plik

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ODRĘCZNIK

„Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

–

INNOWACYJNA METODA I NARZĘDZIA PRACY WYCHOWAWCZEJ

AZA

IEDZY

SYCHOLOGICZNEJ

ZAŁĄCZNIK NR 10

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rośliny uszlachetnia się przez uprawę,

ludzi przez wychowanie.

J.J. Rousseau

ROCES WYCHOWAWCZY

Proces wychowawczy to złożona interakcja wychowawca-wychowanek, w toku

której realizowane są określone zadania skierowane na rozwój osobowości i zachowania

wychowanka. Wszelkie zaburzenia tej interakcji- w tym funkcjonowania wychowawcy bądź

wychowanka - są upośrednione przez realizowane zadania, co oznacza, iż nie tylko wzajemny

przepływ informacji oraz relacje emocjonalne pomiędzy wychowawcą a wychowankiem, lecz

i ustosunkowanie do wspólnych zadań modeluje interakcję między wychowawcą

a wychowankiem. Dlatego jakość tej interakcji: jej trwałość, stabilność emocjonalna,

wzajemna wiedza, otwarta komunikacja są najważniejszymi komponentami procesu

wychowawczego. Wszelkie zaburzenia tej interakcji, w tym brak ciągłości, brak stabilności

emocjonalnej, zaburzenia komunikacji mają dwojakie znaczenie. Z jednej strony

są traktowane jako błędy wychowawcze, z drugiej jako czynniki zagrażające kształtowaniu

prawidłowej osobowości i zachowania wychowanka. Prawidłowej czyli zgodnej z powszechnie

przyjmowanymi normami rozwojowymi, społecznymi, moralnymi, prawnymi i religijnymi.

W procesie wychowania najważniejsze są dwa rodzaje wpływów wychowawczych,

a mianowicie wpływy intencjonalne i niezamierzone. Błędy wychowawcze należą

do wpływów niezamierzonych i co więcej nieświadomych.

Skutki błędów wychowawczych to przede wszystkim zaburzona lub zerwana

interakcja wychowawcza oraz pejoratywna ocena zdarzenia wychowawczego przez

wychowanka, co prowadzi do powstawania realnej przyczyny lub ryzyka niekorzystnych

doświadczeń dziecka i może wpłynąć na generalizację ocen oraz zachowań zaburzonych

na inne sytuacje wychowawcze lub życiowe.

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

STOTA BŁĘDÓW WYCHOWAWCZYCH

Błędy wychowawcze to nieprawidłowe relacje z dzieckiem(wychowankiem), które

powstają w wyniku niewłaściwego postępowania rodziców(wychowawców) w procesie

rozwoju i wychowania dzieci. Błędy to fakty, które zachodzą w ramach interakcji (relacji)

wychowawczych.

Zdaniem A. Guryckiej(1990) błędem wychowawczym jest takie zachowanie

wychowawcy, opiekuna które stanowi przyczynę (lub ryzyko) powstania szkodliwych dla

rozwoju wychowanka skutków. Błędy wychowawcze to zachowania nieświadome,

ale powtarzalne i przynoszące korzyści rodzicom, ale nie dziecku. To także zachowania trwałe,

występujące niezależnie od wieku dziecka(wychowanka). Są powtarzalne i trudne

do wyeliminowania.

A Gurycka (1990) przyjęła dwubiegunowe kryteria błędów wychowawczych

ze względu na zachowanie wychowawcy.

W wyniku krzyżowania tych trzech wymiarów zachowań występują błędy, które

można wyodrębnić ze względu na jedno z przyjętych kryteriów:



błędy "zimne"- czyli: rygoryzm, agresja, hamowanie aktywności, obojętność;



błędy "ciepłe"- czyli: idealizacja dziecka, zastępowanie, uleganie, eksponowanie

siebie;



błędy nadmiernej koncentracji na dziecku - zastępowanie, idealizacja, rygoryzm,

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

agresja;



błędy nadmiernej koncentracji na sobie - hamowanie aktywności dziecka,

obojętność, eksponowanie siebie, uleganie dziecku (bezradność);



błędy przeceniania zadania dziecka - idealizacja dziecka, rygoryzm, agresja.



błędy niedoceniania zadania dziecka - hamowanie aktywności, obojętność,

eksponowanie siebie, uleganie(bezradność);



niekonsekwencja - równoczesne występowanie w trakcie jednej sytuacji

wychowawczej różnych błędów wychowawczych.

Wiedza rodziców (wychowawców) o metodach wychowawczych ma przeważnie

charakter intuicyjny, potoczny. Bardzo często jest ona "przesiąknięta" błędnymi

przekonaniami (np. o skuteczności twardej ręki lub konieczności ochraniania dziecka). Biorąc

pod uwagę wpływ rodziny na dziecko, szczególną rolę w wychowaniu przypisuje się matce.

Powszechnie uważa się, że matka jest osobą najbardziej znaczącą w życiu dziecka, a stosunek

między nią i dzieckiem może mieć wpływ na całe życie. Z tego względu prawidłowo

ukształtowana osobowość matki nabiera szczególnego znaczenia. Jakiekolwiek zaburzenia

osobowości matki odbijają się niekorzystnie na osobowości i rozwoju dziecka.

Wymienia się trzy typy osobowości matek, które wpływają niekorzystnie na rozwój dziecka:

 matka agresywna,

 matka nadmiernie skrupulatna,

 matka lękowa,

 matka, dla której dziecko jest środkiem kompensacji pragnień i zawiedzionych

nadziei życiowych

„Błędy ciepłe" takie jak: idealizacja, uleganie często nie są przez dziecko odczuwalne.

Nie pogarszają one percepcji rodziców jako wychowawców. Powodują natomiast nadmierne

uzależnienie od rodziców, hamowanie kompetencji społecznych. "Błędy zimne" (rygoryzm,

agresja, obojętność) są źródłem traumatycznego doświadczenia dziecka. Często szczególnie

silnie zapisują się one w pamięci dzieci.

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Błędy emocjonalnego odrzucenia przynoszą dzieciom pod tym względem mniej szkód,

ale rygoryzm i agresja powodują ponoszenie przez dziecko innych kosztów, w postaci postawy

lękowej. Dzieci matek rygorystycznych wykazują wyższy poziom lęku niż dzieci obojga

rygorystycznych rodziców - konsekwencja w postępowaniu. Wyższy poziom lęku występuje

również u dzieci, których oboje rodzice są agresywni, w porównaniu z dziećmi, których

rodzice nie popełniają żadnego błędu w sposób ewidentny. Stwierdzono też częstsze

występowanie agresji matek wobec synów niż córek.

Tylko część błędów popełnianych przez rodziców(wychowawców) jest przez nich

uświadamiana w pełni i to nieraz już po czasie, gdy ujawniają się ich niekorzystne skutki.

Skutki te wiążą często nie ze swoim postępowaniem, lecz z właściwościami dziecka, sytuacji.

Dlatego też trudne, ale i bardzo ważne jest uwrażliwienie rodziców na własne błędy. Często

jest tak, że rodzice(wychowawcy) popełniają błąd w dobrej wierze, bądź też sami byli tak

wychowani i "wyszli na ludzi".

TYL WYCHOWAWCZY

Błędy wychowawcze to konkretne zachowania w interakcjach wychowawczych.

Są one typowe dla szerszych cech tych interakcji mianowicie dla stylu wychowawczego

rozumianego jak sposób organizowania, planowania, kontrolowania i motywowania

wychowanka.

Każdego wychowawcę cechuje określony styl wychowania, decydujący o ilości

i jakości

oddziaływań

psychikę

wychowanka.

Funkcjonowanie

środowiska

wychowawczego, np. rodziny, bursy szkolnej, domu dziecka, pod względem wychowawczym,

w dużym stopniu zależy od stosowanego w niej stylu wychowania. Styl pełni rolę

porządkującą i podkreślającą schematyczność pewnego modelu zachowań. Ma charakter

długotrwały i nieograniczony. Jest wypadkową sposobów i metod oddziaływania na

wychowanka przez cały zespół wychowawczy, a przypadku rodziny przez matkę i ojca.

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

TYL NIEKONSEKWENTNY

Styl wychowania niekonsekwentny charakteryzuje zmienność i przypadkowość

oddziaływań na dziecko(wychowanka). Zależnie od chwilowego samopoczucia, wychowawcy

są dla wychowanka, bardziej lub mniej wyrozumiali, nie zwracają uwagi na jego wybryki lub

kiedy indziej surowo za nie karzą; okazują mu czułość i darzą je zainteresowaniem lub w

podobnej sytuacji zachowują się obojętnie a nawet wrogo. Taki sposób postępowania

utrudnia wychowankowi przyswojenie norm społecznych, moralnych, wywołuje poczucia

niesprawiedliwości i krzywdy.

