„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Emilia Niemiec–Jasińska

Rozpoznawanie potrzeb i problemów osoby
niepełnosprawnej 346[02].Z1.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
dr Andrzej Niesporek
mgr Aurelia Włoch



Opracowanie redakcyjne:
mgr Tomasz Sułkowski



Konsultacja:
mgr Hanna Całuń

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[02].Z1.03
„Rozpoznawanie potrzeb i problemów osoby niepełnosprawnej”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu asystent osoby niepełnosprawnej.

























Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Materiał nauczania

7

4.1 Niepełnosprawność – rodzaje i konsekwencje

7

4.1.1. Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

16

4.1.3. Ćwiczenia

17

4.1.4. Sprawdzian postępów

19

4.2 Potrzeby człowieka i skutki ich niezaspokojenia

20

4.2.1. Materiał nauczania

20

4.2.2. Pytania sprawdzające

24

4.2.3. Ćwiczenia

25

4.2.4. Sprawdzian postępów

26

4.3 Metody pracy i rehabilitacji osób niepełnosprawnych

27

4.3.1. Materiał nauczania

27

4.3.2. Pytania sprawdzające

34

4.3.3. Ćwiczenia

34

4.3.4. Sprawdzian postępów

36

5. Sprawdzian osiągnięć

37

6. Literatura

42

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu rozpoznawania potrzeb

i problemów osoby niepełnosprawnej.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej,

−

cele kształcenia tej jednostki modułowej,

–

materiał nauczania czyli wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych
celów kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w programie jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań w celu sprawdzenia w jakim stopniu opanowałeś określone treści,

−

ćwiczenia, które umożliwiają Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz
ukształtować umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów, w którym powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co
oznacza, że opanowałeś materiał lub nie,

−

sprawdzian osiągnięć wraz z instrukcją i kartą odpowiedzi,

−

literaturę.
W przypadku trudności ze zrozumieniem poszczególnych tematów lub ćwiczeń, zwróć

się o pomoc do nauczyciela o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie czy prawidłowo
wykonujesz daną czynność.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych

346[02].Z1

Metody pracy z osobą

niepełnosprawną

346[02].Z1.01

Posługiwanie się językiem

migowym

346[02].Z1.03

Rozpoznawanie potrzeb

i problemów osoby

niepełnosprawnej

346[02].Z1.02

Stosowanie metod pracy

socjalnej

346[02].Z1.04

Wspieranie osoby

niepełnosprawnej

w korzystaniu

z kompleksowej rehabilitacji

346[02].Z1.05
Wykonywanie

podstawowych czynności

higienicznych

i pielęgnacyjnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określać podstawowe metody stosowane w pracy socjalnej,

−

identyfikować pojęcie problemu i etapy jego rozwiązywania,

−

identyfikować pojęcie zmiany rozwojowej w poszczególnych okresach życia człowieka,

−

identyfikować zasady planowania pracy,

−

identyfikować podstawowe kwestie społeczne,

−

charakteryzować strukturę pomocy społecznej,

−

identyfikować zasady pracy z osobą niepełnosprawną,

−

formułować i wyrażać opinie,

−

aktywnie słuchać,

−

formułować jasne i logiczne argumenty w dyskusji,

−

uczestniczyć w pracy zespołu przyjmując różne role.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

scharakteryzować zakres i zadania pedagogiki specjalnej,

−

scharakteryzować poszczególne rodzaje niepełnosprawności,

−

określić następstwa niepełnosprawności,

−

zdiagnozować potrzeby osób z różnego rodzaju niepełnosprawnością,

−

posłużyć się podstawowymi metodami pracy socjalnej z osobą niepełnosprawną,

−

zorganizować pomoc podopiecznemu w zakresie własnych możliwości i umiejętności,

−

rozpoznać problemy społeczne, ich źródła i przejawy,

−

scharakteryzować metody rewalidacji osób niepełnosprawnych,

−

zastosować zasady obowiązujące w kontaktach z osobami niepełnosprawnymi, będącymi
w sytuacji problemowej,

−

scharakteryzować

psychologiczne

mechanizmy

funkcjonowania

człowieka

niepełnosprawnego,

−

wyjaśnić istotę problemów społecznych, ich przejawy oraz wpływ na funkcjonowanie
podopiecznego,

−

opracować plan niesienia pomocy podopiecznemu z uwzględnieniem jego własnych
możliwości,

−

dokonać oceny realizacji indywidualnego programu pomocy osobie niepełnosprawnej,

−

wykazać wrażliwość na problemy podopiecznego, zaprojektować działania dostosowane
do jego sytuacji psychicznej i socjalnej,

−

scharakteryzować podstawowe zaburzenia somatyczne,

−

scharakteryzować podstawowe zaburzenia psychiczne,

−

scharakteryzować czynniki sprzyjające powstawaniu zaburzeń psychicznych,

−

udzielić informacji o instytucjach i organizacjach działających na rzecz osób
niepełnosprawnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4.

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Niepełnosprawność – rodzaje i konsekwencje

4.1.1. Materiał nauczania

Osoby niepełnosprawne stanowią około 15% populacji w rozwiniętych gospodarczo

krajach Unii Europejskiej. Z danych uzyskanych w wyniku narodowego powszechnego spisu
przeprowadzonego w 2002 roku wynika, iż osoby niepełnosprawne stanowią w Polsce 14,3
procent ludności kraju. Oznacza to, że co siódmy mieszkaniec naszego kraju jest osobą
niepełnosprawną lub za taką się uważa.

Zdefiniowanie pojęcia niepełnosprawność jest trudne, ponieważ nie daje się jasno

sprecyzować. W życiu każdego człowieka pojawiają się momenty mniejszych lub większych
możliwości, czy też ograniczeń fizycznych. To wszystko, co obecnie jest dla nas łatwo
dostępne, za kilka lat może stać się barierą nie do pokonania. Pomijając dysfunkcje
z powodów nieszczęśliwych wypadków, istnieje wiele przyczyn pogłębiania się wraz
z wiekiem niepełnosprawności i dysfunkcji.

Zgodnie z definicją sformułowaną przez Światową Organizację Zdrowia (WHO): ”Osoba

niepełnosprawna to osoba, u której istotne uszkodzenia i obniżenie sprawności
funkcjonowania organizmu powodują uniemożliwienie, utrudnienie lub ograniczenie
sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie, biorąc pod uwagę takie czynniki jak płeć, wiek
oraz czynniki zewnętrzne.”

Tabela 1. Poziomy niepełnosprawności

biologiczny

społeczny

psychologiczny

Dysfunkcjonalność
organizmu

Niezdolność do pełnego
uczestnictwa w życiu
społecznym: pełnienia ról
społecznych, podejmowania
odpowiedniej aktywności
społecznej.

Utrata, częściowa lub pełna,
zdolności do podmiotowego
organizowania własnego
działania, co utrudnia
zaspokojenie potrzeb
i wywiązywanie się z zadań
narzucanych przez otoczenie
społeczne

Niepełnosprawność ogólnie można podzielić na:

−

wrodzoną,

−

nabytą.
Reakcje, w związku z nabyciem defektu fizycznego lub doświadczaniem poważnej

choroby, określa się mianem traumy psychicznej. Informacje o nowym położeniu dotyczą
spraw podstawowych i pojawiają się nagle, doprowadzając do wystąpienia przeżyć
wstrząsających całym życiem psychicznym człowieka. Przeżycia te dzielimy następująco (za
S. J. Kohl):
1) walka o przeżycie – strach, bezradność,
2) wyobrażenie śmierci,
3) zaburzenia myślenia – myślenie chaotyczne, nieuporządkowane,
4) odczucia fantomowe – poczucie dezorientacji we własnym ciele,
5) lamentowanie,
6) próby zrozumienia kalectwa – irracjonalne obwinianie siebie, innych, losu za to, co się

wydarzyło,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

7) przymus wyobrażania sobie własnego ciała – próby usunięcia uszkodzonego fragmentu

ciała ze świadomości, obawa o to, czy nie nastąpi rozwój procesu chorobowego,

8) samotność,
9) utrata ról społecznych,
10) ograniczenie aktywności zawodowej.

Ilość i czas koncentracji na poszczególnych przeżyciach jest zróżnicowany. To, co dla

jednej osoby ma znaczenie podstawowe, dla innej może być nieistotne.

Inaczej wygląda sytuacja u osób z wrodzonymi dysfunkcjami ciała. Cierpienie tych osób

nie ma znamion traumy. Informacje o istniejących anomaliach somatycznych dochodzą do ich
świadomości w sposób stopniowy i osoby te, mają czas na przystosowanie się psychiczne do
niepełnosprawności.

Biorąc za kryterium podziału rodzaj niesprawności, wyróżniamy:

1. Osoby z niepełnosprawnością sensoryczną – uszkodzenia narządów zmysłu, do których

należą:

−

osoby niewidome i słabo widzące,

−

osoby niesłyszące i słabo słyszące.

2. Osoby z niesprawnością fizyczną, do których należą:

−

osoby z niepełnosprawnością motoryczną – z uszkodzeniem narządu ruchu,

−

osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych.

3. Osoby z niepełnosprawnością psychiczną, do których należą:

−

osoby umysłowo upośledzone z niesprawnością intelektualną,

−

osoby psychicznie chore z zaburzeniami osobowości i zachowania, osoby cierpiące

na epilepsję – z zaburzeniami świadomości.

Osoby niewidome i słabo widzące

Można dokonać wielu podziałów osób niewidomych w zależności od kryteriów, jakimi

będziemy się kierowali. Mogą to być następujące podziały:
1. Ze względu na czas powstania niepełnosprawności:

−

osoby niewidome od urodzenia,

−

osoby ociemniałe, które utraciły wzrok po 5 roku życia.

2. Ze względu na stopień niepełnosprawności:

−

osoby o znacznym stopniu niepełnosprawności (dawna I grupa, lub osoba

całkowicie niezdolna do pracy i samodzielnej egzystencji),

−

osoby o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (dawna II grupa, lub osoba

całkowicie niezdolna do pracy).

3. Ze względu na możliwości wzrokowe:

−

osoby całkowicie niewidome bez poczucia światła,

−

osoby niewidome z poczuciem światła,

−

osoby słabo widzące, szczątkowo widzące, niedowidzące.

4. Ze względu na rodzaj schorzenie:

−

osoby o ustabilizowanym widzeniu,

−

osoby o zmiennym widzeniu.

5. Ze względu na rodzaj choroby:

−

osoby z obniżoną ostrością wzroku,

−

osoby z ograniczonym polem widzenia.

6. Ze względu na wielość chorób:

−

osoby tylko niewidome,

−

osoby ze sprzężoną niepełnosprawnością (cukrzyca, SM, głuchoniewidomi).

Polska definicja ślepoty opracowana przez Polski Związek Niewidomych rozróżnia

osoby ze względu na stopień uszkodzenia narządów wzroku:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

−

osoby niewidome – zalicza się do nich dzieci i dorosłych, którzy nic nie widzą od
urodzenia lub od tak wczesnego dzieciństwa, że nie pamiętają, aby kiedykolwiek
cokolwiek widzieli.

−

osoby ociemniałe – zalicza się do nich wszystkich bez względu na wiek, którzy
posługiwali się wzrokiem lecz go utracili nagle lub stopniowo.

−

osoby szczątkowo widzące – zalicza się do nich ludzi, bez względu na wiek, którzy mają
bardzo dużą lecz nie całkowitą utratę wzroku.

Osoby niewidome to takie, które mają orzeczony określony znaczny lub umiarkowany

stopień niepełnosprawności spowodowany chorobą narządu wzroku, niezależnie od czasu
jego powstania.

Osoba słabo widząca to ta, która mimo standardowej korekcji ma trudności

z planowaniem i/lub wykonaniem czynności, ale która może poprawić swoje funkcjonowanie
wzrokowe przez wykorzystanie pomocy optycznych i nieoptycznych, dostosowanie otoczenia
i/lub używanie technik związanych z poruszaniem się w otoczeniu (A. Corn).

Brak wzroku powoduje:

−

niemożność odbierania wrażeń wzrokowych, które są podstawą przebiegu spostrzeżeń
i postępu myśli,

−

ograniczenie możliwości uczestniczenia w możliwościach życiowych,

−

ograniczenie samodzielności,

−

zmniejszenie możliwości rozwinięcia własnej osobowości,

−

utrudnioną orientację przestrzenną i społeczną,

−

zubożałe doznania uczuciowe, ograniczona możliwość uczenia i przystosowania
społecznego przez naśladownictwo,

−

ograniczone zaspokojenie potrzeb psychicznych,

−

uczucie osamotnienia,

−

blokadę potrzeb poznania, niezależności, samodzielności,

−

ograniczenie swobody ruchu,

−

występowanie stanów frustracyjnych.

Głuchota i niedosłuch

Głuchota i niedosłuch – stopień utraty słuchu może być różny od lekkiego niedosłuchu

pełnej głuchoty:
1. Lekki niedosłuch (mniej niż 40 decybeli) – ograniczenia w słyszeniu mowy.
2. Umiarkowany niedosłuch (mniej niż 70 decybeli) – trudności w słyszeniu potocznej

mowy, jednak możliwy jej odbiór bez aparatu.

