uderzeń na sekundę)
* budowa histologiczna mięśni ruchowych stawonogów

przypomina mięśnie szkieletowe kręgowców (m.in.
wykazują poprzeczne prążkowanie)

UKŁAD POKARMOWY

* przewód pokarmowy składa się z jelita przedniego,

środkowego i tylnego
* zarówno jelito przednie i tylne wysłane są kutykulą taką

jak ta, która tworzy zewnętrzny pancerz (dlatego nie
mogą tu zachodzić żadne procesy trawienia i wchłaniania,

więc mają miejsce w jelicie środkowym)
* otwór gębowy jest otoczony narządami gębowymi,

umożliwiającymi m.in. pobieranie i mechaniczne
rozdrabnianie pokarmu

* stawonogi odżywiające się pokarmem płynnym
(pajęczaki, owady krwiopijne) mają umięśnioną gardziel

ssącą lub żołądek ssący
* do jelita środkowego uchodzi palczasty gruczoł

trawienny (wątrobotrzustka), wyjątkiem są owady,
które go nie posiadają

* na granicy jelita środkowego i tylnego owadów, wijów i
większości pajęczaków znajdują się ujścia narządów

wydalniczych

UKŁAD ODDECHOWY

* u wielu małych stawonogów i gatunków pasożytniczych wymiana
gazowa odbywa się całą powierzchnią ciała

UKŁAD KRĄŻENIA

* otwarty układ krążenia
* składa się z serca, niewielu naczyń

krwionośnych (czasami w ogóle ich brak) oraz
systemu przestrzeni i zatok krwionośnych

wokół narządów wewnętrznych
* płyn krążący w tym układzie nazywamy

hemolimfą (najczęściej bezbarwna), bo
powstał z wymieszania się krwi i płynu jamy

ciała
* barwniki oddechowe (jeśli występują) są

rozpuszczone w osoczu
* mogą to być: czerwona erytrokruoryna,

niebieska hemocyjanina
* serce położone jest po grzbietowej stronie ciała

i ma kształt mniej lub bardziej wydłużonego
worka (rurki), z którego wychodzi kilka naczyń

krwionośnych (najczęściej największe naczynie
kieruje się do przodu ciała)

* kurcząc się, serce wyrzuca hemolimfę poprzez
naczynia do przestrzeni pomiędzy narządami

* stamtąd część hemolimfy trafia do narządów
oddechowych, gdzie oddaje dwutlenek węgla

i ulega natlenowaniu
* następnie kanałami i zatokami wraca z

powrotem do serca, gdzie wpływa przez
specjalne otwory (ostia), najczęściej

rozmieszczone metamerycznie po brzusznej i
grzbietowej stronie serca

* u owadów, w związku z silnym ukrwieniem
tchawek, układ krwionośny jest uproszczony, a

bezbarwna hemolimfa nie bierze udziału w
przenoszeniu gazów oddechowych

SKRZELA

* wodne skorupiaki mają je w postaci
rozgałęzionych i silnie ukrwionych

wyrostków, osadzonych najczęściej u
nasady odnóży

* czasami całe odnóża mogą
funkcjonować jako skrzela (skorupiaki

planktoniczne WIOŚLARKI i wodne
szczękoczułkowce SKRZYPŁOCZE)

* w warunkach lądowych (brak wody i
znaczna siła ciążenia) wyrostki skrzeli

zlepiają się ze sobą przez co znacznie
zmniejsza się ich łączna powierzchnia i

zwierzę skrzelodyszne się dusi

PŁUCA/WORKI PŁUCNE

* występują u pajęczaków

* parzyste komory położone w odwłoku
* prowadzą do nich przetchlinki

* komory podzielone są na wiele wąskich,
szczelinowatych kieszonek, omywanych przez

płyn jamy ciała – na ich ściankach zachodzi
wymiana gazowa

TCHAWKI

* występują u owadów, wijów i

niektórych pajęczaków
* chitynowe rurki rozgałęziające się w

całym ciele, wnikające nawet do odnóży
i czułków

* najcieńsze tchawki (tracheole)
docierają do każdej komórki ciała, dzięki

czemu układ krążenia nie uczestniczy w
rozprowadzaniu gazów oddechowych

* na zewnątrz otwierają się
przetchlinkami położonymi najczęściej

z boku ciała
* tchawkowy system oddychania

nakłada na lądowe wije i owady
ograniczenia rozmiarów (rurki

tchawkowe nie mogą być zbyt długie,
aby świeże powietrze zdołało dotrzeć do

ślepo zakończonych tracheoli)