Wychowanie niekonsekwentne wiąże się z brakiem sprecyzowanych zasad

postępowania wobec wychowanka i swoistą biernością pedagogiczną wychowawcy. Dorośli

przejawiają inicjatywę i podejmują określone środki wychowawcze tylko pod naciskiem

jakiegoś zdarzenia, np. gdy wychowanek zachował się agresywnie. Wprowadzają wtedy

rozmaite rygory i zakazy, których później nie przestrzegają i nie egzekwują w dostatecznej

mierze. W innych sytuacjach, aby skłonić wychowanka do posłuszeństwa stosują obietnice,

często nie dotrzymane albo obdarzają je podarkami nie wtedy, gdy na to zasłużyło, lecz

by zapewnić sobie spokój lub zaskarbić względy wychowanka. Takie postępowanie uczy

interesowności, egoizmu. Wychowanie doraźne, wyłącznie od okazji do okazji za pomocą

często niewłaściwych metod prowadzi do utraty szacunku dla wychowawców, którzy

przestają być dla wychowanka autorytetem. Wychowanek czuje się osamotniony, bezradny,

nie znajduje oparcia u najbliższych osób, wzrasta w nim poczucie niepewności siebie

maskowanej agresywnymi formami zachowania się.

TYL AUTOKRATYCZNY

Autokratyczny styl wychowania jest oparty na autorytet ecie przemocy.

Od wychowanka, niezależnie od wieku, wymaga się bezwzględnej karności i posłuszeństwa,

podporządkowania się wszelkim poleceniom i nakazom. Decyzje w sprawach wychowanka,

podejmuje się bez porozumiewania się z wychowankiem czy jego rodzicami. W środowisku

autorytarnym wychowanek zna swe prawa i obowiązki, wie dobrze czego mu nie wolno

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

czynić, a na co może sobie pozwolić. Kary, nagrody i inne środki wychowawcze stosuje się

konsekwentnie i wychowanek zdaje sobie sprawę, że nie ma od nich żadnego odwołania.

Wie też, że dorośli kontrolują jego postępowanie i żadne wykroczenie nie ujdzie ich uwadze.

Istnieją różne odmiany autokratycznego stylu wychowania: od surowego nadzoru, ostrych

środków represji i stosowania wymagań przekraczających nieraz możliwości wychowanka,

do racjonalnego ograniczania jego swobody, stawiania przed wychowankiem zadań

i wymagań dostosowanych do jego cech indywidualnych i rozwojowych. Pierwszy wariant

oparty jest na karach i wzbudzaniu lęku, zakłada dystans i jednostronne komunikowanie się

w relacji wychowawca-wychowanek, w której to relacji wychowawca wydaje rozkazy

i poucza jak ma się zachować dziecko w określonych sytuacjach. Drugi wariant opiera się na

ujawnionej wychowankowi życzliwości, połączonej z przekonaniem o konieczności stałego

kierowania nim i silnej kontroli jego czynności. Między wychowankiem i wychowawcą

istnieje dystans, nie wyklucza on jednak serdeczności wzajemnego okazywania uczuć,

a komunikowanie się bywa dwustronne: obok pouczeń czy napomnień wychowanek

uzyskuje wyjaśnienia i rzeczowe odpowiedzi na nurtujące je pytania i miejsce surowych kar

zajmuje często nagana i perswazja.

Autokratyczny styl wychowania, zwłaszcza w jego skrajnej postaci nie sprzyja na ogół

osiąganiu pozytywnych efektów w dziedzinie kształtowania osobowości wychowanka.

Konsekwencje tego sposobu wychowania mogą być przy tym rozmaite, zależnie od pozycji

dziecka w grupie wychowawczej i od innych czynników oddziaływujących na nie np.

w rodzinie. Dzieci przyzwyczajone do bezwzględnego posłuszeństwa często przejmują

wzorce postępowania dorosłych, zachowują się despotycznie i okrutnie wobec młodszych

lub słabszych kolegów, na których wywierają presję. Inne są zastraszone, uległe, niezdolne

do samodzielnego działania i myślenia, przywykłe do wykonywania rozkazów i poleceń

z zewnątrz. Stają się agresywne w sposób jawny lub ukryty bądź też stawiają bierny opór

otoczeniu, przyswajają normy zachowania w sposób powierzchowny, bez zrozumienia,

co utrudnia ich przekształcanie w wewnętrzne zasady i wzorce postępowania.

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

TYL DEMOKRATYCZNY

Za najbardziej korzystny dla rozwoju osobowości wychowanka uważa się zwykle styl

demokratyczny. Istotną jego cechą jest dopuszczenie wychowanka do współudziału w życiu

grupy. W ramach takiego stylu wychowawca omawia i dyskutuje z wychowankami o różnych

sprawach codziennych, planuje i organizuje sposób spędzania wolnego czasu, rozrywki

czy wakacji, zastanawia się jak rozwiązać kłopotliwe problemy, wypowiada swoje zdanie

i przyczynia się do wspólnego podjęcia określonej decyzji, uczy się także liczyć ze zdaniem

innych i z ich interesami oraz współdziałać w razie potrzeby. Daje to pole do rozwijania

własnej inicjatywy oraz kształci postawy prospołeczne.

Metody kierowania zachowaniem wychowanka i sposoby jego kontroli przy

demokratycznym stylu wychowania są zazwyczaj luźne. Wychowanek zna zakres swoich

obowiązków i zadań, nie zostały mu one jednak narzucone, lecz dobrowolnie je przyjął,

czasami z własnej chęci, a niekiedy dlatego, że wyjaśniało mu sens i konieczność podjęcia ich

dla dobra całej grupy. W tej sytuacji jego ambicją staje się, aby jak najlepiej sprostać temu,

co do niego należy i co samo zaakceptował. Jeżeli w takich warunkach zdarzy się zaniedbanie

lub złamanie zobowiązania, wychowawcy nie stosują na ogół środków represji, a raczej

wyjaśniają dziecku na czym polega niewłaściwość postępowania, posługują się więc

metodami perswazji i argumentacji, nie zaś kary i nagrody. Przy takim stylu wychowania

stosunkowo wcześnie kształtuje się u wychowanka zdolność do samokontroli i dyscyplina

oparta na zintegrowanych normach i zasadach moralnych. Więź emocjonalna w tym stylu

jest silna i przeważają w niej uczucia pozytywne, wzajemne zaufanie, sympatia i życzliwość.

Od autentycznie demokratycznego stylu wychowania, stymulującego rozwój społeczno-

moralny i uczuciowy wychowanka, trzeba odróżnić pozory demokracji we wzajemnym

układzie stosunków wychowawczych.

Formalno-demokratyczne kierowanie wychowaniem polega na tym, że wychowanek

zostaje wprawdzie dopuszczony do udziału we wspólnym decydowaniu i działaniu, lecz

wychowawcy faktycznie nie liczą się z jego zdaniem i sami o wszystkim decydują,

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

pozostawiając wychowankom swobodę jedynie w drobiazgach. Tego rodzaju taktyka

prowadzi dość szybko do tworzenia się zakłamania i nieuczciwości. Zdarza się też,

że wychowanek buntuje się przeciw pozornej swobodzie, domagając się faktycznie praw,

jakie mu przeznaczono. Dochodzi wówczas do zachowań opornych i agresywnych

i do zerwania pozytywnej więzi emocjonalnej z wychowawcami.

TYL LIBERALNY

Oprócz wymienianych wyżej stylów wychowania, dość często obserwowany jest

we współczesnym wychowaniu styl liberalny. Styl liberalny przypomina pod pewnymi

względami wychowanie niekonsekwentne czy też ingerowanie w sprawy wychowanka i w jego

zachowanie wyłącznie od przypadku do przypadku. Różni się zasadniczo tym, że takie

postępowanie z dzieckiem jest w pełni świadome i zamierzone. Wychowawcy przyjmują

słuszne w ich mniemaniu założenie, że wychowankowi należy pozostawić całkowitą swobodę,

nie trzeba hamować jego aktywności i spontanicznego rozwoju. Wystarczy stworzyć mu

odpowiednie warunki do działania, w tym do nauki i odpoczynku, zaspokoić potrzeby

materialne i uczuciowe tj. otoczyć dziecko czułością, miłością i okazywać zainteresowanie jego

sprawami wtedy, gdy samo tego żąda. Interwencja w zachowanie wychowanka następuje tylko

w wyjątkowych przypadkach, w sytuacji drastycznego naruszenia norm społecznych. Nawet

wtedy restrykcje są słabe i łagodne, a wychowawcy usprawiedliwiają przed otoczeniem

postępowanie wychowanka tym, że nie dorósł on jeszcze do zrozumienia istoty swego czynu

i jego konsekwencji. Wpajanie norm i zasad moralnych zaczyna się w tym stylu wychowania

późno, opóźniony jest także proces socjalizacji wychowanka.

Wyodrębnione wyżej style wychowawcze prawie nigdy nie występują w praktyce jako

systemy jednorodne. Z przytoczonej charakterystyki można wnioskować, że najwłaściwszym

stylem wychowawczym jest styl demokratyczny. Jeśli jednak styl autokratyczny jest

powiązany z akceptacją wychowanka przez wychowawców, może na podłożu wzajemnych

pozytywnych relacji emocjonalnych nieść ze sobą wiele dodatnich oddziaływań

wychowawczych.

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

OLA WYCHOWAWCY W WYCHOWANIU

Podstawowym czynnikiem, który zapobiega pojawianiu się błędów wychowawczych

w relacji z wychowankiem jest osobowość i kompetencje wychowawcy. Według prof.