3. Znaczny niedosłuch (70–90 decybeli) – konieczny jest odpowiedni aparat wspomagający

rozumienie mowy drogą słuchowa.

4. Głuchota – (więcej niż 90 decybeli) – mowa potoczna nie jest rozumiana bez pomocy

aparatury i treningu słuchu.
Wady słuchu mogą być:

−

dziedziczne (występują też u innych członków rodziny),

−

wrodzone (np. w wyniku choroby matki w czasie ciąży),

−

nabyte.
Najdotkliwszą konsekwencją głuchoty jest izolacja społeczna i osamotnienie.

Niesprawność fizyczna

Osoby z niepełnosprawnością narządu ruchu stanowią w Polsce niemal połowę populacji

osób niepełnosprawnych, można zatem powiedzieć, że dysfunkcje narządu ruchu stanowią,
obok innych rodzajów schorzeń, najczęstszą przyczynę niepełnosprawności w naszym kraju.
Pojęciem osoby niepełnosprawnej ze względu na dysfunkcje narządu ruchu określamy osoby
o ograniczonej sprawności kończyn górnych, dolnych lub kręgosłupa. Osoby z uszkodzeniem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

anatomicznej budowy narządu ruchu – osoby te mają uszkodzenia kości i mięśni kończyn,
spowodowane urazami lub amputacjami.

Rys. 1. Niepełnosprawność fizyczna [opracowanie własne]

Osoby z zaburzeniami czynności motorycznych:

−

porażenie – całkowite zniesienie czynności ruchowych (paraliż, bezwład),

−

niedowład – częściowe zniesienie czynności ruchowych – obniżenie sprawności
i poprawności wykonywania ruchów, osłabienie ich siły, spowolnienie ruchów, itp.
Główne postacie porażenia lub niedowładu to:

−

hemiplegia – połowiczne porażenia jednej strony ciała,

−

paraplegia – porażenie kończyn dolnych,

−

teraplegia (kwadroplegia) – porażenie wszystkich czterech kończyn.
Osoby

z

deformacjami

narządów

ruchu

–

deformacje

te

objawiają

się

nieprawidłowościami lub uszkodzeniami anatomicznej budowy narządu ruchu lub
poszczególnych jego elementów. Mogą one być spowodowane wadami wrodzonymi lub
chorobami kości i mięśni narządu ruchu, zwłaszcza chorobami reumatycznymi.

Problemy związane z niepełnosprawnością ruchową obejmują różnorodne aspekty życia

człowieka – od niedostosowania środowiska zewnętrznego do problemów jednostki.

Niemożność zaspokojenia wielu potrzeb, zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa

i niezależności może powodować stany stresowe i frustracyjne.
Niepełnosprawność psychiczna

Upośledzenie umysłowe charakteryzuje się istotnie niższym, niż przeciętnym, ogólnym

funkcjonowaniem intelektualnym z jednocześnie występującym ograniczeniem w zakresie
dwóch lub więcej spośród następujących umiejętności przystosowawczych: porozumiewania
się, samoobsługi, trybu życia domowego, uspołecznienia, korzystania z dóbr społeczno –
kulturalnych, samodzielności, troski o zdrowie i bezpieczeństwo, umiejętności szkolnych,
organizowania czasu wolnego i pracy.

Według Światowej Organizacji Zdrowia, która przyjęła za kryterium podziału

upośledzenia umysłowego, iloraz inteligencji wyróżniamy 4 stopnie upośledzenia:

−

upośledzenie w stopniu lekkim (iloraz inteligencji 50–75),

−

upośledzenie w stopniu umiarkowanym (iloraz inteligencji 35–50),

−

upośledzenie w stopniu znacznym (iloraz inteligencji 20–35),

Osoby z niepełnosprawnością

fizyczną

Osoby z zaburzeniami

czynności motorycznych

Osoby ze zdeformowanymi

narządami ruchu

Porażenie

Niedowład

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

−

upośledzenie w stopniu głębokim (iloraz inteligencji 0–20).
Przyczyny upośledzenia umysłowego:

−

prenatalne – warunkuje upośledzenie umysłowe dziecka przed jego urodzeniem
(dziedziczne, wrodzone),

−

postnatalne – powodujące upośledzenie umysłowe po urodzeniu (np. urazy
okołoporodowe, niedotlenienie).
Dzieci z upośledzeniem w stopniu lekkim wykazują niedostateczne zrozumienie treści,

swoje myśli wyrażają w sposób rozległy, używając często niewłaściwych wyrażeń.
Wypowiedzi ich nie mają logicznej spójności. Proces spostrzegania jest zwolniony i ma wąski
zakres, podobnie jest z koncentracją uwagi. Konsekwencją tego są trudności w wykonywaniu
zadań, które wymagają zwrócenia uwagi na kilka czynności jednocześnie. Charakterystyczna
dla tych dzieci jest również pamięć mechaniczna. W ich umyśle występuje zjawisko
perseweracji - czyli uporczywego powracania myślą do jakiegoś zagadnienia, przedmiotu,
które przestały być już aktualne. To zjawisko zaznacza się silniej przy zadaniach pisemnych
niż ustnych odpowiedziach. Pomimo upośledzonej zdolności myślenia abstrakcyjnego,
u dzieci tych zachowana jest zdolność nauczenia się mowy, a także czytania, pisania i
liczenia.

Terminem „upośledzenie umysłowe w stopniu głębszym” obejmuje się stopień

umiarkowany i znaczny niepełnosprawności intelektualnej. Jednostki upośledzone w takim
stopniu mają bardziej zaburzoną funkcję receptorów i analizatorów. Zakłóceniu ulegają liczne
procesy psychiczne, np.: uwaga, pamięć, wyobraźnia, myślenie i mowa. Szczególnie dotyczy
to możliwości spostrzegania otaczającej ich rzeczywistości. Zakres spostrzegania jest o wiele
większy niż u lekko upośledzonych. Dzieci te charakteryzuje: wolniejsze tempo
spostrzegania, słabsza pamięć, ubogi zasób słownictwa, myślenie konkretno – obrazowe, co
powoduje trudności w uogólnianiu i rozumieniu niektórych pojęć (np.: pojęć abstrakcyjnych:
czasu, przestrzeni, itp.).

U dziecka głębiej upośledzonego umysłowo istnieje jednak silna potrzeba

komunikowania się z otoczeniem. Pojęcie komunikowania się obejmuje różne formy
zachowania się dziecka i jego relacji z otoczeniem. Dzieci te porozumiewają się zgodnie ze
swymi możliwościami, tak za pomocą form słownych, jak i form bezsłownych. Ich
wypowiedzi są często bełkotliwe, zamazane. Pojawiają się agramatyzmy. Nie zawsze mowa –
jako instrument służący porozumiewaniu się – wykształca się należycie. Czasami jednak
pozostaje zachowane rozumienie, a niekiedy nawet i jego brak.

Z uwagi na duże opóźnienia i zaburzenia mowy, szczególnego znaczenia nabierają

pozawerbalne sposoby komunikowania się z otoczeniem, takie jak: gestowe, mimiczno-
-dotykowe, gestowo-dotykowe, mimiczno-wokalne, wokalno-gestowe, wokalno-dotykowe.
Znajomość tych sygnałów pozwoli zrozumieć potrzeby, dążenia, stany emocjonalne i relacje
na otrzymane polecenia.

Nabywanie umiejętności komunikacyjnych u dzieci upośledzonych jest trudne,

szczególnie wtedy, gdy w grę wchodzi naruszona sprawność ruchowa, wady sensoryczne,
brak rozumienia, czy też anatomiczne. „Dzieci te mają trudności w opanowaniu mowy, nie
wysyłają one wystarczająco czytelnych sygnałów komunikacyjnych, słabo nawiązują
kontakty z spoza kręgu najbliższych lub nie nawiązują ich wcale”. Dlatego należy uczyć je
takich sposobów komunikacji, które by były w pełni dla nich zrozumiane, i aby mogły za ich
pomocą nawiązywać stosowne do swych potrzeb i możliwości kontakty z najbliższymi.

Do prawidłowego przebiegu procesu uczenia się dzieci głębiej upośledzonych umysłowo,

bardzo ważne są sprawności, takie jak: odbieranie bodźców sensorycznych i ich integrowanie.
Sprawności te są często w małym stopniu opanowane, a ich uczenie się przebiega bardzo
wolno. Dziecko napotykając na niepowodzenia załamuje się i rezygnuje, wycofuje się
z wykonywania zadań. Taka sytuacja nie sprzyja ogólnej aktywności poznawczej jednostki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

i jeszcze bardziej ogranicza jego możliwości rozwojowe. W tym przypadku ważna jest
metoda pozytywnego wzmacniania, czyli organizowania dziecku takiego środowiska,
w którym będą dominować nagrody, pochwały, w którym będzie osiągało sukcesy i będzie
akceptowane przez innych.

Pomimo wielu ograniczeń, dzieci z niepełnosprawnością intelektualną przejawiają

radość, wolę życia i zainteresowanie otoczeniem oraz potrzebę komunikowania się
i nabywania nowych doświadczeń.
Zaburzenia osobowości

Występują u około 2,1%–18% populacji, częściej u ludzi młodych i mężczyzn. Podział

(zgodnie z ICD – 10) uwzględnia:
A. Specyficzne zaburzenia osobowości – głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce

zachowań (dotyczą myślenia, emocji, spostrzegania). Ujawniają się już w okresie
dzieciństwa lub dojrzewania i utrzymują się w okresie dorosłego życia.

Wyróżniamy następujące rodzaje osobowości:

−

osobowość paranoiczna – nadmierna wrażliwość na niepowodzenie i odrzucenie,
długotrwałe przeżywanie przykrości, podejrzliwość i tendencja do dostrzegania wszędzie
wrogości, nawracające i nieuzasadnione podejrzeniami dotyczącymi wierności seksualnej
partnera, stosowanie „spiskowej teorii” do wyjaśniania wszelkich wydarzeń,

−

osobowość schizoidalna – ograniczenie kontaktów z innymi ludźmi, chłód emocjonalny,
mała zdolność do wyrażania uczuć i dostrzegania uczuć przeżywanych przez innych,
niepodejmowanie działań mających na celu poszukiwanie przyjemności, samotność, brak
wrażliwości na obowiązujące normy i zwyczaje społeczne,

−

osobowość chwiejną emocjonalnie – tendencja do działań impulsywnych bez
uwzględniania konsekwencji tych działań, brak stabilności emocjonalnej, niezdolność do
planowania własnej przyszłości, skłonność do wybuchów gwałtownego gniewu
i gwałtownych zachowań. Tu też osobowość borderline,

−

osobowość antyspołeczną (dyssocjalna) – nieliczenie się z normami społecznymi,
z uczuciami innych osób, lekceważenie norm i zobowiązań społecznych, trudność
w utrzymywaniu stałych związków z innymi osobami, łatwość reagowania agresją
i zachowaniami gwałtownymi, nieadekwatnymi do sytuacji, niezdolność do przeżywania
poczucia winy,

−

osobowość histeryczną – nadmierna ekspresja emocji, dramatyzowanie, podatność na
wpływy, płytka i chwiejna uczuciowość, nadmierna koncentracja na własnej osobie,
własnym wyglądzie. Często są to osoby egocentryczne, uwodzicielskie w zachowaniu
i manipulujące innymi przy osiąganiu własnych celów.

−

osobowość

obsesyjno-kompulsywną

–

nadmierna

dokładność,

skrupulatność,

powątpiewanie, ostrożność, nadmierna pedanteria i uległość wobec konwencji
społecznych, sztywność, upór, trudności w podejmowaniu decyzji, pojawianie się
natarczywych myśli lub impulsów,

−

osobowość lękliwą – ciągłe i wszechogarniające poczucie napięcia i niepokoju, poczucie
niższości w stosunku do innych ludzi, niechęć do wchodzenia w bliższe związki z innymi
ludźmi, poczucie społecznego nieprzystosowania.

−

osobowość zależną – nieumiejętność podejmowania decyzji, nadmierna zależność od
bliskich i podporządkowanie im swoich potrzeb, zachęcanie innych do przejmowania
odpowiedzialności za swoje ważne decyzje życiowe, spostrzeganie siebie jako osoby
bezradnej, niekompetentnej, bezsilnej.

B. Zaburzenia nawyków i popędów (pozbawione wyraźnej i racjonalnej motywacji

powtarzanie działań, które zazwyczaj szkodzą podmiotowi i innym osobom).

Wyróżniamy:

−

patologiczny hazard – intensywny, trudny do opanowania popęd do gry,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

−

patologiczne podpalanie (piromania),

−

patologiczne kradzieże (kleptomania).
Niemożność powstrzymania się od kradzieży przedmiotów niepotrzebnych, które są

następnie wyrzucane, oddawane lub kolekcjonowane. Kradzieże poprzedza narastające
napięcie, przechodzące w poczucie zadowolenia w czasie ich trwania.
C. Zaburzenia identyfikacji płciowej i preferencji seksualnych

Wyróżniamy:

−

transseksualizm – pragnienie bycia uznanym za osobę płci przeciwnej, niezadowolenie
z posiadania anatomicznych cech płciowych,

−

transwestytyzm – nie występuje tutaj pragnienie trwałej zmiany płci,

−

fetyszyzm – konieczność posiadania pewnych przedmiotów jako bodźców do
uzyskiwania pobudzenia oraz satysfakcji seksualnej,

−

ekshibicjonizm,

−

pedofilia,

−

sadomasochizm.
Zaburzenia psychiczne to utrudnienia funkcjonowania społecznego i/lub psychicznego

jednostki, noszące znamiona cierpienia, zlokalizowane wokół objawu osiowego.