UKŁAD WYDALNICZY

* narządami wydalniczymi wielu stawonogów są
przekształcone metanefrydia

* zlokalizowane są w parzystych gruczołach
czułkowych i szczękowych skorupiaków (ich ujścia

znajdują się u nasady czułków II pary lub szczęk) oraz
gruczołach biodrowych pajęczaków

* specyficzne są także cewki Malpighiego mające
postać zamkniętych od strony jamy ciała cienkich

kanalików, których ujście znajduje się na granicy
pomiędzy jelitem środkowym a tylnym

* kanaliki te zbierają zbędne i szkodliwe metabolity z
płynu wypełniającego jamę (hemolimfy) i przekazują je

do jelita
* tam po resorpcji wody, razem z resztkami pokarmu

są usuwane na zewnątrz
* cewki te występują u owadów, wijów i wyżej

uorganizowanych pajęczaków
* stawonogi wodne wydalają głównie silnie

rozcieńczony amoniak
* lądowe przetwarzają amoniak w zwiąki azotowe

słabo rozpuszczalne w wodzie, takie jak guanina
(pajęczaki) czy kwas moczowy (owady)

BUDOWA STAWONOGÓW

UKŁAD NERWOWY

* u prymitywnych stawonogów układ jest podobny do drabinkowego

układu pierścienic
* składa się z parzystego zwoju głowowego, obrączki

okołogardzielowej i dwóch pni brzusznych, łączących parzyste
zwoje segmentowe

* ewolucja układu polegała na coraz większej centralizacji (brzuszna
drabinka stopniowo zlewała się w pojedynczy łańcuszek nerwowy,

nastąpił rozwój zwojów głowowych aż do wytworzenia
skomplikowanego mózgu: trójdzielnego u wyżej uorganizowanych

owadów albo dwudzielnego u pajęczaków)

NARZĄDY ZMYSŁÓW

* narządy zmysłów są zróżnicowane i dobrze rozwinięte

CHEMORECEPTORY

* narządy węchu i smaku

* wyspecjalizowane grupy komórek leżące
najczęściej na czułkach, które reagują na

substancje chemiczne niesione przez wodę
lub powietrze (czułki służą jednocześnie

jako narząd dotykowy)

WŁOSKI DOTYKOWE

* narządy równowagi w

postaci statocyst (podobne
do tych u jamochłonów)

OCZY

OCZY PROSTE

* u pajęczaków

OCZY ZŁOŻONE

* oczy owadów, wijów i niektórych skorupiaków

* składają się z wielu pojedynczych elementów (omatidiów)
* każde omatidium odbiera tylko wąski wycinek pola widzenia, co daje

obraz mozaikowy, który ulega przetworzeniu w układzie nerwowym
* pole widzenia jest bardzo szerokie (u drapieżnych owadów sięga 360°)

* oczy umożliwiają stawonogom dostrzeżenie szerszej gamy barw (np.
pszczoły widzą ultrafiolet i rozróżniają polaryzację światła, co ułatwia

orientację przy pochmurnym niebie)

APOZYCYJNE

* każde z licznych omatidiów jest otoczone

komórkami barwnikowymi, które
pochłaniają większość promieni świetlnych,

przepuszczając do soczewki tylko prostopadłe
* występują u owadów dziennych

SUPERPOZYCYJNE

* liczma omatidiów jest stosunkowo niewielka a

izolacja optyczna między nimi wyraźnie mniejsza
* przekazywany obraz jest jaśniejszy ale traci na

ostrości
* występują u owadów nocnych (lub prowadzących

zmierzchowy tryb życia) i u skorupiaków

NARZĄDY TYMPANALNE

* występują u owadów

wydających dźwięki (PSIKONIK,
ŚWIERSZCZ)