Z. Gasia warunkiem koniecznym jej skutecznego działania jest prezentowanie w kontakcie

wychowawczym następujących cech osobowych:

1. Świadomości siebie i swojego systemu wartości.

Wychowawca powinien postawić sobie dwa zasadnicze pytania: kim jestem? oraz jaki

jest mój system wartości? Konstruktywny system wartości, wiedza o sobie

i mechanizmach własnego działania, stanowią najważniejsze zabezpieczenie przed

stosowaniem manipulacji w kontakcie wychowawczym, wykorzystywaniem

go do zaspokajania w sposób nieetyczny własnych potrzeb. Pozwalają one

na samokontrolę w zakresie tego, czy w kontakcie wychowawczym nie dochodzi

do ograniczania wolności i związanej z nią odpowiedzialności wychowanka.

2. Przeżywanie i okazywanie uczuć

Świadomość własnej emocjonalności wiąże się z koniecznością akceptacji uczuć oraz

umiejętnością ich komunikowania w sposób bezpieczny dla siebie i wychowanka.

Pozbawianie się uczuć lub programowe zakładanie, iż profesjonalny wychowawca

winien zachowywać chłód i dystans, prowadzi z jednej strony do zaniku wrażliwości,

zaś z drugiej do niekontrolowanych przeniesień i projekcji.

3. Bycie wzorem postaw i zachowań dla wychowanka

Wychowawca jest wzorem postaw i zachowań dla wychowanka. Z tego powodu

niezwykle istotne jest, aby wychowawca prowadził konstruktywne i satysfakcjonujące

go życie osobiste i społeczne, gdyż dzięki temu nie będzie potrzebował kompensować

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

sobie własnych niedostatków w kontakcie wychowawczym oraz w sposób najbardziej

wymierny zakomunikuje wychowankowi, że sam praktykuje to, o czym mówi.

4. Zainteresowanie ludźmi i sprawami społecznymi

Wychowawca odpowiadając sobie na pytanie; dlaczego wychowuję? powinien

odnaleźć

swoich

działaniach

wychowawczych

elementy

altruistyczne

i prospołeczne. Powinien również gromadzić wiedzę na temat mechanizmów

funkcjonowania człowieka i społeczności ludzkiej.

5. Jasne zasady etyczne

Istotne jest, aby wychowawca posiadał maksymalną jasność swoich norm moralnych,

zasad życia społecznego oraz norm profesjonalnych. Normy te i zasady determinują

sposób traktowania wychowanka.

6. Poczucie odpowiedzialności

Wychowawca jest odpowiedzialny zarówno za własne działania związane z życiem

osobistym i pracą zawodową, jak i za zachowanie wychowanka proporcjonalnie

do jego niedojrzałości.

Analizując z kolei umiejętności profesjonalne wychowawcy należy wyróżnić trzy grupy takich

umiejętności:

1. Umiejętności rozumienia wychowanka i okazywania mu tego. Są to m.in.; uważne

słuchanie ze zrozumieniem, prowadzenie kontaktu i podtrzymywanie go,

odzwierciedlanie,

podsumowywanie

wspólne

formułowanie

wniosków,

konfrontowanie, interpretowanie, omawiani.

2. Umiejętności zapewniania bezpieczeństwa w sytuacjach trudnych takie jak;

wspieranie w trudnościach, interweniowanie w kryzysie, skupianie się na problemie

i kierowanie w podejmowaniu konstruktywnych rozwiązań

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

3. Umiejętności sprzyjania pozytywnemu działaniu do których należą m.in.;

podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemów oraz przekształcanie zachowania.

Wychowawca charakteryzujący się opisanymi wcześniej cechami osobistymi i posiadający

wymienione umiejętności jest w stanie tworzyć warunki sprzyjające rozwojowi

wychowanka. Najczęściej wymienia się pięć podstawowych warunków sprzyjających

rozwojowi. Należą do nich: empatia, ciepło i opiekuńczość, otwartość, pozytywny stosunek

i szacunek dla wychowanka, konkretność i specyficzność.

ARIERY PSYCHICZNE I ICH POKONYWANIE

"O ile jeszcze w niedalekiej przeszłości pomyślność danego narodu zależała w głównej

mierze od bogactw naturalnych (urodzajne gleby, kopaliny itp.) zajmowanych terenów oraz

od umiejętności ich eksploatacji, to obecnie na pierwsze miejsce wysuwa się umiejętność

wykorzystania ("eksploatowania") potencjału twórczego obywateli" (Dobrołowicz, 1995,

s. 21).

Już starożytni Grecy twierdzili, że największym bogactwem narodów są ludzkie

zdolności. Zdolności te obejmują nie tylko umiejętności twórczego wykorzystywania

różnorodnego tworzywa (słów, dźwięków, przestrzeni, koloru, liczb, faktów) ale także

(a zdaniem niektórych przede wszystkim) zdolności do samorealizacji. Dokonywanie zmian

wewnątrz nas, a nie tylko na zewnątrz, prowadzi do modyfikowania siebie, polepsza

samopoczucie prowadzi do szczęścia, ale jednocześnie pozwala pokonywać tkwiące w nas

bariery, a tym samym skuteczniej zaistnieć w otaczającym świecie.

„Życie rozdaje nagrody pod koniec podróży, a nie na jej początku; nigdy nie wiadomo,

ile kroków musimy zrobić, aby osiągnąć swój cel. Możemy doznać porażki za tysięcznym

razem, a mimo to sukces będzie tuż-tuż, za następnym zakrętem. Nie dowiemy się nigdy, jak

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

to już blisko, dopóki nie skręcimy za najbliższym rogiem.” ( z książki ”Najwięksi kupcy świata”

za Poissant, 1993, s.138).

OJĘCIE BARIER PSYCHICZNYCH

W psychologii istnieje przekonanie, że każdy z nas posiada jakieś zdolności

i uzdolnienia, ma nieograniczone możliwości twórczego działania i osiągania sukcesów.

Tymczasem w praktyce wskaźnik osób przejawiających aktywność twórczą jest, zdaniem

W. Dobrołowicza (1993, s. 12) znikomy i wynosi około 2 procent. Okazuje się także,

iż przeciętny człowiek w ciągu życia wykorzystuje tylko niewielką część swoich możliwości

psychicznych i fizycznych. Niektórzy podają 20, inni 50 - procentowe wskaźniki wykorzystania

naszego potencjału intelektualnego, emocjonalnego i działaniowego. W tej sytuacji

niezwykle istotna jest odpowiedź na pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy oraz

o możliwości zapobiegania tym ograniczeniom. Niektóre odpowiedzi na to pytanie są już

(częściowo) znane. Psychologowie wychodzą z założenia, że generalną przyczyną nikłego

wykorzystywania naszych potencjalnych możliwości są różnorodne BARIERY.

Bariery psychiczne albo inhibitory oznaczają takie zjawiska tkwiące w psychice człowieka,

które w istotny sposób ograniczają jego potencjalne możliwości rozwojowe i twórcze.

Współczesna psychologia zalicza do nich: stereotypy, reakcje obronne, niekorzystne

nastawienia, sztywność (lub brak) wyobraźni, niedostatki procesu myślenia, efekt ojcowski,

fiksację funkcjonalną, transfer negatywny, obronność percepcyjną, lęki, niską samoocenę,

kompleksy, kryzysy. Najsilniejszymi barierami są stereotypy (inaczej schematy, szablony) czyli

utrwalone w naszej świadomości obrazy, pojęcia, przekonania, które umożliwiają

człowiekowi szybkie rozpoznanie zjawisk, ich interpretację i ocenę. Jednocześnie, zdaniem

W. Dobrołowicza(1995) są źródłem uproszczeń (a często także błędów) w poznawaniu

rzeczywistości.

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Bariery psychiczne mogą mieć charakter indywidualny, wyznaczony predyspozycjami

i "trudnościami" jednostki lub psychospołeczny, przejawiający się w życiu społecznym

w działalności różnych instytucji (Dobrołowicz, 1995).

W. Dobrołowicz (1995) wyróżnia cztery grupy barier psychicznych:

1/ percepcyjne

2/ umysłowe

3/ emocjonalno – motywacyjne

4/ osobowościowe

Każda z wymienionych grup barier psychicznych ma swoją specyfikę, ale także skuteczne

sposoby ich pokonywania.

ARIERY PERCEPCYJNE

Bariery percepcyjne, to "różnego rodzaju przeszkody w dostrzeganiu pewnych

zjawisk, mimo sprawności naszych zmysłów" (Dobrołowicz, 1995, s. 28). W. Dobrołowicz

(1995, s. 28)uzasadnia ich działanie w następujący sposób: " bariery te powodują, że

człowiek " patrzy i nie widzi", "słucha i nie słyszy", względnie zauważa nie to, co jest istotne.

W ciągu życia dorosłego człowieka zostają ukształtowane określone schematy

spostrzeżeniowe, stąd każdy z nas spostrzega zazwyczaj jedynie to, czego oczekuje, do czego

się przyzwyczaił. Schematy te mogą ułatwić orientację w sytuacji znanej, stereotypowej,

codziennej itp., natomiast nierzadko zdarza się, że utrudniają dostrzeganie nowych

problemów, względnie nowych aspektów znanej sytuacji. "Obronność percepcyjna" to

termin, którym posługują się psychologowie na oznaczenie selektywnego charakteru

spostrzegania, a ściślej "odsiewania", względnie błędnego spostrzegania bodźców

nieprzyjemnych, niezgodnych z naszymi oczekiwaniami, zagrażających względnie

stanowiących społeczne "tabu".