Zaburzenie psychiczne wg definicji w DSM – IV: „klinicznie znaczące zachowanie lub

zespół czy wzorzec psychologiczny, który pojawia się u danej osoby i wiąże się
z cierpieniem, upośledzeniem (pogorszeniem w jednej lub wielu ważnych dziedzinach
funkcjonowania), znacznie zwiększonym ryzykiem śmierci, bólu, upośledzenia lub utraty
wolności. Dodatkowo ten objaw lub wzorzec nie może być po prostu zgodną z oczekiwaniami
reakcją na konkretne wydarzenia, takie jak na przykład śmierć ukochanej osoby” (Gross,
McIlveen).
1. Psychozy endogenne – są wynikiem czynników wewnętrznych np. uszkodzenie mózgu,

wadliwy system przemiany materii:

−

psychozy schizofreniczne,

−

psychozy afektywne np. cyklofrenia, paranoja, obłęd,

2. Egzogenne zaburzenia psychiczne uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi np.

związkami toksycznymi (alkohol, ołów).

3. Psychozy reaktywne – wywołane silnym urazem psychicznym.
4. Psychozy wieku inwolucyjnego – związane z procesami starzenia się np. melancholia

starcza, charakteropatia, starcza choroba Alzheimera.

5. Depresje np. wieku dojrzewania, poporodowa, starcza.
6. Zaburzenia wieku rozwojowego:

−

zaburzenia destrukcyjne,

−

zaburzenia emocjonalne,

−

zaburzenia nawyków i odżywiania,

−

zaburzenia rozwoju,

−

zaburzenia identyfikacji z płcią.

7. Nerwice np. neurastenia, histeria, nerwica lękowa, nerwica natręctw.
Schizofrenia

Ryzyko zachorowania na schizofrenię wynosi około 0, 85%. Statystycznie najczęściej

pojawia się pomiędzy okresem dojrzewania a 35 rokiem życia. Wśród czynników
predysponujących do zapadnięcia na tą chorobę wymienia się:

−

czynnik genetyczny,

−

czynniki przed– i okołoporodowe,

−

czynniki psychodynamiczne i rodzinne,

−

stresy i czynniki psychospołeczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Wyróżniamy trzy podstawowe (osiowe) objawy schizofrenii:

1. Autyzm – znaczna przewaga zainteresowania chorego swoimi przeżyciami

wewnętrznymi, co przyczynia się do utraty kontaktu ze światem zewnętrznym.

2. Zaburzenia życia uczuciowego – rozszczepienie i obniżenie uczuciowości wyższej; utrata

związków emocjonalnych z otoczeniem i pogłębianie autyzmu; reakcje emocjonalne stają
się nieadekwatne.

3. Rozszczepienie osobowości – brak więzi pomiędzy poszczególnymi funkcjami

psychicznymi, np. paramimia, zaburzenia toku myślenia, ambiwalencja uczuć.

„10 tez o schizofrenii” – informacje na podstawie materiałów Światowego Towarzystwa
Psychiatrycznego.
1. Schizofrenia jest chorobą i wymaga leczenia. Nikomu nie można przypisywać winy za

zachowanie.

2. Schizofrenia jest chorobą o wielu wymiarach i nie jest tylko chorobą mózgu. Przebieg

choroby jest bardzo różny.

3. Schizofrenia jest nie tylko chorobą, jest także doświadczeniem chorej osoby i grupy

najbliższej otaczającej tę osobę (zwłaszcza rodziny) – nierzadko łatwiej unieść ciężar
choroby niż wyzwolonych jej przebiegiem doświadczeń.

4. Schizofrenia nie jest chorobą dziedziczną, nie wiadomo co jest przenoszone,

najprawdopodobniej sprzyjająca zachorowaniu cecha podatności a nie sama choroba.

5. Schizofrenia nie jest chorobą nieuleczalną i rokowanie jest zróżnicowane.
6. Jest schizofrenia – nie ma: „schizofreników”, zawsze obok chorych można dostrzec

zdrowe aspekty funkcjonowania u każdej chorej osoby.

7. Chory na schizofrenię nie przestaje być człowiekiem, osobą, obywatelem. Choroba nie

podważa człowieczeństwa chorych, nie narusza ludzkiej godności, nie ogranicza praw
(poza wyjątkowymi sytuacjami), nie pozbawia ani słabości ani talentów, choć może je
uwypuklać.

8. Chorzy na schizofrenię nie zagrażają innym bardziej niż osoby zdrowe.
9. Chorzy na schizofrenię oczekują szacunku, zrozumienia i pomocy.
10. Schizofrenia rzuca światło na pytania egzystencjalne o granice poznawalności świata

i własnych przeżyć, o granice między złudzeniem a rzeczywistością, o kryteria prawdy
i fałszu.

Choroby afektywne

Choroby afektywne to grupa zaburzeń psychicznych polegających na okresowym

występowaniu zaburzeń nastroju, emocji, aktywności w postaci zespołów depresyjnych,
a u niektórych również zespołów maniakalnych.

−

choroba afektywna jednobiegunowa – występują tylko stany depresyjne, rzadziej tylko
maniakalne,

−

choroba afektywna dwubiegunowa (cyklofrenia) – występują zespoły depresyjne
i maniakalne.
Cyklofrenia charakteryzuje się przemiennym występowaniem wyraźnych okresów

depresji i manii, które mogą, ale nie muszą być przedzielane okresami bez zaburzeń. Objawy
psychotyczne występują głównie w okresach manii i objawiają się stałym pobudzeniem,
wygórowaną samooceną, nastawieniami wielkościowymi, nieprzemyślanym wydawaniem
pieniędzy, nierozważnymi kontaktami seksualnymi.
Zespoły zaburzeń psychicznych

Zespół psychoorganiczny – zespół objawów, które mogą powstać na skutek uszkodzenia

tkanki mózgowej. Czynniki powodujące jego powstanie mogą być różnorodne:

−

zatrucie np. alkoholem,

−

zakażenie np. zapalenie mózgu,

−

uraz,

−

zmiany niedokrwienne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

Zespół psychoorganiczny dzieli się ogólnie na 3 typy:

1. Typ oligofreniczny – upośledzenie sprawności, powstaje bardzo wcześnie, przed lub

krótko po porodzie – inaczej upośledzenie umysłowe.

2. Typ otępienny – powstaje u człowieka, który sprawność posiada, dominuje obniżenie

sprawności intelektualnej i zaburzenia pamięci.

3. Typ charakterologiczny – dominują zmiany charakteru, natomiast obniżenie sprawności

intelektualnej może być niewielkie.
W symptomach tego zespołu można wyróżnić grupy objawów, które w różnym natężeniu

występują u wszystkich dorosłych:

−

zaburzenia pamięci (dotyczą początkowo pamięci świeżej, później dochodzi do utraty
pamięci dawnej),

−

obniżenie sprawności myślenia (dochodzi do niego z różnych przyczyn, najdłużej
pozostają te czynności, które były najlepiej wykształcone i najdłużej ćwiczone),

−

zmiany życia uczuciowego (obniżenie uczuć wyższych, chwiejność uczuć, drażliwość,
wybuchowość),

−

zmiany charakteropatyczne (niekorzystne zmiany charakteru),

−

inne objawy np. odwrócenie rytmu dnia, nasilanie się pewnych objawów nocą.
W zależności od występowania i nasilenia objawów można wyróżnić:

−

zespół psychoorganiczny otępienny,

−

zespół psychoorganiczny charaketropatyczny.

Zespoły zaburzeń somatycznych

Do najczęstszych zaburzeń somatycznych należą:

−

choroby serca,

−

udar mózgu,

−

choroby nowotworowe.

Choroby serca

Różnorodność chorób serca jest ogromna, a w każdej grupie schorzeń wyróżnia się wiele

jednostek chorobowych. Jedną z najczęściej występujących chorób serca jest choroba
niedokrwienna

mięśnia

sercowego

(choroba

wieńcowa).

Charakteryzujące

się

niedostatecznym ukrwieniem (i co za tym idzie niedostatecznym zaopatrzeniem w tlen) serca,
spowodowanym znaczącym zwężeniem (a niekiedy – zamknięciem) światła tętnic
wieńcowych, odżywiających mięsień serca. Najbardziej znanymi postaciami choroby
wieńcowej są dławica piersiowa (dusznica bolesna, angina pectoris) i zawał serca.

Kolejną grupą chorób są wady serca. Wyróżnia się wady serca wrodzone i nabyte. Te

ostatnie są częstsze i dotyczą przede wszystkim zastawki dwudzielnej (mitralnej),
oddzielającej lewy przedsionek od lewej komory. Najczęściej powstają w wyniku
nierozpoznanej lub niedostatecznie leczonej choroby reumatycznej.

Inną grupą schorzeń są zapalenia mięśnia sercowego. Przykładem jest wymieniona przed

chwilą choroba reumatyczna. Inne zapalenia wywołane są wirusami, bakteriami czy
chorobami autoimmunologicznymi. Dotyczą mięśnia serca, wsierdzia lub osierdzia. Mogą
być też zajęte wszystkie trzy warstwy.

Wyróżniamy też zaburzenia rytmu pracy serca i przewodzenia bodźców.

Udar mózgu

W Polsce co roku na udar zapada około 70 tys. osób. 20% chorych, którzy przeżywają

ostrą fazę udaru wymaga stałej opieki, a 30% – pomocy w niektórych czynnościach życia
codziennego. 50% pacjentów po udarze odzyskuje jednak niemal pełną sprawność i może być
samodzielna.

Udarem mózgu określa się stan, w którym nagle dochodzi do pojawienia się objawów

świadczących o ogniskowym uszkodzeniu mózgu i objawy te utrzymują się co najmniej przez
24 godziny. Przyczyną tych stanów są zaburzenia krążenia mózgowego. Najczęstszymi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

objawami udaru mózgu są: jednostronne osłabienie albo drętwienie kończyn, zaburzenia
w rozumieniu mowy lub niemożność wypowiadania słów, zaburzenia widzenia.

Mogą też wystąpić nagłe, bardzo silne zawroty głowy, często połączone z zaburzeniami

połykania, zaburzeniami mówienia lub osłabieniem kończyn.
Choroby nowotworowe

W Polsce choroby nowotworowe są obecnie przyczyną około 20% wszystkich zgonów,

w tym około 40% zgonów u kobiet w wieku 45-65 lat i 30% zgonów u mężczyzn w wieku
45–65 lat. Dynamika wzrostu liczby zachorowań na nowotwory złośliwe w Polsce jest
znacznie większa od dynamiki wzrostu liczby ludności i należy do najwyższych w Europie.

Nowotwór jest to złożony proces patologiczny trwający niekiedy wiele lat, którego istotą

jest nieograniczony, niekontrolowany

i

nieodwracalny rozrost komórek ustroju

z nieprawidłowym ich zróżnicowaniem co powoduje naciekanie i niszczenie otaczających
tkanek oraz ich rozprzestrzenianie się drogą naczyń chłonnych lub krwionośnych
w organizmie, gdzie tworzą odległe ogniska tzw. przerzuty. Nowotwór tworząc własne
struktury zaczyna interweniować w funkcjonowanie całego organizmu lub poszczególnych
narządów ciała doprowadzając do uszkodzenia narządów, co w konsekwencji bez leczenia
prowadzi do śmierci.

Nowotwory występują najczęściej w postaci guza o różnym kształcie, a także jako

zgrubienie lub naciek, który często ulega owrzodzeniu.

Najczęściej spotykanym nowotworem złośliwym u mężczyzn jest nowotwór złośliwy

płuca (33,2%). Stanowi to jedną trzecią zachorowań i zgonów z powodu nowotworów.

Drugim co do częstotliwości występowania jest nowotwór jelita grubego (9,1%), potem

żołądka (8,1%). W dalszej kolejności plasują się nowotwory złośliwe gruczołu krokowego
(6,6%) oraz pęcherza moczowego (4,2%). U kobiet wiodącymi umiejscowieniami
nowotworów są: pierś (20,7%), jelito grube (10%), a następnie płuca (7,8%), szyjka macicy
(6,8%), trzon macicy (6,2%), jajnik (5,4%).

