Wyrazy
międzynarodowe

(internacjonalizmy)

we współczesnym

języku polskim

Europejska wspólnota słownikowa. - Wyrazy miedzynarodowe. - Pograniczny charakter

polszczyzny.

EUROPEJSKA WSPÓLNOTA SŁOWNIKOWA

W rozwoju języków

świata splatają się dwie przeciwstawne,

a zarazem

dopełniające się, tendencje: tendencja do różnicowania się, podziału, roz-
padu języków oraz tendencja do zbliżania się i upodobniania pewnych ich
elementów. Występowanie

pierwszej z nich prowadzI do powstawania ro-

dzin i grup jczyków pokrewnych,

występowanie

drugiej - do powstawa-

nia lig językowych.

Ze względu

na-

swoją historię

i charakterystyczne

cechy gramatyki

i słownictwa

język

polski

należy

z jednej

strony

do

g r u p y

j C z Y k ó w

s ł o w i a ń s k i c h

(ściślej: zachodniosłowiańskich),

współtworzących

indoeuropejską

rodzinę jczykową,

z drugiej - do euro-

pejskiej wspólnoty czy ligi słownikowej obejmującej

poza częścią języ-

ków

indoeuropejskich

także

niektóre jczyki

z innych

rodzin

(fiński,

węgierski).

Jczyki

e u r o p e j s k i e j

(a właściwie: europejsko-amerykańskiej)

w s p ó l n o t y

s ł o w n i k o w e j

powiązane są występowaniem

międzynarodowych

elementów różnego typu i pochodzenia. Są to przede

wszystkim:

Najbardziej rzucającą się w oczy kategorią internacjonalizmów

są między-

narodowe wyrazy. Nie są one w polszczyźnie marginalną częścią słownic-
twa. W polskim języku ogólnym jest około dziesięciu tysięcy jednostek o
międzynarodowych

rdzeniach (gdyby wziąć pod uwagę również słownic-

two specjalistyczne,

znalazłoby

sil; ich znacznie więcej). Stopień inter-

nacjonalizacji

tych

słów jest

różny.

Niektóre

z nich

występują

we

wszystkich

językach

europejskiej

wspólnoty

słownikowej

(np. analiza,

atom. bomba, chemia, .fizyka, kakao, kultura. lampa, litr, metr, planeta,

polity~a.

rlu!io•. ~'Yn~lonia.traktor),

inne obejmują

swym zasięgiem

za-

chodl1l<1częsć tej wspólnoty (np. aliena<}a. amator, arogancja, decyzja,
~Jyskrecj~/,egzystencja.

koncept, kontynuacja,

nuklearny, pasja, perfumy),

jeszcze

lIlne właściwe są tylko językowi

francuskiemu,

niemieckiemu

i

niektórym językom

słowiańskim

(np. abonament,

bilet, dekolt, depesza,

gazeta)., Wyrazy te wywodzą się najczęściej z łaciny lub greki.

DrugIm co do ważności źródłem internacjonalizmów

są języki romań-

skie, przede wszystkim francuski (np. bagaż, b/{let, departament, hangar,
kabaret, koniak, margaryna,

menu, rokoko, rulet(k)a, żyrafa). W

xx

w.

cor~z b~rdziej liczącym

się źródłem internacjonalizmów

staje się język

angIelskI (np. bar. brydż, kemping, koktajl, dżinsy, hokej, jazz, klan, klub,
laser, Lincz, nylon, poncz, snob, sport, tenis).

Internacjonalizmy

przenikają

do całego polskiego słownika. Choć za-

zwy~zaj należą do słownictwa książkowego (np. ablucja, abnegacja, afir-
macJa, anachoreta,

apoteoza, ateizm itp.), odnaleźć je można również w

neutralnym

słownictwie

ogólnym (np. adres, aktor, alfabet, auto, autor,

bank, bar, charakter,

cyrk, dieta, doktor, egzamin, energia, esencja, fa-

bryka, fakt, fantazja, figura, film, forma).