* służą do odbioru fal
akustycznych

* mają postać okienek w
pancerzu, które od zewnątrz

zamknięte są błoną
* mogą występować na przednich

bądź tylnych odnóżach lub na
jego odwłoku

BUDOWA ZEWNĘTRZNA

* segmentacja heteronomiczna (zróżnicowanie metamerów,

które po zgrupowaniu dają trzy większe części ciała, tzw. tagmy
– głowę, tułów i odwłok

* podstawowe tagmy niektórych stawonogów łącz się tworząc np.
głowotułów (skorupiaki, pająki) lub nawet jednolity,

niepodzielny korpus (kosarze, roztocze)
* każdy metamer pierwotnie zaopatrzony był w parę odnóży,

które także uległy znacznym zmianom
* na głowie przekształciły się w czułki (pierwotnie 2 pary) oraz

w narządy gębowe do pobierania pożywienia (ich liczba jest
różna, np. u raka 6 par, i są różnorodnie ukształtowane w

zależności od rodzaju pobieranego pokarmu)
* odnóża tułowiowe najczęściej zachowały funkcje

lokomocyjne i w zależności od środowiska życia mogły służyć do
kroczenia (lub skakania), pływania lub rozgrzebywania ziemi (u

form podziemnych)
* odnóża odwłokowe często wykazywały tendencję do

zanikania, obecnie służą jako narząd kopulacyjny, narząd do
podtrzymywania zniesionych jaj lub też wspomagają odnóża

tułowiowe w poruszaniu się (zwłaszcza u wodnych
skorupiaków)

* u części skorupiaków i pajęczaków jedna para odnóży
krocznych (raki) lub gębowych (skorpiony) przekształciła się w

pokaźne szczypce

BUDOWA CIAŁA

* jama ciała nie jest podzielona metamerycznie

* w rozwoju zarodkowym worki celomatyczne łączą się ze sobą oraz z przestrzeniami
pierwotnej jamy ciała, tworząc pojedynczą jamę ciała o charakterze mieszanym (pierwotno-

wtórnym)
* ten typ jamy ciała nazywamy miksocelem

* ciało pokryte jednowarstwowym nabłonkiem, wytwarzającym na swojej powierzchni grubą
warstwę kutykuli (oskórka)

* kutykula składa się z naprzemiennych warstw białka i chityny
* często bywa dodatkowo impregnowana solami wapnia i innymi związkami chemicznymi

nadającymi jej sztywność (z tego powodu odgrywa rolę pancerza ochronnego, prawie
całkowicie nieprzepuszczalnego dla wody oraz gazów)

* kutykula jest konstrukcją, do której od wewnątrz przyczepione są mięśnie, stanowi więc
również szkielet zewnętrzny

* wzmocnienia oskórka są nierównomierne na całej powierzchni ciała
* najczęściej w miejscach, między segmentami tułowia, a także pomiędzy członami odnóży

występuje sama elastyczna chityna (tworzą się tu ruchome połączenia szkieletu – stawy)
* zewnętrzny pancerz ochronny jest stosunkowo ciężki i uniemożliwia osiągnięcie większych

rozmiarów z przyczyn mechanicznych (zwłaszcza na lądzie) – największym stawonogiem na
lądzie była KARBOŃSKA WAŻKA mająca ponad 50cm długości i 75cm rozpiętości skrzydeł

* sztywna puszka szkieletu uniemożliwia stały wzrost organizmu, dlatego też u stawonogów
występuje linienie (okresowe zrzucanie oskórka po uprzednim wytworzeniu pod nim nowego) –

mamy do czynienia ze wzrostem skokowym
* nowy, obszerniejszy pancerz jest początkowo miękki i elastyczny, dopiero z czasem dochodzi

do jego utwardzenia (do tego momentu zwierzę jest bezbronne i dlatego w okresach linienia
wśród stawonogów występuje największa śmiertelność)

* w zewnętrznej warstwie pancerza mogą występować pigmenty, na powierzchni zaś różnego
typu kolce, włoski, itp.

