Zbigniew Drozdowicz

Filozofia Włoska w Okresie Odrodzenia

I.

Włochy w XIV i XV wieku

Włochy były podzielone na różne królestwa, księstwa, hrabstwa. Na północy –
Republika Wenecka (Wenecja, Padwa), północny wschód – Księstwo Styrii (stolica
Lublana)
Florencja – jedno z najważniejszych ośrodków życia umysłowego, najbogatsze
Wenecja – potęga gospodarcza i morska ; Mediolan

II.

Odrodzenie

Termin odrodzenie upowszechnił francuski historyk Jules Michelet. Akcentuje on
radość z życia cechującą tę epokę i dzięki temu człowiek uwolnił się od
krępującego go średniowiecza i pogardy dla świata. Zdobyczą epoki renesansu
było: odkrycie świata, człowieka, nowa natura ludzka, starożytność, do której
powrócono, wrażliwość na przyrodę. Od Giorgia Vasariego pochodzi podział tej
epoki na poszczególne stulecia (XIV, XV, XVI). Opisuje on żywot najsławniejszych
artystów:
Michał Anioł Buonarroti (1475- 1564) – jego zdolności są darem bożym
Jacob Burckhardt „Krytyka odrodzenia we Włoszech”, szwajcarski historyk sztuki i
kultury, przeciwstawił ten okres średniowieczu. Przywiązywali oni dużą wagę do
pojawienia się w tym okresie kręgu wybitnych indywidualności, który coraz bardziej
się rozszerzał. On i Vasari twierdzą, że odrodzenie włoskie dominowało nad innymi.
Humanizm renesansowy był okresem cyceronizmu.

III.

Humanizm

Odrodzenie kojarzy się z humanizmem (jednoznacznie)
Odrodzenie – najważniejszy człowiek i jego dzieła (Jacob Burckhard)
Próba rozłączenia tych pojęć – 1808r – niemiecki historyk edukacji Fryderyk
Niethammer odwołał się do łacińskiego słowa humanus (ludzki) i wyprowadził z
niego określenie humanismus.
Retoryka miała bardzo mocną pozycję w odrodzeniu.
Arystoteles odgrywał dużą rolę. W literaturze moralnej renesansu
rozpowszechnione były tezy Arystotelesa np. że do najwyższego szczęścia
człowieka potrzebne są pewne minimalne dobra zewnętrzne i że życie
kontemplacyjne jest najwyższym celem.
Stoicy – cnota jest dobrem najwyższym i osiągnięcie jej wymaga uwolnienia się od
wszelkich namiętności
Epikur zyskał dużą popularność, lecz często mylono jego naukę

IV.

Odrodzeniowa nauka

Nie zapomniano o rozwijaniu matematyki, fizyki itd. Wyrażano te aspekty świata
fizykalnego, którr można wyrazić w formie matematycznej.
Leonardo da Vinci (1452- 1519) – dźwignia, bloki, rozwinął teorię ciśnienia cieczy,
ma swój wkład w teorię soczewek i oka, a także anatomię i fizjologię, maszyna do
latania. Z doświadczenia rodzi się badanie aktywne i celowe.
Berengario da Carpi – prowadził badania anatomiczne
Giambattista Cacano - prowadził badania anatomiczne
Hieronim Fabrizio – prekursor współczesnej embriologii
Galileusz (1564-1642) – profesor matematyki, odkrył prawo ruchu wahadła, prawo
swobodnego spadania ciał, skonstruował lunetę, odkrył 4 księżyce Jowisza oraz

plamy na Słońcu, przyjął heliocentryzm. Nie negował Pisma Świętego jednak
wybrał obserwację przyrody. Musiał przysiąc, że wyrzeka się teorii Kopernika.

V.

Odrodzeniowa sztuka

VI.