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaka jest definicja osoby niepełnosprawnej?
2. Jakie są poziomy niepełnosprawności?
3. Jakie przeżycia pojawiają się na skutek stania się osobą niepełnosprawną?
4. Jakie wyróżniamy rodzaje niepełnosprawności?
5. Jakie są podstawowe skutki braku wzroku dla osoby niewidomej?
6. Jakie są podstawowe skutki głuchoty dla osoby dotkniętej tą niepełnosprawnością?
7. Jakie są podstawowe skutki niepełnosprawności ruchowej?
8. Co oznacza termin upośledzenie umysłowe?
9. Jakie wyróżniamy rodzaje zaburzeń osobowości?
10. Jakie są osiowe objawy schizofrenii?
11. Jakie są przyczyny otępienia?
12. Jakie są najczęstsze objawy zaburzeń somatycznych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ następstwa – konsekwencje niepełnosprawności na trzech poziomach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z literaturą dotyczącą problemów osób niepełnosprawnych,
2) określić ograniczenia tych osób na poziomie biologicznym, psychologicznym

i społecznym,

3) opracować wyniki swojej pracy w formie tabeli,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

pozycje literatury na temat osób niepelnosprawnych (ewentualnie komputer z dostępem
do Internetu),

−

arkusze papieru,

−

mazaki,

−

tablica,

−

magnesy,

−

wzór tabeli do wypełnienia:

KONSEKWENCJE

RODZAJ

NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

BIOLOGICZNE

SPOŁECZNE

PSYCHOLOGICZNE

SENSORYCZNA

1. USZKODZENIE NARZĄDU

WZROKU

2. USZKODZENIE

NARZĄDU SŁUCHU

FIZYCZNA

PSYCHICZNA

Ćwiczenie 2

Dokonaj charakterystyki możliwości osób z różnymi stopniami upośledzenia

umysłowego korzystając z informacji zawartych w poradniku dla ucznia oraz z dostępnej
literatury.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z literaturą dotyczącą osób upośledzonych umysłowo,
2) dokonać wyboru cech charakteryzujących osoby niepełnosprawne z uwzględnieniem ich

stopnia niepełnosprawności pod kątem:

−

umiejętności interpersonalnych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

−

wyrażania emocji,

−

komunikacji,

−

zdolności do samoobsługi,

−

zdolności uczenia się,

−

zdolności do pracy,

3) opracować materiał w tabeli przypisując zdolności i umiejętności do stopnia

upośledzenia:

−

lekkiego,

−

umiarkowanego,

−

znacznego,

−

głębokiego,

4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
5) wziąć udział w podsumowaniu zajęć.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

pozycje literatury na temat osób upośledzonych umysłowo (ewentualnie komputer
z dostępem do Internetu),

–

arkusze papieru,

–

mazaki,

–

tablica,

–

magnesy.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj i określ rodzaj niepełnosprawności na podstawie opisu przypadku.

Opis przypadku:
Pan Krzysztof ma 73 lata, jest emerytowanym pracownikiem naukowym uniwersytetu.

Przez wiele lat pracował jako wykładowca matematyki, uzyskał tytuł doktora habilitowanego.
W wieku 65 lat przeszedł na emeryturę, wolny czas spędzał na podróżach i lekturze,
prowadził bogate życie towarzyskie – miał grupę dobrych znajomych, z którymi grywał
w brydża. Obecnie został przywieziony do szpitala przez Pogotowie Ratunkowe, gdyż
przewrócił się w mieszkaniu i upadł. Ponieważ nie był w stanie się podnieść, żona pana
Krzysztofa wezwała lekarza. Pan Krzysztof sprawiał wrażenie osoby zagubionej. Nie
wiedział gdzie się znajduje (mówił: „dworzec”), nie pamiętał aktualnej daty („1976”), błędnie
podawał własne dane osobowe. Poproszony o podpis przy przyjęciu do szpitala nie potrafił
użyć długopisu. Nie pamiętał też imienia swojej żony – twierdził, że umarła kilka lat temu,
nie poznawał osoby stojącej obok. Na proste pytania: „czy boli?” „czy chce się panu pić”
potrafił udzielić odpowiedzi „tak” lub „nie”. Przy bardziej skomplikowanych odpowiadał „nie
wiem” lub milczał. Podczas badania leżał spokojnie, jego twarz pozostawała bez wyrazu.
Żona pacjenta przypomniała sobie, ze około 5 lat po przejściu na emeryturę pan Krzysztof stał
się bardziej nerwowy. Szczególnie irytował go „nieporządek i bałagan w domu”. Objawiało
się to tym, że „ciągle coś nie było na swoim miejscu”. Pacjent często nie mógł znaleźć
okularów, pantofli, zegarka. Stopniowo przestał widywać się ze znajomymi, twierdził, że
„rozmowy go męczą”. Nie wykazywał dawnego zainteresowania polityką, przestał czytać
książki. Wolny czas spędzał na spacerach. Niestety, trzy lata temu zabłądził w pobliskim
parku, trafił do domu dzięki spotkanej sąsiadce. Po tym zdarzeniu nie wychodził sam z domu,
„bo można łobuzów w parku spotkać”. Spędzając czas w domu stawał się coraz bardziej
bezczynny, stracił wszelkie zainteresowania. „Siedział tylko w fotelu i myślał, nic nie
mówił”. Stopniowo utracił zdolność do posługiwania się sztućcami, nie poznawał swoich

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

dzieci. Około pół roku przed przyjęciem do szpitala u chorego wystąpił silny lęk, twierdził, że
w domu są złodzieje, próbował uderzyć swoją żonę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z opisem przypadku,
2) wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe,
3) zakwalifikować rodzaj niepełnosprawności,
4) przeanalizować objawy różnych chorób i zidentyfikować chorobę,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia – zwrócić uwagę na zespół objawów

charakteryzujących konkretną niepełnosprawność.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

pozycje literatury na temat chorób psychicznych (ewentualnie komputer z dostępem do
Internetu),

−

arkusze papieru,

−

mazaki,

−

tablica,

−

magnesy.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować poszczególne rodzaje niepełnosprawności?





2) określić konsekwencje niepełnosprawności?





3) scharakteryzować zakres i zadania pedagogiki specjalnej?





4) scharakteryzować podstawowe zaburzenia somatyczne?





5) scharakteryzować podstawowe zaburzenia psychiczne?





6) scharakteryzować czynniki sprzyjające powstawaniu zaburzeń

psychicznych?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

4.2. Potrzeby człowieka i skutki ich niezaspokojenia

4.2.1. Materiał nauczania

Rodzaje i typologia potrzeb człowieka

Pewne rodzaje potrzeb odczuwane są w tym samym zakresie przez wszystkich ludzi np.

potrzeby biologiczne (jedzenia, fizjologiczne). Mówimy wówczas o potrzebach społecznych.

Potrzeby społeczne to te, które odczuwają członkowie wielu różnych grup społecznych

i o których społeczeństwo sądzi, że w ich zaspokojeniu muszą jednostce dopomóc instytucje
publiczne np. potrzeby edukacyjne, ochrony zdrowia, potrzeby powołania instytucji leczących
narkomanów. Jednocześnie każdy człowiek posiada potrzeby indywidualne, co jest związane
z niepowtarzalnością rozwoju fizycznego, psychospołecznego i kulturowego jednostki.
Znajomość własnych potrzeb umożliwia jednostce lepsze, bardziej sprawne kierowanie
swoim życiem. Można przyjąć, że potrzeby stale ulegają przemianom. Przeobrażeniom
ulegają zwłaszcza procesy zaspokajania potrzeb i formy, w jakich potrzeby objawiają się.

W literaturze brak do tej pory jednej, zgodnie przyjętej definicji terminu potrzeba.
Najczęściej autorzy posługują się definicją ujmującą potrzebę jako „brak czegoś

wprowadzający jednostkę w niepożądany stan, będący zwykle motywem do działania
w kierunku zmiany tego stanu, czyli zaspokojenia potrzeby”.
Cechy potrzeb:

−

uruchamiają motywację przedmiotową (zaspokojenie=posiadanie przedmiotu pożądania)
oraz psychiczną (zaspokojenie pragnień, dążeń sfery emocjonalnej),

−

stanowią siłę napędową lub hamującą aktywność człowieka,

−

pomagają wyznaczać cele,

−

są siłą mobilizującą do poszukiwania prawdy,

−

są uwarunkowane kulturowo lub biopsychicznie, czyli – inaczej mówiąc – pomiędzy
odczuwaniem braku a potrzebą stoją czynniki kulturowe i biopsychiczne.

Tabela 2. Klasyfikacje dychotomiczne potrzeb

Lp.

Autor klasyfikacji

Rodzaje potrzeb

1.

A. Maslow

niedostatku

rozwoju

2.

W. Szewczuk

pierwotne

wtórne

3.

K. Obuchowski

powszechne

indywidualne

4.

T. Tomaszewski

obiektywne

subiektywne

5.

A. Kamiński

społeczne

jednostkowe

6.

S. Rubinsztejn

materialne

duchowe

7.

Z. Dąbrowski,

pozytywne

negatywne

Potrzeby leżą u podstaw wszystkich ludzkich zachowań. W swojej koncepcji Abraham

Maslow ukazuje nam hierarchię potrzeb. Istotą podziału jest wyróżnienie potrzeb niedostatku
i potrzeb rozwoju, wzrostu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Tabela 3. Hierarchia potrzeb według A. Maslowa

1. potrzeby estetyczne (np. odczuwanie piękna)
2. potrzeby wiedzy i zrozumienia (np. posiadanie wiedzy o świecie)

Góra hierarchii

3. potrzeby samourzeczywistnienia (np. twórczości, ekspresji)
4. potrzeby szacunku i uznania (np. dominacji, sławy, respektu)
5. potrzeby przynależności i miłości
6. potrzeby bezpieczeństwa (np. opieki i oparcia, braku lęku)

Dół hierarchii

7. potrzeby fizjologiczne (np. jedzenia, odpoczynku, seksualne)

Zaspokojenie potrzeb niższego rzędu (z dołu hierarchii) cechuje następująca

prawidłowość: im więcej działań na rzecz ich zaspokojenia tym ich nasilenie mniejsze
(potrzeby te wynikają więc z niedostatku). Natomiast zaspokojenie potrzeb z samej góry
hierarchii np. samorealizacji, powiększa obszar dalszych możliwych działań i powoduje
nasilenie potrzeby.
Przyczyny niezaspokojenia potrzeb

Wyróżniamy dwa rodzaje przeszkód:

a) bezwzględne – wspólne dla wszystkich osób okoliczności uniemożliwiające zaspokojenie

danej potrzeby np. brak miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych prowadzi do
niezaspokojenia potrzeb materialnych, psychicznych i społecznych,

b) względne – dotyczą tylko jednostek, które:

−

są nieprzystosowane,

−

nie potrafią zmienić sposobu zaspokojenia danej potrzeby,

−

łatwo rezygnują.

Niezaspokojenie potrzeb psychospołecznych niesie za sobą następujące skutki:

−

dominantę niezaspokojonej potrzeby,

−

wyparcie ze świadomości,

−

zaspokojenie w wyobraźni,

−

fiksacja – sztywny upór,

−

rezygnacja,

−

antyspołeczne wypaczenie osobowości,

−

choroby (np. somatyczne, nerwice),

−

uzależnienia.
Zaspokojenie potrzeb i generowanie nowych możliwe jest dzięki właściwej opiece, która

zależy od jakości uczuciowego stosunku do dziecka. Blokada w ich zaspokojeniu prowadzi
do zaburzeń w zachowaniu, a w konsekwencji znajduje wyraz w ujemnych rysach
osobowości.
Potrzeby dziecka niepełnosprawnego
1. Potrzeba akceptacji przez rodziców i pewność, że są oni z dziecka zadowoleni.
2. Potrzeba kontaktów z innymi dziećmi – rówieśnikami zarówno sprawnymi jak

i niesprawnymi. Przyczynia się to do rozwoju psychicznego i społecznego dziecka.

3. Potrzeba opieki, pomocy przy równoczesnym zapewnieniu samodzielności. Jej

zaspokojenie wymaga pozytywnej postawy rodzicielskiej, niewyręczającej dziecka
w wykonywaniu wszystkich czynności lub nadmiernie wymagającej. Możliwości dziecka
dzięki pozostawieniu mu pewnych obszarów samodzielności podlegać będą
wzmocnieniu.

4. Potrzeba niezależności – uszanować należy potrzebę niezależności i wspierać dążenia do

uniezależnienia się od opiekunów – rodziców pod jakimś względem, przy uwzględnieniu
możliwości dziecka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

5. Potrzeba uznania. Dziecko niepełnosprawne jak każde inne potrzebuje uznania dla siebie

samego okazywanego przez najbliższych, opiekunów. Uznanie to może być wyrażane
w chwaleniu nawet najdrobniejszych osiągnięć dziecka, w budzeniu pewności, że
dziecko jest dla nich ważne z tego powodu, że po prostu jest.
Najważniejszą i jednocześnie najtrudniejszą w realizacji jest potrzeba akceptacji dziecka

niepełnosprawnego. Opieka i wychowanie dziecka niepełnosprawnego są pełne napięć
i niepokojów. Jednakże jej pełnienie bez pełnej akceptacji powoduje wystąpienie silnego
konfliktu wewnętrznego, mającego nieuchronny, a przy tym negatywny wpływ na
funkcjonowanie psychiczne i społeczne rodziców oraz rozwój dziecka, zaburzając jego
motywację do wzrostu oraz osłabiając i opóźniając efekty rehabilitacji.