PRZEGLĄD SYSTEMATYCZNY I ZNACZENIE STAWONOGÓW

* wymarła grupa zwierząt morskich
* miały jedną parę czułków i nie miały wyspecjalizowanych odnóży gębowych

TRILOBITOMORPHA +

Cecha

Skorupiaki

(langusta, rak stawowy)

Pajęczaki

(pająk krzyżak)

Owady

(jelonek rogacz, pszczoła)

Tagmy

* głowotułów

* odwłok

* głowotułów

* odwłok

* głowa

* tułów (3 segmenty)
* odwłok

Odnóża

* czułki (2 pary)
* narządy gębowe (6 par)

- żuwaczki
- szczęki (2 pary)

- szczękonóża (3 pary)
* odnóża kroczne (5 par)

* odnóża odwłokowe

U raków pierwsza para odnóży
krocznych zaopatrzona jest w

szczypce

* czułki zanikły
* narządy gębowe (2 pary)

- szczękoczułki
- nogogłaszczki

* odnóża kroczne z pazurkami (4
pary)

Szczękoczułki większości pająków

zawierają jad

* czułki (1 para)
* narządy gębowe (3 pary)

- żwaczki
- szczęki (2 pary)

* odnóża kroczne z pazurkami (3
pary)

U owadów uskrzydlonych skrzydła

(zwykle 2 pary) mieszczą się na Ii i
III segmencie tułowia

* żyły przez całą erę paleozoiczną
* miały spłaszczone ciało z trójdzielnym, segmentowanym pancerzem, wyodrębnioną głowę

z wielkimi, złożonymi oczami i niezróżnicowane odnóża zaopatrzone w skrzela

TRILOBITA +

CHELICERATA

* nie mają czułków
* odnóża gębowe złożone z 2 par: szczękoczułków i nogogłaszczek

* głowa zlana z tułowiem tworzy głowotułów

MEROSTOMATA

* wodne organizmy skrzelodyszne
* pojawiły się we wczesnym kambrze, największy rozkwit przeżyły w późnym sylurze

* wówczas żyły olbrzymie WIELORAKI osiągające długość 3m z wyglądu przypominające dzisiejsze skorpiony
* większość staroraków wymarła w karbonie

* do dziś zachowało się kilka reliktowych gatunków SKRZYPŁOCZY żyjących u wybrzeży Ameryki Północnej i
Środkowej

ARACHNIDA

* pierwsze zwierzęta lądowe

* najprawdopodobniej potomkowie sylurskich wieloraków
* ciało podzielone na głowotułów z dwiema parami odnóży gębowych i czterema parami

odnóży krocznych oraz odwłok pozbawiony odnóży (przypuszczalnie przekształconymi
odnóżami odwłokowymi są kądziołki przędne służące do produkcji nici pajęczych)

* nogogłaszczki niektórych (skorpiony, zaleszczotki) przekształcają się w szczypce
* oddychają płucami lub tchawkami (albo jednymi i drugimi jednocześnie), umieszczonymi

zazwyczaj na odwłoku
* głównie zwierzęta drapieżne, nieliczne pasożytują na roślinach i zwierzętach

* większość drapieżnych pajęczaków ma gruczoły jadowe, umieszczone w szczękoczułkach
(pająki, kosarze), nogogłaszczkach (zaleszczotki) lub na końcu odwłoka (skorpiony)

* pobierają jedynie pokarm płynny
* pasożyty żywią się krwią lub sokami roślinnymi

* drapieżniki upłynniają swoje pożywienie, wprowadzając do wnętrza ofiary enzymy trawienne po
uprzednim unieruchomieniu jej jadem

* przechodzą rozwój prosty (z wyjątkiem roztoczy)
* częsty demorfizm płciowy

* dzielimy je na 9 rzędów, w Polsce spotykamy jedynie 4
* są ważnymi konsumentami w swojej klasie wielkości

* niektóre szkodzą gospodarce, wywołując choroby pasożytnicze zwierząt oraz wyrządzając
szkody na polach i w magazynach

* nieliczne niebezpieczne dla człowieka bezpośrednio (skorpiony, pająki) lub pośrednio
(kleszcze przenoszące wirusa zapalenia opon mózgowych czy krętki boreliozy)

* niebezpieczne mogą być też drobne roztocza wywołujące odczyny alergiczne

PAJĄKI

* odwłok wyraźnie oddzielony od głowotułowia

* pająki sieciowe – łapią zdobycz w misternie splecione pajęczyny (KRZYŻAK)
* pająki bezsieciowe (SKAKUNY)