Ośrodki życia umysłowego

Stany: 1. duchowieństwo 2. rycerstwo 3. szlachta 4. mieszczaństwo 5. chłopi
Humanizm renesansowy jako forma życia towarzyskiego i intelektualnego.
Florencja; Wenecja
Architekt Brunelleschi (1396 – 1472)
Rzeźbiarz Donatello (1386 – 1446)
Lorenzo Ghiberti (1378 – 1455)
Michał Anioł (1475 – 1564)
Posąg Dawida
Ród Medyceuszy
Wawrzyniec Wspaniały – mecenas sztuki
Niccolo Machiavelli – humanista

Uniwersytet w Bolonii 1086, Padwie 1222, Siena 1246, Piza 1343

VII.

Zmierzch Odrodzenia

Przyczyny zepchnięcia odrodzenia na pobocze europejskiego życia :
- mieszanie się obcych potęg : Hiszpanii, Francji
- spory wśród wielkich rodów
- sytuacja w Kościele katolickim, rozpad, upadek autorytetu, reformatorzy (Marcin
Luter, Jan Kalwin)
- Sobór powszechny 1545-1563
- brak solidaryzmu wśród jego twórców i propagatorów

Motywy i pojęcia
Motyw kształcenia oraz doskonalenia duchowego – wierzono w możliwości twórcze
człowieka. Twierdzono, że każdy niezależnie od majątku rodzi się z taką samą
duszą, którą można ukształtować – jednak to była mniejszość, większość uważała,
że Bóg w swojej nieskończonej mądrości i niesprawiedliwości rozsiał nasiona i
zarodki życia, które będą dojrzewać.
Motyw szukania we wszystkim ogólnego porządku oraz kreatora – rozwiązania
szukano w starożytnych, w średniowieczu.
Poggio Bracciolini (1380- 1459) – wychwala Platona, Cycerona.
Poszukiwano porządku i dostrzegano w tym rękę Boga, ale łączono też kategorię
fortuny. Machiavelli – wiele ludzi wierzy w Boga lub w los, że rozum ludzki nie może
się im przeciwstawić
Kategoria mirtu – moc, szlachetność duszy lub z przymiotami umysłu – mądrość,
roztropność, rozwaga
Motyw związku jednostki z najbliższym oraz najdalszym otoczeniem – popularna
była astrologia

Platonizm i Platonicy
Platon – nazwany królem lub księciem filozofów, renesans jego filozofii. Została
reaktywowana w 1462 przez Wawrzyńca Wspaniałego Akademia Platońska –
Kierownikiem został Wicino. Jego filozofia była bardziej dialogiem, a nie określoną
teorią. Można ją było stosunkowo łatwo połączyć z wiarą chrześcijańską.
Odrodzeniowi platonicy zawsze dochodzili do wniosku, że Bóg jest najważniejszy.