Tabela 4. Wskaźniki akceptacji dziecka niepełnosprawnego

Obszar zachowania

Kategoria zachowania

Wewnętrzna zgoda rodziców
na indywidualny, powolniejszy
przebieg rozwoju dziecka

- zdawanie sobie sprawy z niepełnosprawności dziecka,
- akceptowanie odmienności społecznej rodziny,

Poznanie i zrozumienie
potrzeb dziecka

- dostrzeganie jego pozytywnych cech,
- rozwijanie potencjałów dziecka,
- umiejętne reagowanie na niewłaściwe zachowanie,

Konstruktywna praca nad
rozwojem dziecka

- stosowanie adekwatnych do poziomu rozwoju i stopnia
niepełnosprawności dziecka metod rehabilitacji,
- wymagania dostosowane do możliwości dziecka,
- dostrzeganie nowych cech w zachowaniu i rozwoju
dziecka,
- dostosowanie formy kształcenia do potencjału
intelektualnego dziecka,

Pozytywne uczucia

- obdarowywanie dziecka uczuciem miłości,
- dążenie do kontaktu z dzieckiem,

Rozwijanie przez rodziców
własnych potencjałów

- zdolność do odpoczynku i realizacji własnych
zainteresowań i innych celów życiowych bez poczucia
winy.

Mechanizmy psychologiczne funkcjonowania osoby niepełnosprawnej

Jednostka przystosowując się do zaistniałego w jej organizmie uszkodzenia

somatycznego przechodzi przez następujące etapy:
1. Szok – „To nie ja”.
2. Oczekiwanie poprawy – „Jestem chory, ale wyzdrowieję”.
3. Lament – „Wszystko jest stracone”.
4. Obrona A (zdrowa) – „Idę do przodu, bez względu na to”, sprzyja rozwiązywaniu

problemów.

5. Obrona B (neurotyczna) – czasowo obniża napięcie emocjonalne, związane

z uświadamianiem sobie defektu ciała, w wyniku zastosowania różnych mechanizmów
obronnych, nie prowadzi ani do rozwiązania problemu, ani do poprawy funkcjonowania
psychologicznego.

6. Przystosowanie – „To jest trudne, ale nie takie znów złe”.
Mechanizmy identyfikowania problemów

Brak zgodności pomiędzy możliwościami człowieka a stawianymi mu wymaganiami

przez otoczenie rodzi sytuacje problemowe. Ich przyczyny związane są z:

−

brakiem równowagi w procesie zaspokajania potrzeb,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

−

niesprzyjającymi okolicznościami wynikającymi, np. ze stanu zdrowia, miejsca
zamieszkania,

−

nadmiernymi oczekiwaniami lub ich brakiem ze strony otoczenia,

−

brakiem aspiracji, dążeń ze strony osoby do zmiany swojej sytuacji życiowej,

−

brakiem umiejętności, zdolności radzenia sobie w sytuacji trudnej,

−

zakłóceniami w procesie zaspokajania potrzeb, np. opóźnienie w zaopatrzeniu
ortopedycznym.
Identyfikacja problemów w obszarze pracy socjalnej wymaga zastosowania technik

służących rozpoznawaniu potrzeb, wśród których wyróżniamy obserwację, rozmowę,
wywiad, analizę dokumentów. Jedną z najczęściej stosowanych technik rozpoznawania
problemów, głównie osób niepełnosprawnych jest połączony z aktywnym słuchaniem
wywiad. Technika ta polega na kierowanej rozmowie, w której biorą udział co najmniej dwie
osoby: prowadzący wywiad i respondent. Celem wywiadu jest uzyskanie informacji
potrzebnych do poznania i zrozumienia sytuacji klienta, aby w konsekwencji udzielić mu
właściwej pomocy.

Warunki skutecznego przeprowadzenia wywiadu jako rozmowy:

−

jasno określone cele rozmowy,

−

używanie języka dostosowanego do poziomu respondenta (podopiecznego),

−

otwartość i akceptowanie podopiecznego,

−

empatia,

−

wiarygodność,

−

używanie niewerbalnych sposobów komunikowania się,

−

zapewnienie możliwości wyboru miejsca rozmowy przez podopiecznego,

−

aktywne słuchanie, pozwolenie na swobodne wypowiedzi bez przerywania,

−

kierowanie rozmową przez przeprowadzającego rozmowę.
Osoba prowadząca rozmowę powinna posiadać następujące umiejętności:

−

skupiania się i słuchania,

−

odzwierciedlania uczuć,

−

parafrazowania,

−

zadawania pytań (rzeczowych, jasnych),

−

podsumowania rozmowy.
Aktywne słuchanie polega na zachęcaniu rozmówcy do szerszego ujawniania siebie,

swoich doświadczeń oraz zapamiętywanie informacji przekazywanych przez mówiącego.
Zdarza się, że pod wpływem emocji (np. lęku, gniewu) rozmówca traci główny wątek
wypowiedzi, gubi się, wówczas, dzięki uważnemu słuchaniu możemy powrócić do
porzuconego toku rozmowy. W celu skutecznego rozpoznawania problemów podopiecznego
ważna jest umiejętność łączenia wielu technik rozpoznawania potrzeb np. rozmowa połączona
z aktywnym słuchaniem i obserwacją.

Problem społeczny oznacza zjawiska o średnim zasięgu, które są dotkliwe dla ludzi

i przez to negatywnie przez nich oceniane. W celu ich usunięci konieczna jest zbiorowa
interwencji społeczna. Problem społeczny to także rozbieżność między tym co jest, a tym
czego by się chciało. Dla wyjaśnienia jego istoty stosuje się wiele koncepcji i założeń.
Problem społeczny można postrzegać jako rezultat:

−

patologii społecznej,

−

dezorganizacji społecznej,

−

konfliktu wartości,

−

dewiacji,

−

opinii publicznej,

−

wystąpienia wielu przyczyn.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

Źródłem problemów społecznych jest organizacja społeczna i sposób działania instytucji

w kilku ważnych procesach:

−

dystrybucji dóbr i usług,

−

alokacji pracy,

−

zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa,

−

edukacji i dostępu do informacji,

−

zapewnienia opieki zdrowotnej.
Wyróżniamy dwa typy problemów społecznych:

−

warunki, zjawiska i sytuacje naruszające normy i wartości społecznie akceptowane,

−

społecznie generowane warunki, sytuacje wywołujące psychiczne i materialne straty
pewnej części populacji.
Najważniejsze problemy społeczne osób niepełnosprawnych związane są z:

−

brakiem możliwości włączenia się lub całkowitego powrotu do czynnego życia
(głównym powodem są bariery architektoniczne, urbanistyczne i komunikacyjne),

−

wysoce niewystarczającą pomocom w zakresie rehabilitacji medycznej, zaopatrzenia
w sprzęt ortopedyczny i pomocniczy, rehabilitacji społecznej i zawodowej (brak pracy
dla osób niepełnosprawnych, niezależnie od stopnia niepełnosprawności).

Polskie współczesne problemy społeczne:

−

patologie społeczne,

−

uzależnienia (alkoholizm, narkomania),

−

dezorganizacja rodziny – rodziny problemowe, dysfunkcyjne,

−

bezrobocie,

−

bieda, bezdomność,

−

neurozy i choroby psychiczne,

−

problemy ludzi starych,

−

trudności adaptacyjne okresu transformacji,

−

bierność i bezradność, niski poziom zaradności i gotowości do samopomocy,

−

niski poziom świadomości ekologicznej,

−

konflikty społeczne oraz mała umiejętność ich rozwiązywania.

Mechanizmy identyfikowania problemów społecznych to:

−

odwoływanie się do opinii publicznej,

−

odwoływanie się do ekspertów,

−

odwoływanie się do osób o znaczącej pozycji społecznej,

−

odwoływanie się do ruchów i organizacji społecznych.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:

1. Co to jest potrzeba?
2. Z czego wynikają potrzeby indywidualne, a z czego potrzeby społeczne?
3. Jakie potrzeby zaliczymy do potrzeb rozwoju, a jakie do potrzeb z niedostatku?
4. Jakie są przyczyny niezaspokojenia potrzeb?
5. Jakie są skutki niezaspokojenia potrzeb psychospołecznych?
6. Do czego prowadzi niezaspokojenie potrzeb dziecka?
7. Jakie szczególne potrzeby przejawia dziecko niepełnosprawne?
8. Jakie są wskaźniki akceptacji dziecka niepełnosprawnego?
9. Przez jakie etapy musi przejść osoba niepełnosprawna, aby przystosować się do

obecnego stanu?

10. Co to są sytuacje problemowe?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

11. Co może być źródłem problemów?
12. Jakie techniki w pracy socjalnej służą rozpoznawaniu problemów?
13. Jakie warunki powinny być spełnione dla przeprowadzenia skutecznego wywiadu?
14. Co to jest problem społeczny?
15. Jakie występują typy problemów społecznych?
16. Jakie najważniejsze problemy społeczne występują obecnie w Polsce?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj rozpoznania niezaspokojonych potrzeb osób niepełnosprawnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z opisem sytuacji (problemu) osoby niepełnosprawnej, np. upośledzonej

umysłowo, głuchej, niewidomej itp.,

2) określić cechy danego rodzaju niepełnosprawności,
3) wziąć udział w dyskusji w grupie prowadzącej do rozpoznania potrzeb bohatera opisu,
4) zaprezentować na forum grupy efekty pracy i uzasadnienie przyjętego rozwiązania,
5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia prowadzącego do scharakteryzowania potrzeb

różnych grup osób niepełnosprawnych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

opisy sytuacji,

−

artykuły poświęcone problemom osób niepełnosprawnych,

−

papier A4,

−

pisaki.

Ćwiczenie 2

Określ rodzaje problemów osób niepełnosprawnych – klientów instytucji realizujących

zadania z zakresu pomocy społecznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) sporządzić plan poznania wskazanej przez nauczyciela lub wybranej przez siebie

instytucji,

2) uczestniczyć w wycieczkach tematycznych do różnego typu instytucji pomocy społecznej

oraz organizacji społecznych realizujących zadania z zakresu pomocy społecznej,

3) uzyskać informacje o:

−

celach i zadaniach realizowanych przez poznawaną instytucje lub organizację,

−

świadczeniach/usługach realizowanych przez daną placówkę,

−

skali problemów osób niepełnosprawnych zgłaszających się do placówki o pomoc.

4) sporządzić sprawozdanie z pobytu w placówce,
5) uczestniczyć

w

zajęciach

podsumowujących

ćwiczenie, mających na celu

uporządkowanie zebranych informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

plansze,

–

foldery,

–

lista

instytucji

i

organizacji

pomocy

społecznej

działających

w

danej

miejscowości/regionie.

Ćwiczenie 3

Przygotuj mapę problemów osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym na

podstawie danych uzyskanych z różnych instytucji pomocy społecznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować materiały uzyskane w wyniku realizacji ćwiczenia 2,
2) uporządkować zebrany materiał według następującego schematu:

−

obszar działania instytucji,

−

problemy, z którymi stykają się osoby niepełnosprawne na danym obszarze,

3) opracować szatę graficzną mapy,
4) sporządzić mapę problemów osób niepełnosprawnych,
5) zaprezentować wyniki pracy grupy na forum grupy,
6) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

ulotki,

–

foldery,

–

papier,

–

komputer,

–

drukarka.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić potrzeby ludzi niepełnosprawnych?





2) rozpoznać problemy społeczne, ich źródła i przejawy?





3) scharakteryzować

psychologiczne

mechanizmy

funkcjonowania

człowieka niepełnosprawnego?





4) wyjaśnić istotę problemów społecznych, ich przejawy oraz wpływ na

funkcjonowanie podopiecznego?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

4.3. Metody pracy i rehabilitacji osób niepełnosprawnych

4.3.1. Materiał nauczania

Rewalidacja, pojęcie kompensacji biologicznej, psychologicznej i społecznej

Pojęcie rewalidacja używane jest naprzemiennie z pojęciem rehabilitacja. W węższym

znaczeniu pojęcia te oznaczają działania zmierzające do przywrócenia w miarę możliwości
poprzedniego stanu sprawności psychofizycznej. W szerszym, zgodnie z definicją WHO,
oznaczają działania mające na celu, wyćwiczenie lub przywrócenie jednostce możliwie
najwyższej sprawności oraz przystosowanie do społecznych zadań pomimo istniejących
braków poprzez skoordynowane działania medyczne, socjalne, szkoleniowe oraz zawodowe.
Cele rehabilitacji:

−

zmniejszenie liczby osób, które ze stanu dysfunkcji, odpowiadającego niższym stopniom,
przechodzą do grupy bardziej zaawansowanego ograniczenia sprawności,

−

uzyskanie poprawy stanu zdrowia przez osoby z wyższych stopni ograniczonej
sprawności do poziomu funkcjonowania zbliżonego do sytuacji osób bez dysfunkcji.
Powyższym celom służą następujące działania:

−

korekcyjne lub wspomagające osobę niepełnosprawną, aby sama radziła sobie w obszarze
funkcjonowania, którego dotyczy ograniczona sprawność,

−

zwiększające lub umożliwiające określoną samodzielność osoby niepełnosprawnej przez
zastosowanie urządzeń technicznych lub specjalnej aparatury,

−

zastępujące osobę niepełnosprawną w tych okolicznościach lub zadaniach, w których
nastąpiła jej pełna niesprawność, a jednocześnie nie jest możliwe zastosowanie urządzeń
umożliwiających uzyskanie samodzielności.
Rehabilitacja stosowana jest głównie wobec tych osób, które w wyniku choroby lub

długotrwałej hospitalizacji utraciły umiejętności potrzebne w codziennym funkcjonowaniu.
Rehabilitacja jest ciągłym, trwającym procesem społecznym, wynikającym z działań różnych
instytucji samorządowych, ogólnopaństwowych, charytatywnych, fundacji, którego celem jest
stworzenie takich warunków, aby osoba niepełnosprawna mogła powrócić do pełni zdrowia,
a w wypadku braku takiej możliwości wykształciła mechanizmy kompensacyjne, które
zastąpiłyby utracone funkcje organizmu.