Bariery percepcyjne, takie jak wymieniona przez W. Dobrołowicza (1995) obronność

percepcyjna, nastawienie, schematy percepcyjne, zależność od pola powodują, że

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

konstruktor nie dostrzega twórczych możliwości rozwiązania danego problemu, rodzice nie

dostrzegają problemów dziecka, przełożeni nie dostrzegają możliwości poprawy stosunków

interpersonalnych w swoim zespole itp. Owa "obronność percepcyjna" sprawia, że niektóre

informacje nie dochodzą do naszej świadomości ( Hamer, 1994).

Zdaniem H. Hamer (1994, s. 53) " są to najczęściej informacje:

których się obawiamy i nie chcemy potwierdzenia naszych najbardziej

pesymistycznych oczekiwań,

które mogą podważyć nasze dobre o sobie mniemanie, zranić miłość własną,

które są niezgodne lub sprzeczne z innymi informacjami, dobrze ugruntowanymi

w mózgu ( tzw. dysonans poznawczy).

Jak pokonywać bariery percepcyjne?

Jednym z najskuteczniejszych sposobów jest trening decentracji interpersonalnej.

Decentracja interpersonalna to zdolność do spostrzegania sytuacji społecznej z punktu

widzenia różnych osób biorących w niej udział oraz zdolność koordynacji tych perspektyw.

Zdolność ta pozwala na modyfikowanie własnego zachowania w zależności

od przewidywanych konsekwencji tego zachowania dla innych osób oraz polepsza wzajemne

komunikowanie się ludzi. Ułatwia także rozwiązywanie sytuacji konfliktowych. Zdolność

tą posiadają ci, którzy w każdej sytuacji (niekoniecznie konfliktowej) potrafią odpowiedzieć

sobie na pytanie: co ja czuję-co czuje ktoś inny"? Pozwala to unikać im wielu nieporozumień,

ponieważ potrafią sobie wyobrazić jak ich partnerzy, dzieci, współpracownicy, przełożeni,

rodzice "widzą" daną sytuację, jak się w niej czują. Zdolność do decentracji interpersonalnej

wiąże się z umiejętnościami empatycznymi, tym samym jest skutecznym sposobem

pokonywania barier percepcyjnych. Decentracja interpersonalna pozwala też pokonywać

schematy percepcyjne, nawyki i nastawienia. W praktyce psychologicznej stosuje się różne

formy treningu decentracji interpersonalnej oraz treningu zachowań empatycznych.

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ARIERY UMYSŁOWE I ICH NASTĘPSTWA

Bariery umysłowe związane są przede wszystkim z procesami myślenia i wyobraźni.

W przebiegu procesów myślenia barierą jest niski poziom intelektualny, bezwładność,

sztywność i tendencyjność myślenia, dyletanctwo czyli niedocenianie wiedzy

i doświadczenia.

Jedną z "najsilniejszych" barier umysłowych jest sztywność myślenia, czyli uporczywe

trzymanie się jednych i tych samych pomysłów i koncepcji. Wiąże się z nią fiksacja

funkcjonalna. Przeciwieństwem sztywności jest giętkość myślenia rozumiana jako zdolność

do generowania różnorodnych, wielokierunkowych pomysłów.

Myślenie twórcze (dywergencyjne) charakteryzuje, oprócz giętkości - płynność,

zwana inaczej produktywnością, której miarą jest liczba pomysłów, jakie jednostka jest

w stanie podać w określonym czasie. Cechą myślenia twórczego jest także oryginalność -

zdolność do generowania pomysłów niezwykłych, nowatorskich, zaskakujących,

niebanalnych.

Inną typową barierą umysłową, która ogranicza nasze myślenie jest tendencyjność.

Tendencyjność w myśleniu przejawia się w tym, że człowiek przecenia jedne informacje,

a nie docenia innych (Dobrołowicz, 1993, s. 35). Większość z nas charakteryzuje tendencja

do tego, aby przeceniać fakty pozytywne (czyli przypisywać im większą niż rzeczywista

wartość), a nie doceniać negatywnych(czyli przypisywać im niższą niż rzeczywista wartość).

Przeceniamy informacje, które napływają do nas na początku, a nie doceniamy informacji

końcowych. Bardziej liczymy się ze stanowiskiem osób, które lubimy (chociaż stanowisko

to może być pozbawione racjonalnych podstaw), niż ze zdaniem osób , których nie lubimy.

Taka tendencyjność, nie tylko ogranicza nasze twórcze pomysły, ale często prowadzi

do błędnych decyzji i nierozważnych kroków. Czasami przyczynia się do tego niski poziom

wyobraźni.

Wyobrażenia czyli zinterioryzowane reprezentacje przedmiotów i zjawisk

otaczającego świata (obrazy umysłowe) zostały docenione przez psychologów dopiero

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

stosunkowo niedawno. W latach sześćdziesiątych pojawił się nawet pogląd, iż twórcza

wyobraźnia odgrywa ważniejsza rolę w nauce i technice niż w sztuce. W. Dobrołowicz

(1995, s. 89) uważa, że "dzieje się tak m. in. dlatego, że naukowiec musi wychodzić poza

granice danych zmysłowych i zdrowego rozsądku. Jednocześnie ten rodzaj wyobraźni musi

charakteryzować się większą ścisłością niż w dziedzinie artystycznej, gdzie nie są stosowane

tak rygorystyczne i obiektywne kryteria oceny". W codziennym życiu wyobrażenia

o rezultatach naszych decyzji i działań, pozwalają uniknąć wielu błędów.

Oto kilka praktycznych sposobów pokonywania barier umysłowych:



ceń myślenie twórcze, nie obawiaj się nowych pomysłów,



dokładnie i systematycznie oceniaj swoje działania,



bądź tolerancyjny w stosunku do nowych idei,



unikaj sztywnych schematów w myśleniu i działaniu,



unikaj jednostronnej rutyny w sytuacjach, w których istnieje wiele sposobów

postępowania,



podejmuj inicjatywę,



stawiaj pytania, pytaj zawsze wtedy, gdy masz wątpliwości,



pamiętaj o czynnym wypoczynku i o tym, iż twórcze idee rodzą się nie tylko w

wirze działania, lecz i w chwilach relaksu,



bądź krytyczny,



ceń wiedzę i systematycznie ją pogłębiaj,



kultywuj odwagę, ćwicz umysł i umiejętność podejmowania ryzyka.

W praktyce psychologicznej stosuje się różnorodne formy warsztatowego i treningowego

doskonalenia umiejętności pokonywania barier umysłowych poprzez udział w treningach

twórczego myślenia, treningach mentalnych, treningach relaksacyjnych, także poprzez

nauczanie problemowe.

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ARIERY EMOCJONALNO

MOTYWACYJNE I ICH NASTĘPSTWA

Bariery emocjonalno-motywacyjne to przede wszystkim zbyt niski poziom motywacji

do działania związany często z silnym lekiem przed nowym, nieznanym, z lękiem przed

porażką. Także brak wiary w sukces, lęk przed ośmieszeniem, zniechęcenie ogranicza

twórcze możliwości jednostki. Jednak najbardziej obrazowym przykładem barier

emocjonalno -motywacyjnych jest tzw. wyuczona bezradność, czyli bierne poddawanie się

losowi, brak wiary w sprawcze możliwości jednostki. Zdaniem Ph. G. Zimbardo ( 1988, s.

688)" jest to poczucie bezradności powstające wtedy, gdy dany organizm uczy się w wyniku

uprzednich doświadczeń, że jego reakcje nie mają żadnego wpływu na szkodliwe, awersyjne,

traumatyczne oddziaływania środowiska". Wyuczona bezradność jest wynikiem

negatywnych doświadczeń indywidualnych, które "utwierdzają" jednostkę, w przekonaniu, iż

nie ma ona wpływu na własną sytuację i kontrolę nad nią (Dobrołowicz, 1995). Te negatywne

doświadczenia wiążą się z nadopiekuńczością lub nadmierną krytyką ze strony rodziców,

treningiem uległości w szkole, w zakładzie pracy, zwłaszcza w sytuacjach, gdy bierność jest

nagradzania (bycie "grzecznym" dzieckiem, "oddanym" pracownikiem), wpajaniem poczucia

winy, nasilaniem lęku.

W. Dobrołowicz (1995) podaje wiele negatywnych następstw wyuczonej bezradności,

takich jak: "choroby rezygnacji", śmierć voodoo (nagła śmierć zdrowych osób), apatia,

depresja, samobójstwa. "W każdym z tych przypadków mamy do czynienia z biernością

podmiotu, niezdolnością do walki o przetrwanie, o polepszenie własnej sytuacji" - pisze

W. Dobrołowicz (1995, s. 46). Podobne reakcje, chociaż w znacznie niższym nasileniu mają

miejsce wówczas, gdy doznajemy frustracji podstawowych potrzeb biologicznych

i psychicznych. Człowiek głodny, pozbawiony mieszkania, poczucia bezpieczeństwa,

ograniczany różnorodnymi czynnikami (osobowymi i przedmiotowymi ) nie jest w stanie

wykorzystać w pełni swoich możliwości. Frustracja potrzeb obniża samoocenę, rodzi lęk,

a on jest najskuteczniejszym hamulcem naszego działania.