Przeważają wśród nich abstra-

kta, ale i słownictwo

konkretne jest bogato reprezentowane:

odnaZw

~

i zwierząt (np. aster, bambus, banan, chryzantema,

kaktus, kokos,

palma, róża, tulipan itd.; ara, bizon, boa, goryl, kangur, karp, krokodyl,
pingwin, tygrys itd.), przez kulinaria (np. deser, kakao, kawa, krem, majo-

nez, makaron, margaryna, szampan itp.) i słownictwo związane z ubiora-

~i i m<2dą (np. beret, bikini, bluza, dżinsy, nylon. perła, piżama, sandały

itp.), aż po nazwy różnych wytworów techniki (np. auto, automat, baro-
maetr, bomba, radio, rewolwer. satelita, semafor, telefon, telewizja, tra-
ktor, tramwaj).

(?dpowiednie

wyraz.y ~1iędzynarodowe w różnych językach

są zazwy-

czaj tak podobne do SIebIe, że ich utożsamienie nie sprawia kłopotów na-
~et nie)ęzykoznawcom

(niekiedy mamy nawet do czynienia z identyczną

pISOWnIą, np. pol. boa, ros. boa, czcs. boa, bułg. boa, niem. Boa, szw.
boa, ang. boa, fr. boa, hisz. boa, wł. boa, węg. boa). Znacznie trudniej
ziden~y~ikować różnojęzycz~e

kalki strukturalne,

stanowiące

mniej czy

bardZIej dosłowne tłumaczenIe obcego wyrazu (por. pol. nadczłowiek, ros.
sverchcelovek,

niem. Obermensch, szw. avermiin, ang. superman, fr. sur-

homme, hisz. sobrehombre,

fiń. yLi-ihminen itd., gdzie nad

=

sverch =

iiber

=

aver

=

super

=

sur

=

sobre

=

yLi, a człowiek

=

celovek =

Mensch

=

man

=

miin

=

homme

=

hombre

=

ihminen).

Wspólne doświadczenia

i wspólne dziedzictwo

kulturowe sprawiły, że

cZl;sto podobieństwo

dotyczy przede wszystkim ukrytego w nazwie obra-

zu, wyobrażenia czy wierzenia (np. w nazwach roślin - łączenia słonecz-

- międzynarodowe

przyrostki

i przedrostki,

np. pol. -izm, ros. -izm,

czes. -ismus, bułg. -izm, niem. -ism, szw. -ism, ang. -ism, fr. -isme, hisz.

-ismo, wł. -ismo, fill. -ismi, węg. -izmus itd. (łac. -ismus, gr. -ismos);

- międzynarodowe

wyrazy, np. pol. internacjonalny,

ros. internacio-

nal'nyj,

czes. internacionalni,

bułg. internacionalen,

niem. international,

szw. internationell,

ang. international,

fr. international,

hisz. internacio-

nal, wł. internazionale,

fiń. internationaaLinen,

węg. internacionaLis itd.

(łac. internationalis);

-

międzynarodowe

kalki

strukturalne,

np. pol.

wszechmogący,

ros.

vsemogus6j,

czes.

v.l:emocny/vsemohouci,

bułg.

vsemoglC,

niem.

allmiiclltig, szw. allsmiiktig, ang. allmigllty, fr. tout-puissant,

hisz. omni-

potente, fiń. kaikkivaltias, węg. mindenható itd. (łac. omnipotens);

- międzynarodowe

kalki frazeologiczne,

np. pol. między młotem a ko-

wadłem, ros. mef.du molotom a nakoval'nej,

niem. zwischen Amboss und

Hammer, ang. between (file) hammer and (fhe) anvil, fr. entre l'enclume
et le marteau, hisz. entre el yunque y el martillo, węg. kalapacs es iilLO
kaze kerii/u itd.