Kompensacja jest złożonym procesem uzupełniania, wyrównywania braków oraz

zastępowania (substytucji) deficytów rozwojowych, narządów i przystosowywania się na
innej możliwej drodze. Jej istota polega na odtwarzaniu czynności całego narządu ruchu,
zmysłu lub poszczególnych jego części za pomocą środków zastępczych organizmu
ludzkiego. Kompensacja może być:

−

bezpośrednia,

−

pośrednia.

Możliwości kompensacyjne zależą od takich czynników jak: wiek, ogólny stan zdrowia,
rozległość uszkodzenia i jego przyczyny, systematyczność usprawniani uszkodzonego
narządu.
Rodzaje kompensacji:
1. Kompensacja biologiczna – należy do akcji automatycznych mechanizmów obronnych

np. wzmożenie działalności pewnych narządów przy zmniejszonej działalności innych.

2. Kompensacja biologiczno-psychiczna – zastępstwo zmysłów u ludzi z brakami

sensorycznymi np. uczenie się przez głuchego czytania z ust, czy niewidomego czytania
alfabetem Braille’a.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

3. Kompensacja psychospołeczna – organizacja grupy tak, aby dać możliwość wybicia się

osobie niedocenianej z racji fizycznych braków, psychicznej nieudolności lub
zahamowań.

4. Kompensacja społeczna – to wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających

pomyślny przebieg życia jednostki lub grupy.

5. Kompensacja opiekuńcza – zapewnienie opieki nad dziećmi oraz osobami niezdolnymi

do samodzielnego życia.

6. Kompensacja wychowawcza – dostarczanie bodźców o charakterze wychowawczym.

Tabela 5. Rodzaje rehabilitacji

RODZAJE

REHABILITACJI

CHARAKTERYSTYKA

Medyczna

−

polega na stymulacji procesu leczniczego głównie poprzez

aktywność ruchową i psychiczną,

Społeczna

−

zmierza do przywrócenia samodzielności społecznej osobie, która
jest jej pozbawiona, a tym samym znajduje się poza nawiasem
normalnego życia społecznego,

−

polega na wyrabianiu zaradności osobistej i pobudzaniu
aktywności społecznej osoby niepełnosprawnej oraz kształtowaniu
umiejętności samodzielnego wypełniani ról społecznych,

−

zajmuje się też edukacją osób zdrowych w celu zrozumienia

potrzeb i pełnej akceptacji osób niepełnosprawnych,

Psychiczna

−

polega

na

udzieleniu

osobie

niepełnosprawnej

pomocy

w pokonywaniu

oporów

psychicznych

związanych

z niepełnosprawnością oraz w przystosowaniu się do otoczenia,

−

prowadzą ja specjaliści oraz nieprofesjonaliści (rodzina, znajomi),

Zawodowa

−

polega na przywróceniu zdolności do aktywności zawodowej osób

niepełnosprawnych,

−

tworzenie odpowiednio przystosowanych stanowisk pracy dla
osób niepełnosprawnych.

Polski model rehabilitacji charakteryzuje:

−

powszechność – rehabilitacja musi być powszechna, czyli dostępna bezpłatnie każdemu,
kto jej potrzebuje,

−

wczesne zapoczątkowanie – rozpoczynanie rehabilitacji już w czasie leczenia,

−

zespołowość – rehabilitacja powinna być prowadzona przez zespół wielospecjalistyczny,

−

ciągłość – rehabilitacja powinna być ciągła i nieprzerwana.
W procesie pracy z osobą niepełnosprawną ważne miejsce zajmuje proces komunikacji.

Termin „komunikacja” jest rozumiany jako wymiana, łączność, rozmowa. Każdy rodzaj
opieki i terapii jest formą komunikacji. Na komunikację składają się nie tylko słowa; są nią
także gesty, wyraz twarzy, grymas, a nawet panująca między osobami cisza. W każdym
procesie komunikowania się przekazywane są treści społeczne. Sposób w jaki przekazujemy
daną treść, wpływa na to czy i jak zostanie ona przyjęta. Każdy postrzega swoje zachowanie
jako reakcję na zachowanie drugiej osoby. W tym miejscu musimy zawsze pamiętać, że wiele
zachowań podopiecznego – osoby niepełnosprawnej wynika z jego schorzenia, sytuacji
w jakiej się znalazł. Komunikacja werbalna i niewerbalna nie zawsze wyraża to samo.
W kontaktach z naszym podopiecznym bardzo często o wiele ważniejsza jest komunikacja
niewerbalna, która potrafi powiedzieć nam dużo więcej o jego emocjach i nastroju niż
słowny, na ogół konwencjonalny, komunikat. Bardzo pożądanym sposobem komunikacji
z osobami niepełnosprawnymi jest komunikacja przez dotyk. Zwłaszcza dla osoby obłożnie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

chorej jest ważnym źródłem informacji o naszym stosunku do niej. Nie zastąpi go nawet
najbardziej uprzejma wypowiedź.
Komunikując się z osobami niewidomymi i niedowidzącymi należy:

−

uzyskać informację o stopniu niedowidzenia,

−

udzielić choremu informacji o pomieszczeniu, w którym się znajduje, o jego łóżku,
możliwości korzystania z dzwonka,

−

nie zbliżać się nigdy do chorego bezgłośnie,

−

zawsze uprzedzać o swoim wejściu i wychodzeniu z sali, informować o nadchodzeniu
innej osoby,

−

opisywać swoje wrażenia wzrokowe, np. podczas posiłku, spaceru, o widoku z okna,
pogodzie,

−

jeżeli to możliwe należy korzystać z pomocy alfabetu Braille'a, kaset z nagraniami.

Komunikując się z osobami niedosłyszącymi należy:

−

uzyskać informację o ewentualnym upośledzeniu słuchu i stopniu niedosłuchu,

−

mówić powoli, bez nadmiernej mimiki i wyraźnie, z małymi przerwami (nie wolno
krzyczeć),

−

mówić blisko ucha osoby niedosłyszącej,

−

starać się patrzeć w czasie mówienia na osobę niedosłyszącą oraz zadbać o właściwe
oświetlenie, aby chory mógł czytać z ruchu warg,

−

korzystać z pomocniczych środków technicznych, np. aparatu słuchowego,

−

pomocniczo posługiwać się gestykulacją,

−

jeżeli to możliwe nawiązać kontakt z osobami znającymi język migowy,

−

w razie potrzeby posługiwać się pismem.

Pomoc społeczna

Rehabilitacja osób niepełnosprawnych wspierana jest przez sieć placówek prowadzonych

przez organizacje pozarządowe oraz placówki działające w systemie pomocy społecznej np.
środowiskowe domy samopomocy, domy pomocy społecznej.

Pomoc społeczna umożliwia przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych tym, którzy

nie są w stanie sami ich pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości.
Wspiera ich w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwia im
życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. Zadaniem pomocy społecznej jest
także zapobieganie trudnym sytuacjom życiowym przez podejmowanie działań zmierzających
do usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem.

Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej (minister właściwy do spraw

zabezpieczenia społecznego, wojewodowie) i samorządowej (marszałkowie województw,
starostowie na poziomie powiatów oraz wójtowie, burmistrzowie (prezydenci miast) na
poziomie gmin. Realizując zadania pomocy społecznej współpracują oni, na zasadzie
partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi
kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi.

Pomoc społeczna polega w szczególności na:

−

przyznawaniu i wypłacaniu przewidzianych ustawą świadczeń,

−

pracy socjalnej, rozumianej jako działalność zawodową, ułatwiającą osobom i rodzinom
funkcjonowanie w społeczeństwie,

−

prowadzeniu i rozwoju niezbędnej infrastruktury socjalnej,

−

analizie i ocenie zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia z pomocy
społecznej,

−

rozwijaniu nowych form pomocy społecznej i samopomocy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

Główne cele pomocy społecznej:

−

wsparcie osób i rodzin w przezwyciężeniu trudnej sytuacji życiowej, doprowadzenie –
w miarę możliwości – do ich życiowego usamodzielniania i umożliwienie im życia
w warunkach odpowiadających godności człowieka,

−

zapewnienie dochodu na poziomie interwencji socjalnej – dla osób nie posiadających
dochodu lub o niskich dochodach, w wieku poprodukcyjnym i osobom
niepełnosprawnym,

−

zapewnienie dochodu do wysokości poziomu interwencji socjalnej osobom i rodzinom
o niskich dochodach, które wymagają okresowego wsparcia,

−

zapewnienie profesjonalnej pomocy rodzinom dotkniętym skutkami patologii społecznej,
w tym przemocą w rodzinie,

−

integracja ze środowiskiem osób wykluczonych społecznie,

−

stworzenie sieci usług socjalnych adekwatnych do potrzeb w tym zakresie.
Państwo polskie zapewnia swoim obywatelom wiele różnych świadczeń pomocy

społecznej. Można tu wymienić między innymi: usługi opiekuńcze dla osób samotnych,
organizowanie dziennych i stałych domów pomocy i ośrodków opiekuńczych, domów dla
przewlekle chorych, dla dzieci upośledzonych umysłowo.
Metody pracy rewalidacyjnej z różnymi grupami osób niepełnosprawnych

Istnieje wiele metod pracy rewalidacyjnej z osobami upośledzonymi umysłowo. Ich

dobór uzależniony jest przez:

−

cel i zadania oddziaływań,

−

sytuacje osoby (wiek, potrzeby, stopień upośledzenia, możliwości i ograniczenia),

−

realne warunki, w jakich odbywają się zajęcia (dom rodzinny, przedszkole lub szkoła
specjalna, ośrodek rehabilitacyjny).
Wiele z metod można stosować wobec jednego pacjenta/klienta, gdyż wzajemnie się

uzupełniają np. w przedszkolu specjalnym, czy integracyjnym główną metodą jest zabawa
manipulacyjna, ruchowa, tematyczna, niedyrektywna, itp., w „szkole życia” dominującą
w pierwszym etapie kształcenia jest metoda ośrodków pracy oraz naśladowanie,
doświadczanie, ćwiczenie poprzez działania praktyczne, możliwe w naturalnych warunkach.
W placówkach tego typu stosuje się w ograniczonym zakresie metody nauczania
podstawowych technik szkolnych, głównie czytania i pisania, metody terapii zajęciowej,
terapii logopedycznej, metody relaksacyjne, zabawowe i inne – w zależności od potrzeb.
Natomiast w ośrodkach rehabilitacyjnych główny nacisk położony jest na usprawnianie,
w związku z tym dominują tu metody indywidualnej rehabilitacji prowadzonej przez
specjalistów np. logopedę, fizjoterapeutę. Domy pomocy społecznej nastawione są na opiekę
nad podopiecznymi, naukę samoobsługi, uspołecznianie i terapię zajęciową. Wszystkie
ośrodki stosują na ogół metody o nachyleniu behawioralnym – gospodarka żetonowa, system
kar i nagród – oraz metody porozumiewania się za pomocą gestów, symboli.

Celem rehabilitacji niewidomych jest przygotowanie ich do samodzielnego życia,

a warunkiem tego jest wszechstronny rozwój umysłowy, moralny, społeczny. Prowadzona
jest na dwóch poziomach:

−

rehabilitacji podstawowej,

−

rehabilitacji zawodowej.
Osoby niewidome lub słabowidzące mają ograniczoną swobodę poruszania się.

W związku z tym uzależnione są od przewodnika i otoczenia, co w konsekwencji prowadzi do
utraty poczucia własnej wartości, utrudnia zdobywanie doświadczeń, nie pozwala na podjęcie
nauki lub pracy. Kształcenie umiejętności samodzielnego poruszania się i orientacji
przestrzennej następuje poprzez:

−

naukę technik ochraniających,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

−

ustalenie kierunku marszu,

−

poznawanie właściwości otoczenia,

−

odnajdowanie upuszczonych przedmiotów (metoda spirali, metoda siatki),

−

posługiwanie się laską,

−

chodzenie po schodach,

−

korzystanie ze środków komunikacji miejskiej,

−

korzystanie z pomocy przewodnika.
W rehabilitacji osób słabowidzących i niewidomych bardzo ważne miejsce zajmuje

nauka komunikacji za pomocą pisma dotykowego. Alfabety dotykowe można podzielić na
dwa rodzaje:

−

pismo liniowe (np. system stworzony przez Williama Moona),

−

pismo punktowe (np. alfabet Braille’a).
Praca rewalidacyjna z osobami głuchymi i słabosłyszącymi powinna rozpoczynać się od

nauki mowy już od momentu spostrzeżenia u dziecka kłopotów ze słuchem, a więc
w przypadku głuchoty wrodzonej od najwcześniejszych tygodni życia niemowlęcia.