* często mylone z pająkami

* mają dłuższe odnóża od pająków i nie mają wyraźnego podziału na głowotułów i odwłok
* (KOSARZ ZWYCZAJNY)

KOSARZE

* przypominają miniaturowe skorpiony (1-8mm długości) z powodu nogogłaszczek

przekształconych w szczypce
* nie mają gruczołu jadowego na odwłoku (ZALESZCZOTEK POSPOLITY)

ZALESZCZOTKI

* bardzo małe pajęczaki o zwartej segmentacji i złożonym cyklu rozwojowym
* jest wśród nich wiele pasożytów (KLESZCZ PASTWISKOWY, ŚWIERZBOWIEC DRĄŻĄCY, NUŻENIEC

LUDZKI)

ROZTOCZE

* występują w rejonach o cieplejszym klimacie
* największe ale najprymitywniejsze pajęczaki

* mają szczypce i charakterystycznie umiejscowiony gruczoł jadowy (na odwłoku)
* odwłok dzieli się na szeroki i spłaszczony przedodwłok oraz cienki i wydłużony zaodwłok,

zakończony gruczołem i kolcem jadowym

SKORPIONY

* mają dwie pary czułków
* ciało najczęściej podzielone na głowotułów i odwłok zakończony segmentem pozbawionym odnóży

(telsonem)
* zaznacza się tu tendencja ewolucyjna polegająca na coraz większej specjalizacji odnóży

* proces linienia powtarza się przez całe życie
* prawie wyłącznie wodne (morskie i słodkowodne), wyjątkowo żyją w wilgotnych środowiskach lądowych

* najliczniejsza wodna grupa stawonogów
* ważny element struktury troficznej ekosystemów wodnych

* formy planktoniczne (tworzące zooplankton) są podstawowymi konsumentami fitoplanktonu, a same są
pokarmem ryb lub wielorybów (KRYL)

* saprofagiczne formy przydenne (bentoniczne) spełniają w ekosystemie funkcje sanitarne
* gospodarczo wykorzystuje się rakowce (HOMARY, LANGUSTY, KREWETKI, RAKI) przeznaczając je do

bezpośredniej konsumpcji
* planktoniczny KRYL po usunięciu chityny przerabia się na konserwowane pasztety

CRUSTACEA

PODRACZKI

* grupa zbiorcza, do której zaliczamy wszystkie prymitywniejsze skorupiaki, mające zmienną liczbę

segmentów ciała
* występuje jednooka larwa typu pływik

* najczęściej małe i swobodnie pływające (DAFNIE, OCZLIKI, PRZEKOPNICE)
* rzadziej osiadłe (PĄKLE)

* skorupiaki wyższe o dużych rozmiarach

* stała liczba segmentów (20)
* z 8 par odnóży tułowiowych najczęściej 5 par tworzy wyspecjalizowane odnóża kroczne, z których

pierwsza para zazwyczaj ulega przekształceniu w pokaźne szczypce
* rozwój prosty lub złożony (z larwą typu żywik, przypominającą mikroskopijnego raczka)

* większość to drapieżne lub saprofagiczne organizmy związane z dnem zbiorników (RAK RZECZNY,
HOMAR, pozbawione szczypiec LANGUSTY, KRAB WEŁNISTORĘKI)

* występują też formy pływające (KRYL)
* kilka gatunków żyje na lądzie (PROSIONKI, STONOGI)

RAKOWCE

MANDIBULATA

* zasadniczo lądowe oddychające tchawkami

* mają dobrze wyodrębnioną głowę z jedną parą czułków
* odnóża są jednogałęziste

* zazwyczaj rozwój złożony
* znane od syluru, ich wodni przodkowie przypuszczalnie podobni do trylobitów

* drapieżne (pareczniki, ważki, chrząszcze biegacze) odgrywają ważną rolę w utrzymaniu równowagi
ekologicznej, żywiąc się głównie owadami zapobiegają masowemu pojawianiu się (gradacjom) gatunków

roślinożernych

TKAWKODYSZNE

MYRIAPODA

* pierwotniejsza grupa tchawkodysznych

* ciało podzielone na głowę i segmentowany tułów z niewyodrębnionym odwłokiem
* na segmentacji znajdują się niezróżnicowane, drobne, członowane odnóża

