1

ZOFIA STEFANOWSKA PRÓBA ZDROWEGO ROZUMU

Próba zdrowego rozumu

- polemiki w Romantyczności:

* mędrzec a współczujący świadkowie zdarzenia
* jednostka (wyróżniona z ogółu

bohater romantyczny) a ogół

- Dziewczyna w Dziadach cz. I powtarza sytuację Karusi

* młodzież pełni rolę i nierozumiejącego tłumu, i rozsądnego komentatora

- folklor dla romantyków:

* argumenty w polemice z racjonalizmem, estetyką klasyczną, elitarnym modelem kultury
* wypadkowa opinii zbiorowej – przeciętność, ciasnota umysłów, rozsądny dydaktyzm

zagrożenie indywidualizmu

- przykład drugiego rozumienia folkloru:

* (Dziady cz. II) Guślarz i Widmo nie mają wspólnego języka, ludowy osąd a samowiedza

jednostki niezwykłej

* (Dziady cz. I) strefa marzeń i przeżyć Dziewicy i Gustawa jest zamknięta dla Młodzieży,

nie jest to konflikt pokoleń, ale jednostki z gromadą rówieśników

- Dziady cz. I miały być relacją o narodzinach miłości i jej tragicznym niespełnieniu, nie są
powtórzone w porządku chronologicznym, by zachować wieloznaczność faktów
- historię Gustawa, potrzebną dla zrozumienia jego nieszczęścia, dostarczają nam Dziady cz. IV

kwestia statusu ontologicznego bohatera Dziadów cz. IV

- zjawy z Dziadów cz. II są umotywowane wiarą gromady, umysł racjonalny może je traktować
jako poetycką projekcję myśli zebranych włościan, jako upostaciowienie przesądu
- Gustaw łamie konwenanse właściwe duchom, ale i żywym (nie umiera po przebiciu się sztyletem)
- Dziady cz. IV traktuje się jako monolog liryczny, ale jest utwór o pasji polemicznej, jest to
konfrontacja dwóch postaw życiowych

* Ksiądz – reprezentant zacisza domowego i szczęścia, ale też nauczyciel, który umiał

pociągnąć swych uczniów wysokimi ideałami; głęboko przywiązany do dzieci i do ucznia;
uosobienie miłosierdzia i humanitarnej uczynności

* Ksiądz jest jednak za mało uczuciowy jak na dramat romantyczny, to on jest nieczułym

ś

wiatem, reprezentuje zdrowy rozsądek, a zatem brak serca i wyobraźni

* zawód kapłański i nauczycielski gwarantuje mu pewność siebie, znajomość ludzi i

możliwość spoglądania bez zdziwienia na czyny najbardziej szalone

* Ksiądz klasyfikuje Gustawa jako wariata, co jest jego systemem obrony

- Gustaw jest szaleńcem polemicznym i hamletycznym

* wystarczy mu za motywację, że stanowi odwrotność zdrowego rozsądku i normalności
* jest szaleńcem z premedytacji, by zburzyć racje zdrowego rozsądku
* ulubionym przedmiotem gry słów Gustawa jest motyw śmierci

- Ksiądz ma przewagę, jaką daje mu czyste sumienie i pewność racji normalnego rozumu, ale
Gustaw poddaje go ciężkiej próbie, gdy przebija się sztyletem; Ksiądz załamuje się dopiero, gdy
słyszy głos z kantorka
- cierpienie Gustawa nie zdołało zachwiać rozsądkiem Księdza, to argument ad hominem!
- postawa Gustawa jest dostosowana do Księdza (jest on szalony, bo Ksiądz jest rozsądny, jest
skrajny, bo Ksiądz jest umiarkowany, jest upiorem, bo Ksiądz nie wierzy w duchy)

- żeby cierpienie miało siłę dramatyczną, Gustaw musi być żywy; ale dopiero samobójstwo, po
którym Gustaw nie umiera, pociąga za sobą konsekwencje w sferze idei (te idee chciał obalić G.!!)

2

Świat owadzi w czwartej części Dziadów

1.

kołatek

- kornik z rzędu chrząszczy
- korniki żyją tylko w żywych drzewach, a kołatki też w belkach, starych meblach, kantorkach itp.
- wydaje dźwięki przypominające cykanie zegara

2.

robaczek świętojański

- świeciuch, samiczka z rodziny świetlików
- samiczki przyciągają samce światełkiem, które gaśnie, gdy już się odnajdą
- robaczek od Gustawa jest w stadium wabienia partnera, ale chce, by jego iskry zgasły, choć to
niemożliwe

aż do śmierci będzie sygnalizować swą tęsknotę do kochanka

- Gustaw powtarza: Tak, póki żyję, te iskry nie zgasną!

3.

rój ciem

- pojawiają się na krótko przed północą, w izbie oświetlonej światłem lampy
- są tam i inne owady, bo czynią gwar, a ćmy latają z reguły cicho, ale Gustawa interesują ćmy
- samobójczy fototropizm ciem stał się dla Gustawa okazją do demonstracji ukrytego spirytualnego
sensu przyrody

4.

pajączek

- spotkany w pustej altanie, dawnym miejscu spotkań

- jedyni reprezentanci przyrody ożywionej, poza wiernym psem, karpiem i pstrągiem i kilkoma in.
- świat roślinny tworzy scenerię wspomnień; wyjątek – gałąź – przyjaciel