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

ARIERY OSOBOWOŚCIOWE

Jednak najważniejsze spośród barier psychicznych to niektóre cechy osobowości.

Najbardziej "blokujące" cechy osobowości to: konformizm, egocentryzm, niska samoocena,

neurotyzm (chociaż nie zawsze).

Zwolennicy koncepcji poznawczych twierdzą, że człowiek posiada naturę transgresywną,

czyli stale dąży do rozwoju, do przekroczenia swoich dotychczasowych osiągnięć i to

zarówno w wymiarze ontogenetycznym (indywidualnym), jak i społeczno-historycznym.

Owo dążenie do rozwoju wyraża się poprzez cztery formy działań: autokorekcyjne, twórcze,

prospołeczne, praktyczne.



Działania autokorekcyjne - inaczej samorozwój i samorealizacja są skierowane

na doskonalenie rozwojowych i / lub twórczych możliwości jednostki.



Działania twórcze prowadzą do odkrywania nowych zjawisk, form, przedmiotów, tym

samych napędzają postęp myśli naukowej i artystycznej.



Działania prospołeczne - skierowane ku ludziom, mają na celu współpracę,

współdziałanie, ale także zdobycie władzy i kontroli nad innymi.



Działania praktyczne, to najbardziej rozpowszechniona forma zachowań jednostek i grup

społecznych, prowadząca do udoskonalania przedmiotów , zwiększania produkcji w celu

ułatwienia egzystencji człowieka.

Nie wszyscy ludzie, równie energicznie realizują wymienione wyżej działania. Wielu

z nas charakteryzuje lęk i obawa poznania siebie samego, obawa przed opinią innych na nasz

temat. " Jesteśmy skłonni bać się wszelkiej wiedzy, która mogłaby obudzić w nas uczucie

pogardy dla samych siebie lub poczucie niższości, słabości , braku wartości, poczucie, że

jesteśmy źli i musimy się wstydzić. Chronimy siebie i swój idealny obraz..." (Maslow, 1986, s.

66). Takie uporczywe "trwanie przy swoim" jest typową barierą utrudniającą rozwój

indywidualny.

Lęk, ten szczególnie blokujący stan emocjonalny, leży u podłoża innego ciekawego

zjawiska psychicznego, mianowicie tzw. szoku przyszłości. Lęk przed przyszłością

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

charakteryzuje nie tylko młodzież stojącą u progu życia, ale także osoby dorosłe, zwłaszcza

w ważnych, przełomowych momentach ich życia (zmiana miejsca pracy, małżeństwo, śmierć

rodziców itp.). Niepokój i lęk utrudnia wówczas odpowiedź na pytanie, o to co będzie, jak

sobie poradzę , itp. Dzieje się tak dlatego, że " czas przyszły jest zawsze czasem nieznanym;

nie wiemy, co może nas spotkać, dlatego w zetknięciu się z przyszłością zawsze doszukać się

można komponentu lękowego. Nieokreślony niepokój jest więc lękiem nieznanego.

Uświadamia on nam fakt, że aby żyć, musimy wciąż dążyć ku nieznanej przyszłości

i przekształcać ją w znaną przeszłość. Ta zmiana nieznanego w znane, przyszłości

w przeszłość, wymaga wysiłku i odwagi. Nie zawsze człowiekowi jej staje, czasem jest za

słaby, a czasem sytuacja zbyt trudna" - pisze znany psychiatra A. Kępiński (1992, s. 14).

Praktyczne sposoby pokonywania barier osobowościowych

W pokonywaniu barier osobowościowych istotną rolę odgrywają potrzeby

samorozwoju i samorealizacji, tkwiące w każdym z nas. Kopmeyer (1992 ) przedstawia

je obrazowo, mówiąc "nie sposób wepchnąć człowieka na drabinę, jeśli nie ma zamiaru się

wspinać". Owa wspinaczka symbolizuje dążenie do rozwoju i doskonalenia. Można się

"wspinać " różnymi drogami. Jedną z nich jest studiowanie i lektura książek o charakterze

autoterapeutycznym. Jako szczególnie interesujące i skuteczne polecam takie książki, jak:

M. R. Kopmeyer "Praktyczne metody osiągania sukcesów ( 1992), S. Mika "Jak modyfikować

własne zachowania" ( 1987), M. Seliggman " Optymizmu można się nauczyć” (1993), M. Gray

"Siły życia" (1990), S. Ray "Zasługuję na miłość " ( 1992), F. Littauer "Osobowość plus. Jak

zrozumieć innych, przez zrozumienie siebie?" ( 1994). Oczywiście, nie twierdzę,

że korzystanie z zawartych w nich rad, jest łatwe, ale głęboko wierzę w ich skuteczność .

Streszczając poglądy zaprezentowane w wymienionych książkach można wskazać,

iż dążenie do samorealizacji odbywa się poprzez:



spostrzeganie rzeczywistości w sposób adekwatny,



akceptowanie siebie, a tym samym akceptowanie innych,



spontaniczność w działaniu,

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ



aktywność w rozwiązywaniu problemów indywidualnych i społecznych,



zachowywanie sfery prywatności (prawa do samotności),



empatię ( współodczuwanie ) w kontaktach z ludźmi,



tolerancję wobec poglądów i postaw innych ludzi,



zachowanie własnej indywidualności.

W praktyce psychologicznej stosuje się następujące formy treningowe i warsztatowe,

których celem jest doskonalenie umiejętności pokonywania barier osobowościowych. Są to:

trening asertywności, trening umiejętności radzenia sobie ze stresem, trening osobowości

efektywnej.

YNAMIKA FUNKCJONOWANIA GRUP

Środowisko społeczne to „ogół jednostek, kręgów społecznych, grup i innych

zbiorowości, z którymi osobnik styka się w ciągu swego życia i które wywierają wpływ na jego

zachowanie”. W środowisku tym są nawiązywane kontakty interpersonalne, które stwarzają

możliwości oddziaływania na środowisko, a równocześnie za ich pośrednictwem środowisko

oddziałuje na zachowanie się jednostki.

Grupa jest,

według A. i C. Sherif

społeczną formacją, która składa się z pewnej

liczby osób pozostających we wzajemnych bardziej lub mniej określonych pozycjach i rolach,

która ma własny system wartości i norm regulujących zachowanie poszczególnych członków

co najmniej w sprawach ważnych dla grupy. To najmniej trzy osoby powiązane systemem

stosunków uregulowanych przez instytucje, posiadające pewne wspólne wartości

i oddzielone od innych zbiorowości pewną zasadą odrębności, która wyróżnia ich od innych

grup i na podstawie której inni ludzie, nie należący do grypy, są określani jako „oni”, jako

„obcy”.

W. Okoń , Słownik pedagogiczny PWN, Warszawa 1984

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Funkcjonowanie w grupie powinno być rozumiane w 3 aspektach:

1) Roli i pozycji w grupie.

2) Materiału problemowego ujawnianego przez wypowiedzi i zachowania niewerbalne

oraz reakcje przeniesieniowe kierowane do uczestników grupy i prowadzącego, np.:

a) poszukiwanie opieki

b) walka z autorytetami

c) stała obawa przed odrzuceniem, krytyką

3) Specyficzny dla każdego mechanizm obronny i formy przejawianego oporu grupowego,

np.:

a) walka, ucieczka

b) łączenie się lub trzymanie się w parach

c) niekończące się dyskusje wokół kompetencji i odpowiedzialności członków) grupy

d) tematy tabu

e) niepisane normy grupowe, np. powściągliwość

AZY PROCESU GRUPOWEGO

Każda grupa żyje swoim rytmem, ale zwykle można wyróżnić kilka faz jego rozwoju. Według

różnych teorii możemy wyróżnić ich cztery, pięć lub sześć. Najprostszy i zarazem najczęściej

używany podział przedstawiono poniżej.

1) Wstępna integracja - faza nawiązywania kontaktu (orientacji i zależności)



duża motywacja, energia;



zauważanie podobieństw;



spostrzeganie wybiórcze, życzeniowe myślenie - widzą to co dobre, korzyste, to co

łączy;



deklarowanie otwartości;



układność, powierzchowna więź;



motywacja wstępna niekoniecznie zgodna z rzeczywistym celem;

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ



koncentracja na dobrym zaprezentowaniu się w grupie;



lęk przez oceną przez grupę (również przez prowadzących grupę).

2) Różnicowanie - formowanie się struktury grupy



tworzą się więzi, role grupowe;



uczestnicy orientują sie po kim można czego się spodziewać, kogo lubię, kto mnie

drażni;



tworzą się podgrupy;



komunikacja nie wprost, niechęć do ujawniani swoich opinii otwarcie na forum,

tworzenie się tzw. drugiego obiegu informacji;



poczucie rozczarowania i zniechęcenie u niektórych członków grupy.