Ficino o „Uczcie” Platona – na pierwszym miejscu jest Bóg, potem byty duchowe, a
potem cielesne. Platonicy nie uprawiali nauk przyrodniczych, byli też tacy jak np.
Francesco Petrarka, którzy zwalczali te nauki. Właśnie jego uznaje się za
prekursora odrodzeniowego platonizmu. Pisał dzieła o miłości, o jej potrzebie,
miłości człowieka do Boga. Rozważał też potrzebę pokory, krytykował za jej brak
ówczesnych uczonych przyrodników. Jego filozofia była zwrócona do wnętrza
człowieka, stawiając sobie za cel doskonalenie duszy.
Giovanni Boccaccio (1313 – 1375) – poeta i filozof, pochodził z Toskanii, podziwiał
twórczość Petrarki. Autor Dekameronu, z którego wynika, że w ziemskim życiu
udziałem człowieka jest raczej nieszczęście niż szczęście, bez boskiej pomocy nie
można osiągnąć celów.
Caluccio Salutati – autor biografii Petrarki, pisał o polityce, filozofii i o dziełach
literackich. Jako filozof podejmował kwestie ludzkiego życia wewnętrznego jak i
zewnętrznego, polegające na uczestnictwie w sprawach tego świata. Autorytetami
dla niego był Chrystus, św. Paweł, Sokrates. Mówił o relacjach intelektu i woli.
Twierdził, ze na pierwszym miejscu jest intelekt i jego działania, a potem wola.
Leonardo Bruni (1370 -1444) – uczeń Salutatiego, autor biografii Dantego, Petrarki,
Boccaccia, przełożył Platona, Arystotelesa. Zasłynął ze swojej obrony Florencji, cnót
obywatelskich oraz życia społecznego.
Marsylio Ficino – kierował Akademią Platońską, „O miłości, czyli o Uczcie Platona”.
Komentarze do dzieł Epikura i Lukrecjusza. Gruntownie studiował Platona,
Pitagorasa, Pletona i Plotyna. Znalazł u nich bliskie idee wiecznego objawienia się
Logosu lub też objawienie się słowa. Był przeciwko sensualizmowi, przeciwko tym,
którzy usiłowali ukryć prawdę za zasłoną tajemniczych symboli czy przenośni. Był
on przekonany, że prawda jest jedna – różne są natomiast sposoby jej wyrażania,
szczególna rola w jej odkrywaniu przypasa filozofom, ponieważ to oni najbardziej
posługują się rozumem. A ten sposób filozofia staje się swoistą teologią opartą na
rozumie. Ficino chciał zostać jak najbliżej Boga, ponieważ do wiary potrzebuje
rozumu, a nie jakichś cudów (takie osoby nazywał ignorantami, a ich wiarę
zabobonem, a nie religią)
Giovanni Pico Della Mirandoli – jako pierwszy występował przeciwko nadmiernemu
formalizmowi studiów humanistycznych oraz chciał pogodzić ówczesny platonizm z
ówczesnym arystotelizmem. Był członkiem Akademii Platońskiej. Człowiek jest
pośrednikiem między stworzeniami, współtowarzyszem istot wyższych. Królem
istot niższych, tłumaczem natury. Człowiek ma przenikliwy rozum, ma światłą
inteligencję. Człowiek powinien kochać to co Bóg stworzył i podziwiać jego
wielkość, pracować nad sobą, rozwijać zdolności, które otrzymał w zarodku od
Boga. Ma dążyć do tego co najwyższe. O problemie wielkości człowieka chciał
dyskutować publicznie, także o pokoju duchowym(intelektualnym) opartym na
zgodności myśli, idea nie była nowa, a sposób poszukiwania tego pokoju (czyli
zarówno u starożytnych proroków, jak i starożytnych filozofów np. Pitagorasa i
Platona)
Inni platonicy – Nesi, Francesco Catani da Diaccento, Alessandro Sardo, Niccolo
Vito di Gozzi.

Arystotelizm i Arystotelicy

Ten nurt nie był tak mocny jak platoński, jednak obecny przez całe odrodzenie.
Wszyscy arystotelicy starali się postrzegać człowieka w jego naturalnych związkach
z przyrodą. Jest to główne kryterium odróżniające ich od ówczesnych platoników.
Poggio Bracciolini (1380 – 1459) „o chciwości” – jednak nie przeprowadził
jednoznacznej krytyki, jest ona niezbywalna cechą natury ludzkiej. Wszystko co
robimy musi przynosić jakąś korzyść, im jest większa, tym więcej mamy radości, a
mierzy się to sumą pieniędzy. Jednak przedstawił jednoznaczną i surowa krytykę