Niektóre z tych elementów

(przede wszystkim międzynarodowe

wyra-

zy) wykraczają poza granice wspólnoty europejskiej i pojawiają się w ta-
kich językach jak japoński czy turecki. Stanowią one internacjonalizmy

w

szerokim rozumieniu tego słowa. Jednak większość z nich to wyznaczniki
określonej ligi czy tylko jej części.

W języku polskim odnaleźć można wszystkie typy międzynarodowych

elementów: od morfemów słowotwórczych po związki frazeologiczne.

I?o grupy międzynarodowych

morfemów

należą takie przyrostki, jak:

-acja, -ant, -ator, -ista, -izm i takie przedrostki, jak: anty-, ekstra-, hiper-,
sub-. super-, ultra-. Są to głównie morfemy pochodzenia

greckiego lub

łacińskiego, ale internacjonalizacji

mogą podlegać również przyrostki wy-

wodzące się z języków

nowożytnych

(międzynarodowy

przyrostek

-aż

jest pochodzenia francuskiego, zaś -ing pochodzenia angielskiego).

O

roz-

powszechnieniu

i sile międzynarodowych

morfemów

może świadczyć

chociażby to, że hlCZą się również z podstawami rodzimymi (np. załog-
-ant, pielęgn-acja, tumiwis-izm).

nika ze słOflcem: ros. podsolne(Ynik, czes. sluneó/ice,

bułg. slnLYogled,

niem. Sonnenb1ume, szw .. wlros, ang. sunjlower, fr. tournesol, hisz. gira-

.wlltort!asol, wl. girasole, węg. I/apraforgo, fiń. auringokukka, gdzie słwi-
ce

=

.mlnce

=

slunce

=

Sonne

=

sol

=

sun

=

sol( eil)

=

sol

=

sole

=

nap

= auringo czy muchomora z muchą: ros. muchomor, czes. muchomiirka,

bułg. mudlOmorka,

niem. Fliegenpilz, szw. jlugsvamp,

hisz. matamoscas,

fiń. karpassieni, gdzie mucha

=

Fliege

=

jluga

=

mosca

=

karpa).

Widoczna

(wyrazy międzynarodowe)

i ukryta (międzynarodowe

kalki

strukturalne)

internacjonalność

słów nie jest jedynym świadectwem przy-

należności do określonej ligi słownikowej. Również frazeologia informuje
o związkach łączących narody europejskie.

Wspólne są porównania wy-

wodzące się bądź z obserwacji otaczającego świata (biały jak §nil% czer-
wony jak

krew,

twardy jak

kamień,

lekki jak

piórko

itp.),

bądź

z

przypisywanych

temu światu antropologicznych

cech (porównania "zwie-

rzęce" wiążące się z wyobrażeniami

na temat zwierząt utrwalonymi m.in.

w bajkach Ezopa - chytry jak lis, dzielny jak lew, łagodny jak jagnię
itp.). Wspólna jest frazeologia rodem z mitologii (syzyfowa praca, jabłko
niezgody, męki Ta1ltala itp.) czy z Biblii (ziemia obiecana, rzeź niewinią-
tek, zakazany owoc itp.)

Międzynarodowe

frazeologizmy

to nie tylko ozdobniki, które można z

języka usunąć, zastąpić innymi elementami.

Międzynarodowe

kalki fra-

zeologiczne,

takie jak: na podstawie

czegm( (ros. na baze I na osnove I

na osnovanii

cego, czes. na zdklade I na podklade

eeho, niem. auf

Grund, ang. on the basis of, fr. sur la base de itd), pod wpływem czego.\>,
z wyjątkiem czego.\>,w porównaniu

z czym.\>i wiele innych przenikają te-

ksty, zwłaszcza teksty pisane.

Występowanie

międzynarodowych

elementów

to jedynie

zewnętrzny

przejaw

unifikacyjnych

tendencji

widocznych

w ligach słownikowych.

Nie są to bowiem elementy mechanicznie dodawane do zasobu leksykal-

no-frazeologicznego.

Z ich istnieniem wiąże się powstawanie nowych mo-

deli

słowotwórczych

i frazeologicznych

czy

nowych

mechanizmów

metaforyzacji.