3) Kryzys grupowy - efekt różnicowania, końcowy etap formowania się struktury grupy



coraz bardziej widoczne podziały, podgrupy;



w miejsce początkowego strachu przez ocenami całej grupy pojawia się strach przez

krytyką konkretnych osób;



walka o przywództwo w grupie, szukanie sprzymierzeńców.

Przejawy oporu:



komunikacja wewnątrz grup bardziej niż z całością;



komunikaty o złości, rozdrażnieniu, pretensje;



nuda, zmęczenie, poczucie impasu, zmierzania do nikąd;



napięcie;



powierzchowne wypowiedzi;



oczekiwania wobec prowadzącego, dotyczące proponowania struktur.

Ocena poziomu dojrzałości grupy:



jak bardzo zależy uczestnikom na dobrych wzajemnych relacjach?



na ile potrafią otwarcie i wprost na bieżąco rozmawiać o tym jak się czują w grupie?

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego



na ile są w stanie przyjąć co naprawdę dzieje się między nimi?

Konsekwentna interwencja prowadzącego:



konfrontacja tego co mówią z tym co widać w zachowaniu, np. początkowych

deklaracji otwartości z rzeczywistym poziomem rozmowy.

Zawarcie ponownego kontraktu:



kontraktu zbudowanego nie na wstępnej lecz głębszej motywacji, opartego na

rzeczywistej

gotowości

poszczególnych

uczestnikuw

zaangażowania

i podejmowania ryzyka otwartości w celu zbudowania więzi grupowych;



powrót do norm i celu treningu;



zgoda i decyzja uczestników na współpracę.

4) Faza współpracy - przemiany, etap integracji głębszej, efekt konstruktywnego

rozwiązania kryzysu;



wzajemna otwartość i szczerość, udzielanie informacji zwrotnych;



wyjaśnienie konfliktów pomiędzy uczestnikami;



reorganizacja formalnej struktury grupy, zmiana ról;



uczenie się rozwiązywania trudnych sytuacji na bieżąco;



wyczulenie na potrzeby innych;



większa swoboda w grupie, spadek napięcia związanego z niepewnością

i domysłami;



poczucie wspólnoty.

5) Zakończenie - podsumowanie efektów pracy grupy, pożegnanie, wskazanie kierunku

rozwoju grupy



wyrażenie oczekiwań co do dalszej pracy i rozwoju nawiązanych relacji;



próba zrozumienie własnego sposobu wchodzenia i funkcjonowania w relacjach z

innymi na podstawie zaistniałych sytuacji podczas pracy grupowej;

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ



próba określenia swoich mocnych stron i obszarów trudnych w kontakcie z ludźmi;



autorefleksja na ile kto zadowolonych jest z własnej aktywności;



przeżywanie lęku przed końcem grupy i powrotem do codziennych zajęć;



obawa przed nieporozumieniem ze strony osób z zewnątrz;



poczucie niedosytu, "niedokończenia";



obawa przed konsekwencjami ujawnionych emocji w stosunku do niektó®ych

uczestników grupy;



troska o siebie nawzajem;



zmęczenie



pojawienie się emocji związanych z rozstaniem, z którymi uczestnicy często sobie nie

radzą racjonalizując, czasem zaprzeczając korzyściom, koncentrując się na sprawach

organizacyjnych, przyspieszając zakończenie.

SYCHODYNAMIKA ROZWOJU GRUPY

Istnieje podobieństwo między rozwojem dziecka a rozwojem grupy jako całości.

Grupa, podobnie jak jednostka ma do rozwiązania problemy dotyczące integracji i zależności

(typowe dla oralnej fazy rozwoju), konflikty związane z autorytetem, władzą i kontrolą

(charakterystyczne dla fazy analnej), konflikty wokół miłości i bliskości (specyficzne w fazie

edypalnej) i wreszcie problemy separacyjni-identyfikacyjne. Przepracowanie tych problemów

umożliwia przezwyciężenie infantylnej zależności i fiksacji rozwojowych, prowadząc do

powstania zależności funkcjonalnej, dzięki której możliwa jest praca nad doświadczeniami

indywidualnymi uczestników. Każdy uczestnik ma sposobność osiągnąć wgląd we własną

osobowość – w życie instynktowe, superego oraz sposób funkcjonowania ego.

Przepracowanie nieświadomych wzorców zachowań i odpowiadających im

wewnętrznych relacji z obiektami prowadzi do restrukturyzacji świata wewnętrznego i

rozwoju poczucia tożsamości oaz usunięcia zahamowań ograniczających pełne

funkcjonowanie z sobą samym i z innymi.

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Powyższe konflikty rozwojowe i sposoby obrony używane w przeszłości do ich

rozwiązywania aktualizują się w grupie dzięki regresji terapeutycznej, tworząc wspólną

nieświadomą fantazję psychodynamiczną, rodzaj wspólnego mianownika. Zawarte w tej

fantazji nieświadome pragnienia jednoczą uczestników, wpływają na ich zachowanie w

grupie oraz funkcjonowania grupy jako całości. Członkowie grupy uczestniczą w tej wspólnej

dla wszystkich fantazji w sposób, który jest zależny zarówno od ich osobistych problemów,

jak i nacisków grupy, która potrzebuje, aby jej uczestnicy odegrali w tej wspólnej „sprawie”

określone role.

Czynnikiem uruchamiającym rozwój jest, prowokująca do regresji, nieokreślona

struktura grupy. Członkowie grupy, radząc sobie z niejasnością zastanej sytuacji, odwołują się

do znanych sposobów funkcjonowania w relacjach, które wypracowali w przeszłości. Brak

możliwości zaspokojenia infantylnych pragnień grupy powoduje frustrację, która stymuluje

rozwój grupy. Poziom frustracji musi być jednak dostosowany do zdolności grupy do

radzenia sobie z brakiem, gdyż nadmierna frustracja hamuje proces myślenia i prowadzi do

fiksacji rozwojowych.

Rozwój grupy następuje poprzez przepracowanie nieświadomych konfliktów

zawartych we wspólnej, charakterystycznej dla określonej fazy rozwoju grupy, grupowej

fantazji. Rozwiązanie problemu przeniesienia – charakterystycznego dla każdej fazy

rozwojowej – umożliwia rozwój grupy i jej uczestników. Rozwój jednostki następuje dzięki

temu, że jej osobiste konflikty znajdują reprezentację w matrycy grupowej i możliwe jest ich

ponowne przeżycie i zrozumienie w kontekście przeszłych i aktualnych doświadczeń.

W każdej fazie rozwoju grupy terapeuta jest obiektem przeniesieniowych pragnień

grupy, odpowiednikiem rodzicielskiego superego i ego idealnego każdego uczestnika.

Jednocześnie jest on również realnym obiektem, autorytetem i interpretatorem, który

uświadamia nieświadome pragnienia, pomagając w przezwyciężaniu przeniesienia. Grupa

może się z nim identyfikować jak z dojrzałym superego i ego, wewnętrznie zintegrowanym

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

autorytetem wyposażonym w dobrą i złą część oraz uwewnętrzniać własne dobre i złe

reprezentacje obiektowe.

Grupa nie rozwija się linearnie. Proces jej rozwoju jest naprzemiennym zanurzaniem

się w regresji, po której następuje progresja, przechodzeniem ze stanów dezorganizacji do

stanu twórczego opracowywania ujawnionego materiału zarówno na poziomie

kolektywnym, jak i indywidualnym poszczególnych uczestników. Na ogół jest to proces

przypominający spiralę; grupa powraca do już raz omawianych problemów,

charakterystycznych dla wcześniejszych faz rozwojowych i opracowuje je na coraz wyższym

poziomie. Konflikty rozwojowe grupy pojawiają się w określonej sekwencji. Uczynienie

każdego następnego kroku wymaga przepracowania konfliktów z wcześniejszych faz

rozwoju.

PECYFIKA OKRESU DOJRZEWANIA

Spośród wszystkich faz rozwojowych okres dorastania stanowi szczególną fazę

w życiu każdego człowieka. I. Okresem tym nazywa okres zmian w rozwoju psychicznym

zapoczątkowany dojrzewaniem płciowym i przebiegający w sposób indywidualnie

zróżnicowany pod wpływem czynników społecznych, przy czym jego zakończeniem jest

uzyskanie rozwoju psychicznego, którego właściwością jest zdolność do podjęcia ról

społecznych człowieka dorosłego.

AZY OKRESU DORASTANIA

W polskiej psychologii rozwojowej okres dorastania obejmuje lata od 12–18 r.ż., przy

czym podzielić go można na dwie fazy: przeddorastania i dorastania właściwego.

W przebiegu fazy przeddorastania pierwszorzędną rolę odgrywają czynniki

biologiczne. Można ją określić jako „fazę poczwarki”, fazę przekształcania się organizmu

dziecka w organizm dojrzały. Szybkim zmianom fizjologicznym towarzyszą wtedy zmiany w

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

obrębie czynników psychicznych. Stąd przebieg tej fazy jest zbliżony u poszczególnych osób,

a wpływy środowiskowe mają tu raczej charakter modyfikujący.