życia próżniaczego, jego uosobieniem SA dla niego mnisi. „O szlachetności” –
zgłosił swoje votum przeciwko tym, którzy swoją wyróżnioną pozycję społeczną
zawdzięczają urodzeniu.
Lorenzo Valla (ok. 1407 – 1457) „o dialektyce” – krytyka scholastycznej dialektyki.
„o rozkoszy”- pochwała natury oraz człowieka, który pozostaje w bezpośrednim
związku z nią. Natura i Bóg są tym samym albo prawie, piękno ciała (twierdził, że
więcej pożytku dla rodzaju ludzkiego przynoszą rozpustnice i ulicznice niż święte
dziewice żyjące w czystości. Zaproponował chrześcijaństwo nie konfesyjne, lecz
kontrowersyjne.
Pietra Pomponazzi (Pompaijusz) (1462 – 1524) „Traktat o nieśmiertelności duszy” –
porównuje on różne stanowiska w kwestii nieśmiertelności i śmiertelności duszy
ludzkiej, rozpatrywał stanowisko św. Tomasza z Akwinu i Arystotelesa. Pisze, że
natura człowieka jest dwoista, nie jest on po prostu śmiertelny, ani nieśmiertelny.
Dusza intelektualna różni się od zmysłowej, istnieje tyle dusz intelektualnych ile
zmysłowych. Jego traktat został potępiony. Polemików denerwowało mijanie się z
prawdą o nieśmiertelności duszy wg. Kościoła, również swobodne traktowanie tego
co faktycznie znajduje się w pismach Arystotelesa. Spalono jego dzieło.
Mario Nizolio (1488 – 1567) – śmieszyły go tematy o nieśmiertelności duszy, spory
metafizyczne, scholastyczni metafizycy to pseudofilozofowie. Metafizykę należy
usunąć Prawdziwe natomiast jest zwrócenie się do filozofii przyrody, udowadnia
ona zasady innych nauk. Tak miał postępować sam Arystoteles, choć w swojej
„Metafizyce” niejedną kwestię przedstawił fałszywie.
Jacopo Zabarella (1533-1589) – „opera logica” – logika nie jest nauką, nie zawiera
ona rzeczy koniecznych, a nauka powinna takie zawierać, a te występują w
przyrodzie.
Sperone Sperloni – postulował przeciwko studiom logicznym, oraz rozwijaniu
języków, potępia życie kontemplatywne, krytyk spekulatywnych filozofów
Stefano Guazzo – postulował zastąpienie nauki logiką, nauka retoryki
Wszystko to pokazuje, że z czasem arystotelizm coraz mniej miał wspólnego z
Arystotelesam, coraz więcej z różnymi odmianami naturalizmu, zrodzonego z
obserwacji przyrody.
Girolamo Cardano (1501 – 1576) – medyk, matematyk, astrolog, filozof.
Interesował się kwestiami poznawczymi – największym szczęściem człowieka jest
przenikanie sekretów nieba, tajników boskich myśli oraz porządku rządzącego
wszechświatem. Pisał o duszy.
Andrea Cesalpino (1519 – 1603) – lekarz, przyrodnik, filozof. Chciał oczyścić
Arystotelesa i arystotelizm z „wielkiej mglistości”, która powstała z powodu
komentarzy barbarzyńców – filozofowie arabscy. Uważał się za kontynuatora
Arystotelesa.
Bernardino Telesio (1509 – 1588) – występował przeciwko scholastykom i
platonikom. Zasady tkwiące w naturze są pierwszymi założeniami każdego bytu z
materii, to jest to co stanowi źródło zmian i stanowić to mają dwie opozycyjne siły –
ciepło i zimno, siła ciągnięcia i siła oporu itd., wyposażenie w zdolność przetrwania
odróżniania tego co dobre, a co złe, wyposażenie w duszę ,zdolność zmysłowego
odczuwania i reagowania – wszystko to miał człowiek otrzymać od stwórcy. Ducha
zwierząt obdarzył pamięcią uczuć przyszłych. Jego stwórca mało przypominał Boga
chrześcijańskiego, bardziej boga deistów (po stworzeniu przyrody nie ma już nic do
zrobienia)
Francesco Patrizzi da Cherso (1529 – 1597) – przeciwnik Talesa i arystotelików,
poddaje krytyce zwolenników „pampsychii” (wszystko jest obdarzone duszą),
głównym winowajcą ma być Arystoteles, który mówi, ze niebo, wszystkie sfery,
gwiazdy są ożywione. Współczesnych mu arystotelików krytykował za zbyt mocne
wpatrzenie się w Arystotelesa. Wykładał filozofię Platona.
Sertorio Quattromani (1541-1607) –uczeń i propagator idei Talesa