* drapieżne z gruczołem jadowym na szczękoczułkach

* mają jedną parę odnóży na każdym segmencie tułowia
* WIJ DREWNIAK (często mylnie nazywany stonogą)

PARECZNIKI

* roślinożerne lub saprofagiczne

* walcowate, wydłużone ciało
* na segmentach tułowia mają po dwie pary odnóży

* KROCIONOGI

DWUPARCE

* lądowe stawonogi wywodzące się z pierwotnych wijów lub skorupiaków

* ciało podzielone na głowę, tułów i segmentowany odwłok
* tułów składa się z trzech segmentów, a na każdym z nich jest jedna para odnóży

* podstawowa grupa konsumentów I rzędu we wszystkich ekosystemach lądowych (liczebne, różnorodne i
przystosowane do pobierania praktycznie każdego rodzaju pokarmu) /podobnie roślinożerne wije/

* ważny składnik pożywienia wielu kręgowców (mrówkojady, ptaki)

INSECTA

* prymitywne, małe bez skrzydeł

* aparat gębowy typu gryzącego
* rozwój prosty

* RYBIK CUKROWY występujący w miejscach ciepłych i wilgotnych (np. łazienkach)

OWADY NIEUSKRZYDLONE

V

* pierwotnie na drugim i trzecim segmencie tułowia mają dwie pary jednakowych skrzydeł, które

zmieniały się w trakcie ewolucji:
- tylne skrzydła uległy stopniowej redukcji, tak że u bardzo wyspecjalizowanych MUCHÓWEK

pozostaje jedynie przednia para
- przednie skrzydła przekształciły się w ochronne pokrywy, tylne służą do latania (CHRZĄSZCZE)

* w zależności od pobieranego pokarmu owady mają różnie ukształtowane, wyspecjalizowane aparaty
gębowe

* nie występują tu gruczoły jadowe służące do zdobywania pożywienia (gruczoły jadowe i żądła niektórych
błonkówek mają charakter obronny)

* mają bardzo rozbudowany system tchawek, potrzebnych do transportu gazów oddechowych
i spełniających funkcję rusztowania dla błoniastych skrzydeł

* dzielimy je na 30 rzędów

OWADY

USKRZYDLONE

OWADY O PRZEOBRAŻENIU NIEZUPEŁNYM

WAŻKI

* zachowały wiele cech pierwotnych

- dwie pary podobnych skrzydeł o drobnym żyłkowaniu (skrzydła te w czasie spoczynku są
składane wzdłuż ciała)

* aparat gębowy typu gryzącego i olbrzymie oczy złożone
* ŻAGNICA – największa ważka o rozpiętości skrzydeł ponad 10cm, ŁĄTKA

* potocznie szczypawki

* przednia para skrzydeł przekształcona w krótkie pokrywy, pod którymi znajdują się składane
błoniaste skrzydła drugiej pary

* na końcu odwłoka występują łęgowate wyrostki
* SKOREK ZAUSZNIK

SKORKI

* wszystkożerne i ciepłolubne

* niektóre gatunki, np. KARCZAN WSCHODNI żyją w zaniedbanych pomieszczeniach

KARACZANY

* roślinożerne

* aparat gębowy typu gryzącego
* przednie skrzydła skórzaste (tworzące pokrywy), a tylne błoniaste

* niektóre wydają dźwięki za pomocą narządów dźwiękowych (strydulacyjnych):
- pierwszy typ – dźwięki powstają, gdy jedno skórzaste skrzydło przednie, zaopatrzone w rodzaj

tarki, pociera o drugie (pasikoniki, świerszcze)
- drugi typ – tarka znajduje się na tylnych odnóżach, a dźwięk powstaje przez pocieranie odnóży

o pokrywy skrzydeł (szarańcze)
* pospolite na łąkach i polach

* PAIKONIKI, SZARAŃCZA WĘDROWNA, TURKUĆ PODJADEK

PROSTOSKRZYDŁE/

SZARAŃCZAKI

* zróżnicowana grupa małych owadów roślinożernych

* aparat gębowy typu kłująco-ssącego
* wiele groźnych szkodników roślin, np. MSZYCE