Faza właściwego dorastania społecznego z kolei to „faza motyla”, która

charakteryzuje się bogactwem życia wewnętrznego i intensywnością działań. Przebieg tej

fazy w znacznym stopniu zróżnicowany jest indywidualnie, zależnie od oddziaływań

środowiskowych, przy czym istotną rolę odgrywają tu wymagania oraz wzory kulturowe

funkcjonujące w danym okręgu społecznym. Właściwe dorastanie ukierunkowane jest

również indywidualnymi doświadczeniami jednostki, od jej znaczących przeżyć. Istotne jest

to, aby wyżej wymienionych faz nie ujmować jako przeciwstawnych sobie. Choć różni

je odmienna rola czynników biologicznych i społecznych, ich wzajemna współgra wyznacza

jednolity proces rozwoju człowieka.

Z okresem dorastania wiąże się wzmożony rozwój fizyczny, a co za tym idzie -

przyrost wskaźników charakteryzujących wymiary ciała (wzrost, waga ciała). Ten zwiększony

przyrost, zwany „skokiem pokwitaniowym”, nie utrzymuje się jednak przez cały okres

dorastania, lecz jedynie przez ok. 2-3 lata i w końcowej fazie dorastania jest już nieznaczny.

Warto dodać, że omawiany „skok pokwitaniowy” w zakresie niektórych czynników (np.

przyrost wzrostu) występuje wcześniej u dziewcząt niż u chłopców.

Charakterystyczne dla okresu dorastania jest zbliżanie się do proporcji człowieka

dorosłego. W wyniku gwałtownych procesów fizjologicznych następuje nasilanie się różnic

w budowie ciała dziewcząt i chłopców, związane z uzyskiwaniem sylwetki typowo kobiecej

lub typowo męskiej. Zmiany w budowie ciała i wyglądzie wiążą się bezpośrednio z ważnym

aspektem rozwoju fizycznego, jakim jest dojrzewanie płciowe, w skutek którego

poszczególna młoda osoba uzyskuje zdolności rozrodcze. Bezpośrednio obserwowanymi

przejawami dojrzewania płciowego jest, pojawienie się i rozwój drugo- i trzeciorzędowych

cech płci (rozwój piersi, owłosienie, zarost, mutacja głosu itp.).

Zarówno wśród dziewcząt, jak i wśród chłopców można wyróżnić jednostki wcześnie

i późno dojrzewające, przy czym wcześniejsze lub późniejsze osiąganie dojrzałości płciowej

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

nie jest obojętne dla rozwoju psychicznego i kształtowania się osobowości młodego

człowieka.

Z rozwojem płciowym wiąże się zainteresowanie własną i przeciwną płcią

o charakterze seksualnym. W okresie tym wcześniej i częściej, niż się sądzi, młodzież

rozpoczyna właśnie stosunki płciowe. Przyczyny takiego stanu rzeczy psychologowie upatrują

w różnych czynnikach, jednak najczęściej powtarzające się dotyczą: sytuacji społeczno-

ekonomicznej, poziomu kulturalnego i wykształcenia rodziców.

W ciągu trwania okresu dorastania przejawiają się i kształtują zasadnicze

właściwości dojrzałego myślenia, które bywa określane jako myślenie abstrakcyjne,

formalne, logiczne, hipotetyczno- dedukcyjne, obiektywne i krytyczne. Dzieje się to pod

wpływem działania wszystkich podstawowych czynników rozwoju, wśród których nauczanie

i kontakty społeczne z innymi ludźmi mają szczególnie duże znaczenie. Proces osiągania

dojrzałych form myślenia nie dokonuje się jednak nagle, gdyż w początkach okresu

dorastania w myśleniu występuje jeszcze w znacznym stopniu ograniczenie właściwe dla

poprzedniego okresu. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż przemiany rozwojowe w zakresie

myślenia nie są jednolite. Wczesna faza dorastania (12- 14 lat) jest etapem „wyrastania z

dzieciństwa”, w którym przygotowują się istotne zmiany jakościowe w myśleniu. Z kolei

późna faza dorastania (15- 18 lat) jest fazą „wzrastania młodzieży w środowisko dorosłych”.

Etap ten cechuje dojrzałe korzystanie z nowopowstałych form myślenia.

MOCJE W OKRESIE MŁODZIEŃCZYM

Okres młodzieńczy charakteryzuje niezwykle intensywny rozwój emocjonalny.

Z uwagi na ten fakt nazywany on również bywa „okresem burzy i naporu”. Pobudzenie

emocjonalne w omawianym okresie jest zazwyczaj nasilone. W jego pierwszej fazie oscyluje

ono często od stanów afektu (skrajnie silne pobudzenie) do stanów głębokiej obojętności.

Pobudzenie to charakteryzuje się u dorastających najczęściej intensywnością zachowania.

R. Łapińska oraz M. Żebrowska piszą, że przeżycia osiągają wówczas stopień

wysokiego napięcia: smutek przeżywany bywa głęboko i często ma charakter „tragedii”,

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

radość osiąga wysokie szczyty uniesienia. Inną znamienną cechą jest łatwość oscylacji

między nastrojami krańcowymi : dorastający łatwo przerzucają się od radości do smutku, od

entuzjazmu do zniechęcenia, od nadziei do rozpaczy. Wiąże się z tym specjalna chwiejność

emocjonalna. Chwiejności tej z kolei towarzyszy duża ruchliwość uczuć, tzn. nietrwałość

i łatwe przechodzenie od jednych stanów uczuciowych do innych.

Wyróżnić można trzy grupy uczuć:

1. Stany agresywne - złość, nienawiść, wrogość, zazdrość;

2. Stany obronne - strach, niepokój, smutek, żal;

3. Stany pozytywne - miłość, wzruszenie, pobudzenie.

Mimo gwałtowności przeżyć emocjonalnych młodzi ludzie starają się je ukrywać pod

pozorem obojętności. Młody człowiek odkrywa w tym czasie swój świat psychiczny. Jest

zainteresowany jak wygląda on u innych. Odkrywa on swoją indywidualność i odrębność,

czemu może towarzyszyć uczucie osamotnienia i wyobcowania. Następuje rozwój zdolności

do samooceny i oceny innych, na początku daleki od obiektywizmu. Rozwój woli przybiera

początkowo formę przekory i negatywizmu, co często prowadzi do konfliktów nawet

z błahych powodów. Rozwój woli łączy się z potrzebą czynów sprzyjających wyładowaniu

energii, wykazaniu odwagi i bohaterstwa. Po negatywnym etapie woli przychodzi etap

świadomych wysiłków zmierzających do kształtowania swojego charakteru.

Jako zjawisko charakterystyczne wymienia się ponadto bezprzedmiotowość uczuć

u dorastających. Oznacza to, że doznawane uczucia radości czy smutku często nie wiążą się

z określony bodźcem, a młoda osoba nie wie, dlaczego w danej chwili coś ją śmieszy lub

gniewa. Przemiany hormonalne powodują we wczesnym etapie dojrzewania przewagę

emocji negatywnych („faza negatywna”), w późniejszym zaś – pozytywnych („faza

pozytywna”). Rozróżnienie to wynika stąd, iż największy wpływ na emocjonalną sferę życia

psychicznego w tym czasie wywiera rozwój fizjologiczny- szybkie zmiany związane z

dojrzewaniem płciowym odbijają się bowiem ujemnie na psychice dorastającego człowieka.

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

W okresie dorastania następuje wyraźny wzrost uczuć społecznych, tzn. uczuć,

których źródłem są sytuacje społeczne. Uczucia te mają zabarwienie pozytywne (radość,

zadowolenie) lub negatywne (lęk, gniew, wstyd, zazdrość, nienawiść). Szczególnie nasilone

są w tym okresie lęki występujące w tym okresie w postaci nieśmiałości, lęku przed

niepowodzeniami, przed odpowiedzialnością, przed przyszłością.

Specyfiką rozwoju emocjonalnego jest kształtowanie się uczuć wyższych, uczuć

erotycznych oraz dojrzałości uczuciowej. W II fazie okresu dorastania uczucia wyższe (m.in.

uczucia moralne, estetyczne, patriotyczne) dochodzą do pełnego rozwoju. Przejawiają się

one w gorącym zaangażowaniu w sprawy społeczno- polityczne, w głębokim przeżywaniu

uczucia winy czy wzruszenia pięknem itp.

Uczucia erotyczne z kolei mają najczęściej charakter niepełny i ambiwalentny, a ich

jakość oraz natężenie zależą od intensywności przemian hormonalnych oraz od rodzaju

doświadczeń seksualnych młodego człowieka. Zanim uczucia te rozwiną się w pełni,

jednostka przechodzi przez różne postacie uczuć erotycznych, stanowiących formy

przygotowawcze – począwszy od adoracji (u dziewcząt przyjmuje ona postać tzw.

„zadurzenia się”, u chłopców – „kultu bohatera”), poprzez flirt, przyjaźń, skończywszy zaś na

miłości.

Dojrzałość uczuciowa rozumiana jest jako rezultat przechodzenia od uczuciowej

zależności do niezależności, od nie kontrolowanego uzewnętrzniania uczuć do poddania ich

tzw. kontroli zewnętrznej, od nie kontrolowanego ulegania uczuciom do opanowania ich za

pomocą kontroli wewnętrznej, od egocentryzmu do socjocentryzmu. Dojrzałości tej nie

osiąga się jednak w pełni w okresie dorastania. Na uwagę zasługuje również fakt, iż każdy

człowiek osiąga ją w różnym stopniu i w różnym zakresie.