Internacjonalizacja

słownictwa łączy się też z ujednolice-

niem różnojęzycznych

pól wyrazowych.

Wszystko to prowadzi do coraz

większego

podobieństwa

językowych

obrazów świata, do wykształcania

się podobnych schematów myślenia i rozumowania (już na początku

XIX

wieku Anne Louise de Stael mówiła o myśleniu na sposób europejski -

pel/ser en europeen).

Na powstanie europejskiej ligi słownikowej złożyły się zarówno przy-

czyny językowe, jak i pozajęzykowe.

Te pierwsze to funkcjonowanie

w

różnych okresach dziejów Europy międzynarodowych

czy ponadnarodo-

wych języków: łaciny, francuskiego, angielskiego. Każdy z tych języków
pozostawił

(czy pozostawia)

W

słownikach

ślad w postaci ł'.apożyczeń

właściwych

(międzynarodowe

morfemy

i wyrazy)

bądź strukturalnych

(międzynarodowe

kalki strukturalne

i frazeologiczne).

Przyczyny pozaję-

zykowe to wspólnota

doświadczeń

związana z podobnym

środowiskiem

geograficznym

i przyrodniczym

(przejawia się to m.in. w międzynarodo-

wych kalkach strukturalnych

i frazeologicznych

dotyczących świata zwie-

rzęcego i roślinnego),

wspólna historia (znajduje ona odzwierciedlenie

w

istnieniu międzynarodowych

słów nazywających

formy ustrojowe i kie-

runki polityczne, np. demokracja, faszyzm, feudalizm,

czy w międzynaro-

dowych związkach

frazeologicznych

takich jak: rzucić rękawicę czy iść

do Canossy), łączność kulturowa (przykładem mogą być międzynarodowe

frazeologizmy

wywodzące się z mitologii i Biblii, internacjonalizmy

wy-

wodzące się z imion mitologicznych,

np. atlas, narcyz, tytan, a także

międzynarodowe

słownictwo z zakresu religii i sztuki) oraz wymiana na-

ukowa i gospodarcza

(świadectwem

tego są międzynarodowe

nazwy wy-

tworów techniki).

Europejska

liga słownikowa

-

mimo

wymienionych

wcześniej

podo-

bieństw - nie jest obszarem wewnętrznie jednolitym.

Dzieli się na dwie

wielkie części: strefę zachodnioeuropejsko-amerykańską

i strefę wscho-

dnioeuropejską.

Lecz i ten podział nie jest ostateczny. Często mówi się o

przejściowej

strefie środkowoeuropejskiej.

Wyróżnia się też niekiedy ob-

szar północnoeuropejski

i obszar bałkański.

Można przy tym mówić o

centrum ligi tworzonym przez języki ściślej ze sobą powiązane słowniko-
wo (czyli: języki zawierające najwięcej międzynarodowych

elementów i

międzynarodowych

cech właściwych lidze) i o peryfeńach ligi.

Jakie jest miejsce polszczyzny w europejskiej lidze słownikowej?
Język polski to język pograniczny,

sytuuje się on na pograniczu obsza·

ru zachodnio-

i wschodnioeuropejskiego,

a zarazem na pograniczu cen·

trum i peryferii ligi.

Świadczą o tym przede wszystkim dane dotyczące wyrazów między na

rodowych - tych najwyraźniejszych

i najbardziej psychologicznie

oczy

wistych

wyznaczników

przynależności

języka

do

ligi.