Tomaso Campanella (1568 – 1639) – zakonnik dominikański. „Państwo Słońca”, „O
wrażliwości rzeczy i magii”. Zwolennik Talesa. Po opublikowaniu jednej z rozpraw
został aresztowany (spędził w sumie 30lat w więzieniu). Dla niego księga Boga to
nie Pismo św. Lecz przyroda. Wychwalał Galileusza. Nie miał autorytetu wśród
żadnych starożytnych filozofów. „Państwo Słońca” przedstawia utopię społeczną.
To co potrzebne do szczęścia w tym państwie to zaspokojenie potrzeb
materialnych, duchowych, możliwość kształcenia się. Na czele tego państwa stoi
kolegium mędrców, przewodniczy im kapłan metafizyk, wspierają go triumwir
Mocy, Mądrości, Miłości, a ich wspiera zgromadzenie wszystkich obywateli, które
ostatecznie podejmuje decyzje co do najistotniejszych spraw gospodarczych i
politycznych. W państwie tym nie ma własności prywatnej.

Indywidualiści

1. Leone Battista Alberti

(1404 – 1472) – Kształcił się w Padwie, Bolonii. Był

sekretarzem kancelarii papieskiej w Rzymie, został proboszczem. Prowadził
badania z zakresu kosmografii, astronomii, geografii. Zaprojektował łuk w
Ferrarze, od papieża dostał stanowisko doradcy do spraw budowli. „Ksiąg
dziesięć o sztuce budowania”, „Księgi o rodzinie”, forma dialogu, I – Kwestia
wychowania dzieci, II – prowadzenie gospodarstwa domowego, III – kwestia
małżeństwa, IV – życie towarzyskie

2. Niccolo Machiavelli

(1469 – 1527) – czytał Liwiusza, Cycerona, Arystotelesa,

uważnie obserwował ówczesne życie polityczne. „Książe” Cesare Borgia
posłużył jako pierwowzór do tego dzieła, był to władca okrutny, nie znający
litości. Imponował Machiavelemu swoimi zdolnościami organizacyjnymi oraz
nie liczeniem się z tradycją. Po wkroczeniu w 1512 wojsk świętej Logii do
Florencji i pozbawieniu władzy Soderoniego został represjonowany,
pozbawiono go wszystkich stanowisk publicznych i nakazano opuścić miasto.
Po wykryciu spisku przeciwko Medyceuszom został uwięziony i poddany
torturom. Drugim ważnym dziełem było „Rozważania nad pierwszym
dziesięcioksięgiem Historii Rzymu Liwiusza”. W 1520 pozwolono mu
zatrudnić się na Florenckim uniwersytecie. W sprawach polityki kierował się
Platonem, Dantym i Sokratesem. Jako swoje największe dzieło uważał jednak
„Rozważania nad..” przedstawił tam obraz ustroju najlepszego dla Florencji
tj. republikańskiego. Najcenniejszą wartością społeczną jest wolność
obywatelska. Nie ma tam idealnego ustroju społecznego. Zawarł on szereg
rad dla władcy, które mogły by uczynić jego władzę efektywną, czyli obronę
jedności państwa oraz jego niezależność od innych państw. Dzieło „Książe”
zostało na listę ksiąg zakazanych. W obydwu dziełach pojawiają się surowe
opinie na temat postawy duchowieństwa i szlachty.