PLUSKWIAKI

RÓWNOSKRZYDŁE

* zewnętrzne pasożyty ssaków

* wtórnie utraciły skrzydła
* aparaty gębowe kłująco-ssące

* WESZ LUDZKA

WSZY

OWADY O PRZEOBRAŻENIU ZUPEŁNYM

* skrzydła pokryte drobnymi, barwnymi łuseczkami, tworzącymi często barwny wzór

* większość motyli żywi się nektarem
* aparat gębowy ssący (trąbka)

* larwy (gąsienice) roślinożerne
* motyle dzienne – RUSAŁKA ADMIRAŁ

* motyle nocne (ćmy) – ZMIERZCHNICA TRUPIA GŁÓWKA

ŁUSKOSKRZYDŁE/

MOTYLE

* bardzo liczny rząd

* dwie pary błoniastych, nierównych skrzydeł (tylne mniejsze)
* aparaty gębowe gryzące lub gryząco-liżące

* u niektórych pokładełko (rurkowaty narząd samic służący do składania jaj) uległo przekształceniu
w żądło

* larwy to czerwie
* potrafią tworzyć złożone społeczności jak mrówki (RUDNICA), pszczoły (PSZCZOŁA MIODNA)

czy osy (OSA POSPOLITA)
* pszczoły produkują miód i zapylają rośliny uprawne

BŁONKOSKRZYDŁE/

BŁONKÓWKI

* tylko jedna (pierwsza) para błoniastych skrzydeł

* tylne uległy redukcji do niewielkich, buławkowatych przezmianek (prawdopodobnie służą one jako
stabilizatory lotu oraz stymulują pracę przednich skrzydeł)

* narządy gębowe zróżnicowane (gryzące, liżące, ssące oraz wszystkie formy pośrednie)
* larwy to czerwia

* MUCHA DOMOWA, krwiopijne KOMARY

MUCHÓWKI

* zwane tęgopokrywowymi od pierwszej pary skrzydeł przekształconej w solidne, skorupiaste pokrywy

* zwykle narządy gębowe gryzące
* larwa to pędrak

* BIEDRONKA SIEDMIOKROPKA, CHRABĄSZCZ MAJOWY

CHRZĄSZCZE

* małe, bocznie spłaszczone pasożyty, żerujące na ssakach i ptakach

* bezskrzydłe, jednak mogą wykonywać wysokie skoki dzięki skocznym odnóżom trzeciej pary
* aparat gębowy kłująco-ssący

* PCHŁA LUDZKA

PCHŁY

* jedwabniki z tchawkodysznych – dają na skalę przemysłową naturalne nici jedwabiu

* stonka, turkuć podjadek, pluskwiaki, mszyce, szarańcze – szkodniki zasiewów
* mącznik młynarek, wołek zbożowy – szkodniki magazynów

* korniki – szkodniki lasów
* kołatki – szkodniki mebli i elementów drewnianych

* termity – w tropikach niszczą całe drewniane budynki
* karaczany, mrówki faraona, skorki – zanieczyszczają żywność

* gąsienice moli – zjadają ubrania wełniane i futrzane
* owady pasożytujące na człowieku i zwierzętach – przenoszą choroby (pchły i pluskwy – dżumę, komary –

malarię, wszy – dur plamisty, muchy tse-tse – śpiączkę)

ZNACZENIE

UKŁAD KRĄŻENIA STAWONOGA - RAKA

- otwarty układ krążenia raka z rurkowatym sercem doskonale funkcjonuje

- falowe skurcze pęcherzyków (komór sercowych) tłoczą hemolimfę do tętnic
- z tętnic wylewa się ona do zatok (przestrzeni) jamy ciała (wypełnione hemolimfą przestrzenie nazywamy hemocelem)

- część hemolimfy trafia do brzusznej zatoki żylnej i z niej do żył skrzelowych
- następnie żyłami skrzelowymi hemolimfa dociera do skrzeli, gdzie ulega utlenowaniu (hemocyjanina zawierająca miedź staje się

wówczas niebieskozielona)
- żyłą osierdziową utlenowana hemolimfa transportowana jest w okolice serca i wlewa się do worka osierdziowego

- z worka przedostaje się przez ostia mające zastawki do komór serca