Przy

doś(

znacznym udziale internacjonalizmów

w polskim systemie słownikowyn

(prawie 7% całego słownictwa) tym bardziej rzucają się w oczy braki -
niewystępowanie

odpowiedników

wielu zapożyczeń szeroko rozpowszech

nionych

w

strefie zachodnioeuropejskiej

(np. brakuje w języku polskin

kontynuantów

takich łacińskich słów zaczynających

się na literę A, jak

abdomen,

ahruptus,

ahstrusus,

acidus, addire, affinitas, agilis itd., ni

mają swoich formalnych ekwiwalentów takie słowa występujące np. w j~
zyku angielskim, jak: elephant, potato, toma to i wiele innych). Z drugi(
strony - występują tu takie internacjonalizllIY, których nic znajdziemy'

przynależnym

do strefy wschodnioeuropejskiej

jc;zyku rosyjskim (np.

ab-

dykacja, absencja, adoracja, akces, alulja, amator, aprobata, arogancja,
aula, azyl).

Pograniczny charakter polszczyzny ujawnia siC;również w formie wyra-

zów międzynarodowych.

Tam, gdzie różnice formalne mic;dzy różnoję-

zycznymi

odpowiednikami

wyraźnie

informują

o

istnieniu

granicy

wpływów, język polski wraz z innymi językami

słowiańskimi, językiem

niemieckim i - niekiedy - językami skandynawskimi

i ugrofińskimi sytu-

uje się po wschodniej stronic tej granicy (por. pol. pawian, ros. pavian,
czes. pavian, niem. Pavian, fiń. paviani, wC;g.pcivian, szw. babian, ang.
baboon, fr. babuin, hisz. babuino, wł. bab/mino czy pol. kokos, ros. ko-
kos, czes. kokos, niem. Kokos, szw. kokos, fiń. kookos, węg. kókusz, ang.
coco, hisz. coco, wł. cocco). Jednak w wypadku niektórych internacjona-
lizmów wywodzących

się z greki forma słów polskich odmienna jest od

formy słów rosyjskich (np. ros. kedr wobec pol. cedr, czes. cedr, niem.
Zeder, szw. ceder. ang. cedar, fr. cedre, hisz. cedro, wł. cedro, węg. ce-
drus - różnice te spowodowane

są faktem, że do języka rosyjskiego wy-

raz

ten'

przedostał

się

za

pośrednictwem

greki

bizantyjskiej,

do

pozostałych zaś języków za pośrednictwem łaciny).

Podobnie jest w wypadku znaczeń internacjonalizmów,

a ściślej - róż-

nic między szerszym a węższym zakresem znaczeniowym

(np. kontynu-

anty łac. pinus 'sosna'

mają w języku angielskim i językach romańskich

znaczenie odpowiadające

swemu pierwowzorowi,

w pozostałych językach

germańskich,

językach

słowiańskich

i ugrofińskich

zawężone

znaczenie

'rodzaj sosny'; por. też znaczenie polskich czasowników animować, apli-

kować, aresztować,

demonstrować,

determinować,

dyskryminować

itd. i

ich zachodnioeuropejskich

ekwiwalentów).

Z drugiej strony - istnieją ta-

kie polskie wyrazy międzynarodowe,

które mają szersze znaczenie

lub

więcej znaczeń niż ich odpowiedniki

rosyjskie (np. akc'('ptowa{, artykuł,

as, asystowa(', atrak(,ja, awans).

Aby zlokalizować dany język w lidze słownikowej nic wystarczy usta-

lić liczbę internacjonalizmów

oraz opisać ich formy i znaczenia. Istotny

jest również stopień "zakotwiczenia"

internacjonalizmów

w systemie. In-

formuje o tym: po pierwsze - nacechowanie

stylistyczne międzynarodo-

wych słów (różnica między wyrazami neutralnymi stylistycznie a wyraza-
mi odczuwanymi jako obce, słowami książkowymi, specjalistycznymi),

po

drugie - ich miejsce w ciągach synonimicznych

(istnienie wielu rodzin

synonimów może infonnować

o peryferyjnej pozycji zapożyczonej jedno-

stki), po trzecie - ich miejsce w sieci relacji słowotwórczych

(świadec-

twem dobrego zadomowienia

zapożyczonego

słowa w systemie jest b'ldź

zachowanie

więzi

słowotwórczych

właściwych

wyrazowi

źródłowemu,

bądź odbudowanie

i rozbudowanie

tych więzi). Zapożyczenia

z łaciny

częściej nabierają dodatkowego

nacechowania stylistycznego 'na peryfery-

cznym

obszarze

wschodnio-

czy

północnoeuropejskim

niż

w. strefie

zachodnioeuropejskiej.