Literatura przedmiotu niejednokrotnie zwraca uwagę na trudności emocjonalne

młodych ludzi, wskazywane również przez samą młodzież. Wśród nich wyróżnić można:

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

poczucie niższości i zagrożenia, brak wiary w siebie, niestałość uczuć (depresje, kochliwość,

pobudliwość itp.), niepełne uświadomienie seksualne, wątpliwości (dotyczące religii, dalszej

nauki, wyboru zawodu), strach i obawy (o dalszą przyszłość).

OTRZEBY W OKRESIE DORASTANIA

Niewątpliwie bardzo ważną rzeczą dla każdego człowieka jest zaspakajanie jego

różnorodnych potrzeb, zwłaszcza w trudnym okresie dorastania. W okresie tym bowiem

najważniejsze znaczenie mają dla niego potrzeby psychiczne, wśród których na plan

pierwszy wysuwają się potrzeby : bezpieczeństwa, uznania, przyjaźni, nowych doświadczeń,

przynależności, miłości, sensu życia czy samourzeczywistnienia.

W procesie kształtowania się woli powszechnie obserwowanym zjawiskiem jest

przekora, która przejawia się jako krnąbrność i nieposłuszeństwo młodego człowieka wobec

rodziców i wychowawców. Jego zachowanie nabiera wówczas cech typowej arogancji,

bezczelności oraz przesadnej pewności siebie, prowadząc do częstych konfliktów

z otoczeniem. Negatywny stosunek do innych wyraża się u takiej osoby na wiele sposobów

– biernym oporem, jawnym buntem, agresją czy wycofaniem.

Bardzo ważny aspekt osobowości stanowią zainteresowania, które to w II fazie

dorastania stopniowo stabilizują się. Omawiany okres przynosi ze sobą zróżnicowanie się

zainteresowań poznawczych, kształtujących się na podstawie nauki szkolnej lub działalności

pozaszkolnej, a zależnych od kierunku wychowawczego, krystalizujących się uzdolnień lub

też innych różnorodnych wpływów kulturowych. Rozbudzanie i kształtowanie

zainteresowań jest bardzo ważnym zadaniem dla rodziców i wychowawców, bowiem

ułatwiają one wybór przyszłego zawodu i stwarzają szanse bardziej efektywnej pracy w

ulubionej dziedzinie.

Wielu badaczy zwraca uwagę na fakt, że znamiennym rysem tego okresu jest

pojawienie się problemu wartości. Pod znakiem zapytania stają bowiem cele dalszych

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

działań, ideałów i dążenie do znalezienia wśród nich miejsca dla własnego „ja” młodej

jednostki.

W miarę dorastania młodego człowieka w rodzinie zachodzą duże zmiany w jej

funkcjonowaniu – przede wszystkim we wzajemnych stosunkach między rodzicami, które z

kolei rzutują na ich stosunek do dorastającego. W wyniku tych przeobrażeń kontakty między

członkami rodziny komplikują się więc w znaczny sposób. Dom rodzinny, nadal stanowiący

źródło zaspokajania podstawowych potrzeb (zwłaszcza psychicznych), bywa również

miejscem wielu napięć i różnorodnych trudności. Samo dziecko odrzuca dotychczasowe

postawy wychowawcze rodziców, inaczej postrzega ich osoby, widzi ich niedoskonałości.

Również rodzice inaczej postrzegają swoje dziecko - na przemian jako dziecko i jako osobę

raczej dojrzałą. Skutkiem tego jest chwiejność i niekonsekwencja w stosunku uczuciowym

do dorastającego oraz w postępowaniu z nim. U młodej jednostki rodzi się niepewne

poczucie swojej pozycji w rodzinie i konfliktowe przeżywanie roli dziecka.

Jedną z charakterystycznych cech okresu dorastania jest obniżenie autorytetu

rodziców, będące konsekwencją wzrastających możliwości intelektualnych młodocianego

oraz poszerzającego się społecznego doświadczenia młodzieży. Wobec wysokich wymagań

stawianych rodzicom przez dzieci, tracą oni na swej atrakcyjności w porównaniu z innymi

wzorami. Na skutek tego młodociani tracą nieraz zaufanie do rodziców, przestają zwierzać

się ze swoich przeżyć i kłopotów. Młodzież zaczyna mieć swoje tajemnice i domaga się ich

poszanowania.

Wielu psychologów zwraca uwagę na tzw. konflikt pokoleń – konflikt między młodą

generacją a społeczeństwem dorosłych. Społeczeństwo to stara się wpoić bowiem młodym

te wartości, które, w ich mniemaniu, gwarantują rozwój społeczny i postęp. Młodzież z kolei

najczęściej nie aprobuje tych samych wartości, gdyż stwarza sobie swoje własne

wyobrażenia i własną koncepcję wartości i zachowań.

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Typowe trudności przeżywane przez młodzież w okresie dojrzewania:



Naruszenie równowagi psychofizycznej;



Huśtawka uczuć przejawiająca się w przesadnych, prowokujących zachowaniach;



Przejściowe zaburzenia koncentracji uwagi i zdolności do długotrwałego wysiłku

umysłowego prowadzące do pogorszenia wyników w nauce;



Kryzys autorytetu dorosłych, bunt przeciwko nakazom, manifestacja niezależności

i dorosłości;



Brak umiejętności z radzeniem sobie z trudnościami;



Próby samobójcze, samookaleczenia, ucieczki z domów, anoreksja, bulimia.

Wiek dorastania jest tym okresem w życiu człowieka, w którym dokonuje się

przeobrażenie dziecka w dorosłą osobę. Na przestrzeni kilku lat zachodzą w niej radykalne

zmiany fizyczne i psychiczne, które umożliwiają spełnienie zadań właściwych człowiekowi

dorosłemu – zadań rodzinnych oraz społeczno-zawodowych. Wiek ten jest więc bardzo

ważnym etapem w rozwoju danej jednostki.

ITERATURA

Gaś Z., B ( 1996). Samodoskonalący  się nauczyciel. Warszawa, WSiP.
Gurycka A. (1990). Błąd w wychowaniu. Warszawa: WSiP.
Janowski A. (1995). Uczeń w teatrze życia szkolnego. Warszawa: WSiP.
Johnson D.W. (1985). Umiejętności interpersonalne i samorealizacja. Warszawa: PTP.
Studium Pomocy Psychologicznej.
Łobocki M.,(2003). Teorie wychowania w zarysie. Kraków, Wyd. Impuls.
Mead M. (2000). Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego. PWN, Warszawa.
Obuchowska  I.(1996).  Drogi  dorastania.  Psychologia  rozwojowa  okresu  dorastania  dla  rodziców  i
wychowawców. Warszawa, WSiP.
Rostowska  T.  (1995),  Transmisja  międzypokoleniowa  w  rodzinie  w  zakresie  wybranych  wymiarów
osobowości. Wydawnictwo UŁ, Łódź.
Sitarczyk M.,(2002). Międzypokoleniowa transmisja postaw wychowawczych ojców. UMCS, Lublin.
Szczukiewcz, P. (1998). Rozwój psychospołeczny a tożsamość. Wyd. UMCS, Lublin.
Ziemska  M.(1980).    Postawy  rodzicielskie  i  ich  wpływ  na  osobowość  dziecka.  W:  M.  Ziemska  (red.).
Rodzina i dziecko. PWN, Warszawa.

Podręcznik „Ś

WIAT

OBREJ

RZYSZŁOŚCI

”

– innowacyjna metoda i narzędzia pracy wychowawczej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

AZA WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ

Trempała E. (1999). Wychowanie zintegrowane w środowisku szkoły. Warszawa,  WSiP.
Dobrołowicz W. Psychika i bariery. WSiP, Warszawa 1994.
Kozielecki J., O człowieku wielowymiarowym. Eseje psychologiczne. PWN, Warszawa 1988.
Poissant  Ch.,  A.,  Godefroy  Ch.,  Miliarderzy.  Kariery  najbogatszych  ludzi  świata.  Wyd.  Medium,
Warszawa 1993.
Dobrołowicz W. (1994). Psychika i bariery. Warszawa, WSiP.
Dobrołowicz  W. (1995). Psychodydaktyka kreatywności. Warszawa,  WSiP.
Chełpa S., Witkowski T.(1999). Psychologia konfliktów. Warszawa, WSiP.
Kopmeyer M. R. (1991). Praktyczne metody osiągania sukcesów.Warszawa,
Kozielecki J.(1987). Koncepcja transgresyjna człowieka. Warszawa, PWN.
Kozielecki J. (1988). O człowieku wielowymiarowym. Eseje psychologiczne.
Nęcka E. ( 1992). Trening twórczości. Olsztyn, PTP.
Toffler A. (1975). Szok przyszłości. Warszawa, PIW.
Toffler A. (1986). Trzecia fala. Warszawa, PIW.
Tyszka  T.(1999).  Psychologiczne  pułapki  oceniania  i  podejmowania  decyzji.  Gdańsk,  Gdańskie  Wyd.
Psychologiczne.
Wilson I. (1990). Ukryty władca. Warszawa, Wyd. Kwadryga.