Drugim ważnym etapem w nauce mowy dziecka z wadą słuchu jest trening słuchu.

Jednocześnie należy zadbać o osiąganie przez dziecko głuche coraz większych umiejętności
umysłowych. W tym celu należy stosować metody prowadzące do wczesnego opanowywania
zdolności językowych między innymi przez:

−

naukę elementarnych środków komunikacji (mimika, gest, naśladownictwo),

−

naukę odczytywania mowy z ust w powiązaniu z czynnością (ważne jest by osoba
mówiąca była w odpowiedniej odległości i na odpowiedniej wysokości),

−

rozwój motoryki mówienia przy widocznych ruchach artykulacyjnych oraz na podstawie
odczuwalnych wibracji wspieranych pomocami technicznymi,

−

naukę formowania dźwięków przez naśladownictwo ruchów artykulacyjnych,

−

naukę częściowego postrzegania świata za pomocą słuchu,

−

ćwiczenia palców jako przygotowanie do przekazywania znaków palcowych,

−

stosowanie prostego języka w porozumiewaniu się z dzieckiem,

−

pomoc w rozumieniu komunikatów poprzez włączanie innych zmysłów.
Ważnym sposobem porozumiewania się osób z wadą słuchu jest język migowy.

Bariery rehabilitacji

Do najczęściej wymienianych barier należą:

−

bariery psychologiczne,

−

bariery społeczne,

−

bariery prawne,

−

bariery architektoniczne.
Bariery psychologiczne – trudności w zaakceptowaniu własnej sytuacji związanej

z niepełnosprawnością. Opóźniają i obniżają efekty procesu rehabilitacji. Mogą polegać na
mechanizmie zaprzeczania lub wycofania. Łączą się z silnymi emocjami, uniemożliwiającymi
podjęcie niezbędnych decyzji, ważnych w procesie rehabilitacji.

Bariery społeczne – różnorodne negatywne reakcje środowiska społecznego, niechęć,

wrogość, obojętność. Prowadzą do ograniczenia kontaktu z osobami niepełnosprawnymi, do
ich izolacji oraz są głównym czynnikiem ograniczenia procesów adaptacyjnych
i integracyjnych. Ich ograniczenie wymaga długotrwałego procesu edukacji społecznej w celu
zmiany postaw i stereotypów wiążących się z niepełnosprawnością.

Bariery prawne – stwarza je samo ustawodawstwo, które w wielu punktach jest sprzeczne

z intencjami rehabilitacji, np. zatrudnianie osób niepełnosprawnych nie zawsze jest korzystne
dla samego niepełnosprawnego i może powodować manipulację i ograniczać pracę tych osób.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

Bariery architektoniczne – wszelkie bariery utrudniające poruszanie się osoby

niepełnosprawnej w terenie i jego najbliższym otoczeniu (schody, drzwi). Likwidacja tego
rodzaju barier wymaga przestrzegania prawa budowlanego. Pomimo nakładów finansowych
stanowi istotny element oddziaływania na postawy społeczne, zwraca uwagę także na
trudności osób niepełnosprawnych.
Metody pracy socjalnej

Metody pracy socjalnej to uporządkowane procedury (diagnostyczne oraz interwencyjne)

i strategie planowego wywoływania zmian w jednostkach, grupach, społecznościach.

Modele praktyczne pracy z indywidualnym przypadkiem:

1. Podejście psychologiczne – psychoanaliza koncentruje się na tkwiących w jednostce

przyczynach trudności np. nieuświadomione potrzeby, słabe ego, poczucie niższości,
podatność na stres oraz przyczyny ekonomiczne tj. brak wykształcenia, konflikty
rodzinne. Interwencja poprzez:

−

dyskusje na temat aktualnej sytuacji klienta,

−

analiza doświadczenia z przeszłości, które mogą wyjaśnić obecne trudności.

2. Podejście problemowe – przyjmuje założenie że ludzkie życie to nieustający proces

rozwiązywania problemów. Koncentruje się na teraźniejszości. Interwencja poprzez:

−

ustalenie co jest problemem,

−

analiza problemu,

−

rozwiązanie problemu,

−

wybór rozwiązania.

3. Podejście skoncentrowane na zadaniu – rozszerzenie modelu problemowego; silnie

koncentruje się na aktualnych przyczynach trudności klienta. Interwencja poprzez:

−

uzgodnienie z klientem problemu,

−

ustalenie kontraktu i zadań do wykonania,

−

pokazanie korzyści z podjętych działań.

4. Podejście strukturalne – zakłada że problemy indywidualne klienta są przyczyną

dezorganizacji społecznej lub patologią. Podstawą tego podejścia jest kontrakt z klientem
oraz maksymalne wsparcie dla klienta w jego środowisku.

5. Podejście systemowe koncentruje się na pracy socjalnej poprzez:

−

pomoc ludności, wspieranie ich,

−

ustanawiane powiązania między ludnością a zasobami pomocy społecznej,

−

przełamanie barier biurokratycznych,

−

wywieranie wpływu na politykę społeczną,

−

udzielanie materialnego wsparcia.

Sposoby pracy (procedury) z indywidualnym klientem:
1. Sposoby (procedury) ukierunkowane na sferę poznawczą podopiecznego poprzez:

−

podnoszenie poczucia własnej wartości,

−

podnoszenie umiejętności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji,

−

podnoszenie świadomości,

−

modyfikowanie atrybucji (przekonań na temat przyczynowości).

2. Sposoby (procedury) nastawione na zachowania podopiecznego:

−

wzmacnianie,

−

modelowanie,

−

przydzielanie zadań.

3. Sposoby (procedury) nastawione na emocje podopiecznego:

−

odreagowanie,

−

relaksacja,

−

przezwyciężanie depresji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

Modele praktyczne pracy z grupą:
1. Model terapii całościowej lub inaczej celów naprawczych jest zorientowany klinicznie.

Grupa spełnia tu rolę czynnika zmiany i ma za zadanie wspierać jednostkę.

2. Model umiejętności społecznej – powstaje i trwa z powodu społecznie określonych

interesów, np. Rada Rodziców.

3. Model celów opartych na wzajemności – zarówno jednostce jak i społeczeństwu.
4. Model eklektyczny – łączy w sobie kilka powyższych.
Sposoby pracy (procedury) z grupą

Sposoby (procedury) modyfikujące sferę poznawczą nie różnią się od sposobów

ukierunkowanych na pracę z jednostką. Zmierzają do zmiany przekonań członków grupy
(rodziny), jeśli są one zniekształcone lub wzmacniania tych przekonań, jeśli zachodzi taka
potrzeba. Szczególnego znaczenia nabierają oddziaływania na członków rodziny
podopiecznego prowadzone w kierunku zmiany etykiety (np. niezdolnego do podejmowania
decyzji, osoby złośliwej itp.), a także poszukiwanie prawdziwych przyczyn takiego
zachowania (np. jako następstw choroby, złego traktowania przez członków rodziny nie zaś
celowego, złośliwego działania podopiecznego). Postępowanie opiekuna ukierunkowane na
poszczególnych członków grupy (rodziny) może przyczyniać się do lepszego zrozumienia
potrzeb i oczekiwań obu stron relacji tj. podopiecznego i innych członków rodziny.

Sposoby (procedury) modyfikowania uczuć podopiecznego – to sposoby, którymi

opiekun wspomaga grupę (rodzinę), aby pomogła swojemu bliskiemu w wyrażaniu uczuć, nie
zaś zaprzeczaniu, czy ukrywaniu ich. Pomoc ta dotyczy także pomocy wzajemnej członków
grupy poprzez relaksację, odreagowanie czy inne sposoby opisane wcześniej.
Niepełnosprawność jest często ciężkim doświadczeniem dla samego podopiecznego jak
i pozostałych osób w rodzinie. Radząc sobie w tej trudnej sytuacji stosuje on różne sposoby
wypierające np. takie uczucia jak gniew i strach. Wiele osób ukrywa uczucia troski i czułości,
co sprawia, że wzrasta poczucie dystansu wobec innych. Wymienione wcześniej techniki
modyfikowania uczuć są pomocne w rozpoznawaniu własnych emocji i orientacji w stosunku
emocjonalnym do niepełnosprawnego członka rodziny.

Sposoby (procedury) modyfikowania zachowań podopiecznego. Podobnie jak w pracy

z indywidualnym przypadkiem sposoby modyfikowania zachowań to: wzmacnianie,
modelowanie oraz przydzielanie zadań związanych z pełnieniem określonych ról w grupie.
Członkowie grupy (rodziny) mogą uczyć się sposobów wzajemnego wzmacniania zachowań,
dając sobie wsparcie w sytuacjach trudnych. Różnią się oni także zdolnościami
przystosowawczymi stąd dobre efekty daje modelowanie poprzez np. opisywanie przez
opiekuna

pożądanych

zachowań

innego

członka

rodziny.

Wpływową

strategią

modyfikowania zachowań jednostki w grupie jest pełnienie ról:

−

związanych z funkcjami (np. głowy rodziny, zabezpieczającego byt materialny),

−

sytuacyjnych (np. chorego, niepełnosprawnego),

−

związanych z interakcjami społecznymi (np. mediatora w sporze rodzinnym).

Modele praktyczne pracy środowiskowej

Model A – rozwoju lokalnego. Celem działania jest przywrócenie społeczności jako

całości do samodzielnego rozwiązywanie swoich problemów. Dokonuje się tu jak najwięcej
aktywizacji osób, grup i instytucji aby skupić ich wokół wspólnych celów.

Model B – planowanie społecznego. Działanie skoncentrowane na rozwiązywaniu

konkretnych problemów społecznych np. walka z ubóstwem, przestępczością, bezdomnością.
Strategia działania oparta jest planowanie społeczne, realizowane przez profesjonalne służby
społeczne we współpracy z rządem i samorządem lokalnym.

Model C – akcji społecznej. Celem działania jest zmiana zasad dystrybucji władzy lub

zasobów na korzyść najbardziej upośledzonych grup społecznych a następnie mobilizacja opinii
publicznej i organizowanie akcji nacisku na władze w celu wymuszenia konkretnych reform.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

Podejście grupowe kładzie silny nacisk na indywidualizację w ramach grupy. Pracownik

zdaje sobie sprawę że grupa często stanowi całość ale też nie wolno mu stracić z pola
widzenia jednostki. P. Konopka tłumaczy też że praca z grupą jest podejściem świadomie
skierowanym na najpełniejszy rozwój jednostki w jej relacji do grupy i na opanowanie
umiejętności włączania się kiedy trzeba a także wycofania się kiedy jest to potrzebne

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co oznaczają pojęcia rehabilitacja i rewalidacja?
2. Jakie są rodzaje rehabilitacji?
3. Na czym polega rehabilitacja społeczna?
4. Na czym polega rehabilitacja zawodowa?
5. Co to jest kompensacja i jakie są jej rodzaje?
6. Co to jest adaptacja?
7. Jakie formy aktywności wspomagają proces rehabilitacji zawodowej?
8. Jakie cechy ma polski system rehabilitacji?
9. Na co należy zwracać uwagę komunikując się z osobami niesłyszącymi i słabo

słyszącymi?

10. Na co należy zwracać uwagę komunikując się z osobami niewidzącymi i słabo

widzącymi?

11. Jakie są cele pomocy społecznej?
12. Jakie metody wykorzystywane są w pracy z osobami upośledzonymi umysłowo?
13. Na czym polega rehabilitacja osób niewidomych?
14. Na czym polega rehabilitacja osób głuchych i słabosłyszących?
15. Jakie są rodzaje barier rehabilitacji?
16. Na czym polega metoda pracy z indywidualnym przypadkiem?
17. Na czym polega metoda pracy grupowej?
18. Na czym polega metoda organizowania środowiska?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaplanuj

i

przeprowadź

symulację,

samodzielnego

poruszania

się

osoby

niepełnosprawnej – niewidomej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować sposób poruszania się osoby niewidomej,
2) zaplanować symulację poruszania się osoby niewidomej,
3) wziąć udział w symulacji wcielając się w rolę osoby niewidomej kolejno wykonując

następujące zadania z zawiązanymi oczami:

−

przejście pomiędzy ławkami, krzesłami,

−

poszukiwanie przedmiotu, który upadł na podłogę,

−

spakować swoje rzeczy,

−

poruszanie się za pomocą laski,

4) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia, zwracając uwagę na to, co sprawia osobie

niewidomej największą trudność.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

opaska na oczy,

–

ławki, krzesła,

–

drobne przedmioty,

–

laska.