Polszczyzna nic jest tu wyjątkiem (np. pol. admo-

nicja, {{filia(':;a,akcydentalny itp. to wyrazy książkowe, aberracja, akomo-

d(J(ja,

(/tn~llcl

itp. to wyrazy specjalistyczne.

natomiast ich zachodnioeuro-

pejskie

ekwiwalenty

są

słowami

neutralnymi).

Pod

tym

względem

polszczyzna często różni się od języka rosyjskiego (np. pol. absorbować,

amarant, amoniak itp. to wyrazy neutralne, zaś ich rosyjskie odpowiedni-

ki są terminami specjalistycznymi).

Wiele mic;dzynarodowych słów ma w

polskim

słownictwie

swoje rodzime synonimy

(np. absencja

- nieobe-

cno.\'(~,adekwatny - odpowiedni,

aktualny - obecny, anemon - zawilec).

POZ;\ tym, rodziny słowotw6rcze

koncentrujące

się wokół międzynarodo-

wych jednostek

są w naszym jc;zyku o wiele mniej rozbudowane

niż w

językach

zachodnioeuropejskich.

Czc;sto wiąże siC; to z nacechowaniem

stylistycznym jednostki,

np. nacech()wane w języku polskim słowo afekt

grupuje wokół siebie 3 słowa pokrewne, odpowiednia rodzina słowotwór-
cza w jc;zyku angielskim zawiera 8 słów, w jc;zyku francuskim - l I słów,
W języku hiszpańskim - aż 13 słów.

O centralnym

lub peryferycznym

położeniu

danego jc;zyka świadczą

także proporcje między wyrazami mic;dzynarodowymi a mic;dzynarodowy-
mi kalkami

strukturalnymi.

Zastępowanie

wyrazów

międzynarodowych

ich kalkami to świadectwo

luźniejszych

więzi danego języka z centrum

ligi, np. pol. nosoroiec, ros. nosorog, szw. noshjjrning, WC;g.orrszarvu ja-
ko kalki gr. rhinókeros,

gdzie rhis 'nos',

kb'as

'róg'

wobec niem. Na-

shorn/Rhinozeros,

ang. rhinoceros,

fr. rhinóceros,

hisz. rinoceronte, wł.

rinoceronte, choć także pol. hipopotam, ros. gippopotam, niem. Hippopo-
tamus, ang. hippopotamus,

fr. hippopotame,

hisz. hipopótamo , wł. ippo-

potamo

wobec

niem. Flusspferd,

szw. flodMst,

węg. vizi/ó będących

kalkami gr. hippopótamos,

gdzie hippos 'koń', potamós 'rzeka'.

Układ ligi słownikowej

i zwi;lzki między wsp6łtworzącymi ją jc;zykami

to zjawiska zmienne w czasie. Rozwój kontaktów gospodarczych,

nauko-

wych, kulturalnych pociąga za sobą wzrost liczby międzynarodowych

ele-

mentów różnego typu w słownikach europejskich. Ostatnie lata przyniosły

ekspansję słownictwa

i frazeologii,

której źródłem jest jc;zyk angielski -

dotyczy to i słownictwa ogólnego, i specjalistycznego.

Tendencja ta wy-

d,~je się przyhierać

na sile, a efektem jej jest coraz ściślejsze zespolenie

języków składających się na curopejsk'l łigę słownikową.

A k u I c n k o

Walcrij

Wiktorowicz.

1972, Wop rosy illtenwcymwlizacyji

sIOlt'Gr'/logo

soslawa jazyka.

Charkow.

IlIlernacyo/lal/ly;e

e!emiellly

l\'

lehikie

i liermi/lol01:iji, 1980. Charkow.