* Gustaw-wariat: myśli, że gałąź go rozumie
* Gustaw-człowiek trzeźwy: gałąź jest nieczułym kijem, więc nie zdradzi Księdzu jego

zwierzeń

* Gustaw-ironista: martwe drzewo to jego jedyny przyjaciel, a więc przyjaciół nie ma wcale,

jeśli kij współczuje najbardziej, to nie ma współczucia, jeśli kij może zrozumieć
człowieka najlepiej, to zrozumienie w ogóle nie istnieje

- kontrast między obojętnością ludzi a współczuciem świata pozaludzkiego

* wierny pies
* kamień, który zapłakałby nad człowiekiem, gdyby był towarzyszem jego życiowych

cierpień

- żal za utraconym szczęściem, to żal za stanem idealnego zrozumienia

* miłość jest optymalnym wariantem porozumienia między ludźmi
* idealne porozumienie eliminuje słowa, angażuje pozaintelektualne władze psychiczne
* zrozumienie przyjaciół, Księdza, kochanki, to zrozumienie tego, co powszechnie

dostępne, bo powtarzalne

dwie wersje życia Gustawa:

1. banalna historia miłosna (trójkąt, werteriada, z altaną, lekturą, listkiem cyprysu, puklem

włosów i czarną wstążką)

2. wersja eksponująca to, co wyjątkowe i niepowtarzalne (boi się o tę tajemnicę swego

serca, ale zamiast milczeć, zanudza Księdza zwierzeniami)

- Gustaw jest indywidualistą pełnym rozterki, niepewnym, czy jego odrębność jest zasługą czy
grzechem, szuka kontaktu z innym człowiekiem, który przełamałby granicę subiektywności (Dziady
można odczytać jako dramat braku porozumienia między człowiekiem a człowiekiem)
- mieszanina liryzmu i sztuczności

* bezpośredni wylew serca i „scena boleści”, teatr w teatrze
* bohater planuje, że przez godzinę będzie rozpamiętywał, godzinę cierpiał i zabije się, a

potem wyciągnie naukę ze swego losu

3

- perypetia przy zgaśnięciu pierwszej świecy = rozpoznanie się Księdza i Gustawa

* motyw odzyskania się dwóch bliskich osób nie pełni tu żadnej funkcji
* jest to negacja tradycyjnego schematu
* powinno nastąpić pełne porozumienie, a nic takiego się nie dzieje
* prawda jest własnością jednostki

- bohater zyskał poczucie odrębności, świadomość, że dla innych jego świat wewn. jest zamknięty
- uznać się tylko takim, jakim się jest dla innych, to zrezygnować z tego, co w człowieku
partykularne, zrezygnować z prawdy wewn. przeżycia

- owady to element teatru w teatrze

* rozmowa z kołatkiem-dusza lichwiarza
* poznanie empiryczne (kołatek to mały owad) jest niepełne
* rehabilitacja środków pozarozumowych i pozaempirycznych poznania ludzkiego
* głos kołatka to nie zabobon, ale przejaw „duszy świata”, rzeczywistości, którą może pojąć

człowiek, jeśli go nie zaślepia świadectwo jego własnych oczu

- tajemnice natury, jakie Gustaw odkrywa w owadach, są projekcją jego własnych uczuć i
wyobrażeń

odkrywanie tajemnicy człowieka w przyrodzie (antropomorfizacja owadów)

- analogia między światem przyrody a światem ludzkim

* bezsiła rozumu wobec tajemnicy ludzkiej duszy i tajemnicy kołatka
* trzeba czucia i intuicji, żeby pojąć prawdę drugiego człowieka i prawdę natury
* Gustaw jest jak (1) pająk (słabo związany ze światem), (2) nazywa siebie komarem,

(3) uczucia swe porównuje do iskier robaczka świętojańskiego, tak jak (4) kołatek i ćmy
jest pokutująca duszą

* nawet w małym robaczku można znaleźć prawdę życia (nie tak jak mówi Ksiądz:

Zapomnij o swym proszku, zważ na ogrom świata)

- ciągłość między światem ludzi a światem przyrody

* jedność prawdy żywej -- cały świat jest wypełniony niepowtarzalnymi wartościami

Dlaczego właśnie owady pełnią rolę rewelatorów tajemnic przyrody??

1.

wierzenia ludowe

- owad-dusza pokutująca pojawia się w zimie
- dusza ludzką jest osa, ale gł. mucha, bo nie ginie zimą, ale lata po izbie
- zabicie ćmy jest grzechem
- lotna dusza-oddech + dusza-zwierzę = dusza-ptactwo i lotne owady

2.

historyczne uzasadnienie

- w XVIII wieku insekty znalazły się w centrum dyskusji filozoficznej w związku z
rozpowszechnieniem mikroskopu
- nauka o owadach wstrząsnęła przekonaniem o uprzywilejowanej sytuacji człowieka jako obiektu
szczególnej troski Stwórcy
- naturaliści zrezygnowali z szukania porządku i regularności świata stworzonego, ukazywali
natomiast jego bogactwo i różnorodność

3.

są bardzo małe

- są na granicy widzialnego świata żywego
- są w uprzywilejowanej pozycji w rzeczywistości, kiedy opozycją między widzialnym a
niewidzialnym jest naczelną zasadą porządkującą
- duchowe jest często identyfikowane z tym, co niewidzialne
- użytek, jaki człowiek robi ze zmysłu wzroku określa jego postawę wobec świata (Ksiądz –
kompromitacja wzroku, gdy nie poznaje Gustawa w Pustelniku / romantyczne „oczy duszy”)
- owady są widzialne (świetlik), niewidzialne (kołatek) lub widzialne i nie (ulatują, znikają)

** E.Z.**