Ćwiczenie 2

Zaplanuj i odegraj rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na wózku inwalidzkim i

osoby prowadzącej wózek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) jako osoba A odegrać rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na wózku,
2) jako osoba B odegrać rolę osoby towarzyszącej przy wyjściu na dwór,
3) zamienić się rolami z koleżanką/kolegą w parze,
4) podzielić się swoimi refleksjami dotyczącymi występowania w obu rolach,
5) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie mającej na celu uświadomienie

problemów i ograniczeń, z jakimi stykają się osoby na wózkach inwalidzkich oraz
zwrócenie uwagi na prawidłowe prowadzenie wózka.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

wózek inwalidzki.

Ćwiczenie 3

Na podstawie analizy przypadku dobierz odpowiednią metodę pracy socjalnej i sposoby

oddziaływania w stosunku do podopiecznego.

Opis przypadku
Agnieszka lat 17, upośledzona w stopniu umiarkowanym, bardzo chętna i otwarta na

kontakty z rówieśnikami i osobami dorosłymi. Bardzo lubi przebywać w otoczeniu ludzi.
Samodzielnie porusza się tylko w pobliżu swojego miejsca zamieszkania. Podczas dalszych
wycieczek towarzyszy jej mama. Ma starszego brata, który studiuje za granicą, więc widują
się rzadko. Ojciec dziewczyny jest marynarzem i często przebywa poza domem. Ulubionym
zajęciem Agnieszki jest oglądanie seriali telewizyjnych i teleturniejów. Lubi spacery i jazdę
na rowerze.

Mama troszczy się o dziewczynę. Obecnie Agnieszka pobiera naukę w specjalnej szkole

zawodowej, do której codziennie zawozi ją specjalny autobus.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z opisem przypadku,
2) przeanalizować sobie informacje dotyczące metod pracy socjalnej i procedur

oddziaływania,

3) wskazać cel oddziaływań asystenta osoby niepełnosprawnej,
4) dobrać odpowiednią metodę pracy socjalnej i odpowiednie procedury oddziaływania,
5) zaprezentować wyniki pracy w parach na forum klasy uzasadniając wybór metod

i sposobów oddziaływania,

6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia ukazującym zależność doboru metod

i sposobów oddziaływania od wyznaczonych celów pracy z podopiecznym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

duże arkusze papieru,

–

mazaki,

–

tablica flip-chart.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować

metody

rewalidacji

osób

z

niedorozwojem

umysłowym,

niewidomych,

niesłyszących,

głucho-niewidomych,

starych i przewlekle chorych?





2) opisać istotę problemów społecznych, ich przejawy oraz wpływ na

funkcjonowanie podopiecznego?





3) opracować plan niesienia pomocy podopiecznemu z uwzględnieniem

jego własnych możliwości?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 35 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Osoby z uszkodzonym narządem ruchu to osoby z niepełnosprawnością

a) fizyczną.
b) psychiczną.
c) sensoryczną.
d) złożoną.

2. Dobra pamięć mechaniczna, brak spójności logicznej wypowiedzi, perseweracje,

zachowana zdolność czytania i pisania to cechy charakterystyczne dla osób
upośledzonych w stopniu
a) głębokim.
b) znacznym.
c) umiarkowanym.
d) lekkim.

3. Iloraz inteligencji w granicach 25–30 charakteryzuje osoby upośledzone w stopniu

a) lekkim.
b) umiarkowanym.
c) znacznym.
d) głębokim.

4. Ignorowanie norm społecznych, głównie moralnych, brak satysfakcji z wykonywanych

obowiązków, brak poczucia winy to zachowania typowe dla osobowości
a) cyklotymicznej.
b) antyspołecznej.
c) nadagresywnej.
d) paranoidalnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

5. Rozpad osobowości, autyzm, zmiany życia uczuciowego to typowe objawy

a) schizofrenii.
b) cyklofrenii.
c) choroby Alzheimera.
d) depresji.

6. Piromania to

a) patologiczny hazard.
b) patologiczne kradzieże.
c) patologiczne objadanie się.
d) patologiczne podpalanie.

7. Do potrzeb niższego rzędu warunkujących rozwój według A. Maslowa należą potrzeby

a) estetyczne, wiedzy i rozumienia, samourzeczywistnienia.
b) estetyczne, bezpieczeństwa, fizjologiczne.
c) estetyczne, przynależności i miłości, fizjologiczne.
d) przynależności i miłości, fizjologiczne, bezpieczeństwa.

8. Względna przeszkoda w zaspokojeniu potrzeb nie pojawi się na drodze osoby, która

a) jest przystosowana.
b) łatwo się poddaje.
c) nie potrafi zmienić sposobu zaspokojenia potrzeby.
d) wypiera ją ze świadomości.

9. Poznanie i zrozumienie potrzeb dziecka niepełnosprawnego wyraża się poprzez

a) akceptowanie odmienności społecznej rodziny.
b) dążenie do kontaktu z dzieckiem.
c) stosowanie adekwatnych do poziomu rozwoju i stopnia niepełnosprawności dziecka

metod rehabilitacji.

d) rozwijanie potencjałów dziecka i umiejętne reagowanie na niewłaściwe zachowanie.

10. Zaspokojenie odczuwanej przez dziecko niepełnosprawne potrzeby uznania powinno

przejawiać się w
a) stawianiu dziecku wysokich wymagań przez opiekunów.
b) stałej obecności opiekunów w pobliżu dziecka.
c) chwaleniu nawet najdrobniejszych osiągnięć dziecka.
d) wyręczaniu dziecka w wykonywaniu wszystkich czynności.

11. Obrona A – „Idę do przodu, bez względu na to” stosowana przez osobę niepełnosprawną

w momencie uświadomienia sobie swojego kalectwa sprzyja
a) rozwiązywaniu problemów.
b) zaakceptowaniu niepełnosprawności.
c) czasowemu obniżeniu napięcia emocjonalnego.
d) poprawie psychologicznego funkcjonowania osoby niepełnosprawnej.

12. Źródłem problemów społecznych jest

a) niezadowolenie jednostki z obecnej sytuacji społecznej.
b) organizacja społeczna i sposób działania instytucji w obszarze społeczno-

-gospodarczym.

c) brak zrozumienia przez instytucje problemów jednostki.
d) występowanie konfliktu wartości pomiędzy jednostką a społeczeństwem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

13. Proces godzenia się z własną niepełnosprawnością przez osoby z wrodzonymi

dysfunkcjami ciała
a) następuje stopniowo.
b) ma znamiona traumy.
c) powoduje zaburzenia procesów poznawczych.
d) jest krótkotrwały.

14. Celem rehabilitacji społecznej nie jest

a) ograniczenie izolacji społecznej.
b) przywrócenie zdolności do aktywności na rynku pracy.
c) przywrócenie samodzielności w wypełnianiu ról.
d) udzielanie pomocy i wsparcia psychicznego.

15. Społecznymi barierami rehabilitacji są

a) wszelkiego rodzaju negatywne reakcje środowiska na niepełnosprawność jednostki.
b) utrudnienia prawne w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.
c) trudności związane z zaakceptowaniem swojej niepełnosprawności.
d) utrudnienia w poruszaniu się osoby niepełnosprawnej w mieszkaniu i w najbliższej

okolicy.

16. Wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających pomyślny przebieg życia

jednostki lub grupy to cel kompensacji
a) opiekuńczej.
b) biologicznej.
c) społecznej.
d) wychowawczej.

17. Metoda pracy z indywidualnym klientem, skoncentrowana na sferze poznawczej ma na

celu
a) przełamanie izolacji i osamotnienia osoby niepełnosprawnej, włączenie jej do życia

społeczności lokalnej.

b) zmianę

zachowań

najbliższego

otoczenia

(rodziny)

w

stosunku

do

niepełnosprawnego.

c) zaakceptowanie przez rodzinę niepełnosprawności jej członka.
d) zwiększenie umiejętności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji przez

osobę niepełnosprawną.

18. Celem rehabilitacji jest

a) wyrównywanie braków środowiskowych.
b) dostarczanie bodźców o charakterze wychowawczym.
c) wspomaganie osób niepełnosprawnych, aby same radziły sobie w obszarze

funkcjonowania, którego dotyczy ograniczona sprawność.

d) wymiana informacji pomiędzy osobą niepełnosprawną a rehabilitantem.

19. Komunikując się z osobami niewidomymi i niedowidzącymi należy

a) nie zbliżać się do danych osób bezgłośnie.
b) mówić blisko ucha.
c) mówić powoli, bez nadmiernej mimiki.
d) unikać hałaśliwych pomieszczeń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

20. Do zadań pomocy społecznej nie należy

a) integracja ze środowiskiem osób wykluczonych społecznie.
b) tworzenie nowych stanowisk pracy.
c) zapewnienie dochodu na poziomie interwencji socjalnej.
d) zapewnienie profesjonalnej pomocy rodzinom dotkniętym patologiami społecznymi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Rozpoznawanie potrzeb i problemów osoby niepełnosprawej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1.

a

b

c

d

2.

a

b

c

d

3.

a

b

c

d

4.

a

b

c

d

5.

a

b

c

d

6.

a

b

c

d

7.

a

b

c

d

8.

a

b

c

d

9.

a

b

c

d

10.

a

b

c

d

11.

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13.

a

b

c

d

14.

a

b

c

d

15.

a

b

c

d

16.

a

b

c

d

17.

a

b

c

d

18.

a

b

c

d

19.

a

b

c

d

20.

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

6. LITERATURA

1. Auleytner

J.,

Głębicka

K.:

Polityka

społeczna,

pomiędzy

opiekuńczością

a pomocniczością. Wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2000

2. Bauman Z.: Socjologia. Zysk i S-ka, Poznań 1996
3. Bromley D.B.: Psychologia starzenia się. PWN, Warszawa 1999
4. Carre O., Hetka-Marynowicz E. (red.): Bezrobocie i praca socjalna w Polsce i we Francji.

Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2002

5. Chlebio-Abed D.: Pierwotna profilaktyka uzależnień od alkoholu. Wydawnictwo Śląsk,

Katowice 2000

6. Cialdinii R.: Wywieranie wpływu na ludzi. Gdańskie Towarzystwo Psychologiczne,

Gdańsk 1998

7. Doliński D.: Psychologia wpływu społecznego. Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum,

Wrocław 2000

8. Dubois B., Miley K.: Praca socjalna. Interart, Warszawa 1996
9. Dykcik W. (red): Pedagogika specjalna. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1998
10. Firlit – Fesnak G.: Leksykon pojęć socjalnych. Zysk i S-ka, Poznań 1996
11. Garvin Ch., Seabury B.: Działania interpersonalne w pomocy socjalnej. Interart,

Warszawa 1996

12. Jonson D.: Podaj dłoń. IPZiT, PTP, Warszawa 1995
13. Kawczyńska – Butrym Z.: Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej. BPS,

Warszawa 1996

14. Kazimierczak T., Łuczyński M.: Wprowadzenie do pomocy społecznej. BPS, Warszawa

1996

15. Kowalik S.: Psychospołeczne postawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych. PZWL,

Warszawa 1997

16. Kozaczuk L.: Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. Przewodnik metodyczny.

Interart, Warszawa 1995

17. Kuczyńska – Kwapisz J., Kwapisz J.: Rehabilitacja osób niewidomych i słabowidzących.

BPS, Warszawa 1996

18. Malinowski M. (red.): Problemy społeczne w okresie zmian systemowych. Rzeszów

1997

19. Meder J. (red.): Praca socjalna z osobami z zaburzeniami psychicznymi. BPS, Katowice

2002

20. Melibruda

J.:

Ja-Ty-My.

Psychologiczne

możliwości

ulepszania

kontaktów

międzyludzkich. Nasza Księgarnia, Warszawa 1980

21. Migdał K.: Psychologia w praktyce społecznej. WSE, Warszawa 2001
22. Niepełnosprawni w społeczeństwie. Postawy społeczeństwa polskiego wobec ludzi

niepełnosprawnych. Raport z badań, Warszawa 1995

23. Nocuń A., Szmagalski J.: Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie.

Interart, Warszawa 1996

24. Nowicka A., Ochoczenko H. (red): Potrzeby osób niepełnosprawnych w warunkach

globalnych przemian społeczno – gospodarczych, tom 1. Oficyna Wydawnicza „Impuls”,
Kraków 2006

25. Rembowski J.: Psychologiczne problemy starzenia się człowieka. PWN, Warszawa –

Poznań 1984

26. Sękowa H. (red.): Społeczna psychologia kliniczna. PWN, Warszawa 1993
27. Sękowska Z.: Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Wydawnictwo Akademii

Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 1998

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

28. Sołtysiak T.: Sieroctwo społeczne – przyczyny, objawy, skutki, sposoby jego

zapobiegania w aktualnej rzeczywistości społecznej kraju. WSH-E, Warszawa 1998

29. Szmagalski J.: Przewodzenie małym grupom, działania grupowe. CAK, Warszawa 1998
30. Witkowski T.: Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych. ZWL, Warszawa 1993
31. Wódz K.: Praca socjalna w środowisku zamieszkania. Interart, Warszawa 1996
32. Ziemska M.: Problemy integracji i dezintegracji rodziny. Uniwersytet Warszawski,

Warszawa 1995

33. Zrałek M.: Środowisko zamieszkania a niepełnosprawni. PWN, Warszawa 1994