3. Giordano Bruno

(1548 – 1600) – wstąpił do zakonu dominikanów, studiował

w Neapolu. W 1576 został oskarżony o herezję – przeczytał dwa zakazane
komentarze Erazma z Rotterdamu i zainicjował dyskusję nas stanowiskiem
ariańskim w kwestii boskości Chrystusa. Po tym opuścił zakon. Przeszedł na
kalwinizm, został aresztowany, ekskomunikowany po wyliczeniu błędów
przez znanego profesora. Uwolniono go, gdy odwołał błędy. Był profesorem
filozofii na Sorbonie. Po szerzeniu swoich teorii na temat Kopernika zaniechał
działalności akademickiej. Poddał krytyce także fizykę Arystotelesa,
chrześcijańską etykę oraz eschatologię, podważał wiarę w istnienie
jednostkowej duszy ludzkiej i głosił tezę o istnieniu duszy wszechświata.
Napisał traktat przedstawiający koncepcję pokojowego współistnienia
różnych religii oraz wizję ponadwyznaniowego dialogu. Został on spalony na
stosie. Jak pisze o nim Andrzej Nowicki – najbliżej Brunowi było do
Demokryta, Epikura i Lukrecjusza. Bruno mówił, że wszystkie substancje są
nieśmiertelne, jako że śmierć jest niczym innym, jak podziałem i ponownym

zebraniem w całość. Manifestuje panteizm, nie jest on ani poganinem, ani
chrześcijaninem, jest filozofem spirytualistą. Bruno był najpierw
chrześcijaninem potem kalwinistą, potem luteraninem. Przed trybunałem
inkwizycyjnym musiał określić wiarę. Określał Boga jako absolut, który nie
ma z nami nic wspólnego, ale udziela się w przyrodzie i jest bliższy niż ona
sama. Jeżeli nie jest samą naturą, to jest naturą natury, duszą duszy świata.
Nie musi on przybierać ludzkiej postaci, jest siłą sprawczą i celową każdej
rzeczy. Nie można go przedstawić w jednoznaczny sposób. Chodzi mu aby
stworzyć taką religię, żeby ludzie nie byli niewolnikami świętej wiary, ani nie
będzie wynosiła się ponad inne, rozumnie poszukująca Boga we wszystkim
co istnieje. Stworzył on też koncepcję nieskończonej ilości nieskończonych
światów. Wszystkie one podlegają zasadzie „prawo kołowrotu rzeczy” jest
też duch tkwiący wewnątrz wszystkiego, ożywiający wszystko, poruszający i
żywiący.

4.
Tym co różni duszę człowieka od duszy np. osła to zdolność do „entuzjazmu”

ENTUZJAZM

Do prawdy, która jest najwyższa i najbardziej godna czci prowadza szczeble :
Mądrość, Opatrzność ludzka (branie losu we własne ręce), Sprawiedliwość, Prawa,
Zgoda i Pokój.
Poświęcił też dużo miejsca problemowi piękna. Szukał go nie w świecie idealnym,
lecz materialnym czyli w przyrodzie. „jedność w różnorodności”
Pisał, że prawdziwa filozofia jest poezją, muzyką malarstwem

5. Giulio Cesare Vanini

(1585 – 1619) – wstąpił do zakonu karmelitów.

Studiował prawo w Neapolu, sporo podróżował po Włoszech, Szwajcarii.
Dostał obywatelstwo Anglii, wyrzekł się katolicyzmu i przyjął anglikanizm,
jednak rozczarował się tym wyznaniem. Został on uwięziony i uciekł (za
przyzwoleniem angielskich władz) do Francji. Dostał rozgrzeszenie. Dwa
dzieła zostały wpisane do indeksu ksiąg zakazanych. Pod nazwiskiem Mcilio
głosił poglądy o tamtejszej arystokracji. Został za to aresztowany, spalono
go na stosie. Zarzucono mu ateizm i bluźnierstwa wobec Boga. Jednak jego
stanowisko sytuowało się pomiędzy deizmem oraz panteizmem. Jednak
wypowiadał się negatywnie o chrześcijaństwie.

I. Ślepota, głupota,

nieracjonalny popęd,

dążenie do czegoś

zwierzęcego i nierozumnego

II. Polega na pewnym boskim

oderwaniu się, które sprawia, że

niektórzy ludzie stają się lepsi

Stają się

siedzibą bogów

lub boskich

duchów

Działają dzięki

jakiejś innej

wyższej

inteligencji