1

Tales



Żył na przełomie VII i VI w. Był kupcem, żeglarzem, podróżnikiem. Jest uznawany za
pierwszego filozofa.



To właśnie mu przypisuje się oddzielenie nauki i wszelkiej myśli od mitologii.



Dla niego jak i dla pierwszych filozofów życie było nieodłączne od materii, jej cechą był
poruszanie się ( głosiciele tej tezy to: hilozoiści )



Wodę uważał za materię, które było początkiem przyrody, to dzięki niej istnieje wszelkie
życie

Anaksymander jeden z pierwszych filozofów greckich, prawdopodobnie uczeń Talesa i
nauczyciel Anaksymenesa, reprezentant szkoły jońskiej. Prawdopodobnie jego dziełem jest „o
naturze”. Anaksymander zajmował się matematyką, geografią i astronomią. Twierdził, że
zasadę rzeczywistości stanowi apeiron, czyli bezkres. Wszystko albo jest zasadą, albo
pochodzi od zasady. Jednocześnie, nie istnieje zasada nieskończoności. Mechanizm tworzenia
świata polegał zaś według niego na wyłanianiu się z apeironu przeciwieństw, takich jak
ciepło i zimno, suchość i wilgotność

Anaksymenes - presokratejski filozof grecki, uczeń Anaksymandra, należący do jońskich
filozofów przyrody. Anaksymenes przejął od Anaksymandra zasadnicze jego poglądy. Zasada
przestała być nieokreślonym bezkresem (απειρον, ápeiron), Anaksymenes widział ją jako
nieskończone powietrze, które jest pierwotną przyczyną powstania wszystkich rzeczy.

Heraklit



znalazł on arche w ogniu, który jest w nieustannym ruchu; staje się morzem, powietrzem,
ziemią i znowu ogniem.



Głosił on zmienność rzeczy – wszystko płynie, nic nie jest trwałe, cały czas jesteśmy w
nieustającym ruchu; nie ma bytu jest tylko stawanie się



Względność rzecz - w nieustannym przepływie zacierają się granice między
przeciwieństwami; nie ma nic pewnego istnieją tylko ciągłe przejścia. Doprowadziło
Heraklita do relatywizmu



Teoria rozumności świata (logos) - nieustająca zmienność ma swój stały porządek,
jedno prawo rządzi wszystkimi przemianami, wszechświat ma swój własny rozum.

Parmenides z Elei – c w p.n.e.

Wyszedł od przyjęcia dwóch aksjomatów uważanych za pewne:



Byt jest, a niebytu nie ma



Byt i myślenie są tożsame

Z aksjomatów tych wydedukował Parmenides całą koncepcję bytu.

2

Demokryt i atomiści.
Demokryt żył w granicach między 460 a 360r. Uczeń Leucypia. Był wszechstronnie

uzdolniony, interesował się prawie wszystkimi dziedzinami. Napisał wiele dzieł, jednak
wszystkie zaginęły. Przez większość czasu był zapomniany lub niedoceniany.

o Atomistyczna teoria materii – teoria bytu miała być bezsprzeczna ze zjawiskami, a także

zgodna z doświadczeniem. Takie stanowisko doprowadziło ich do poglądu, że materia
składa się z atomów, czyli:

A) niepodzielnych cząstek, które tworzą wszystkie ciała przyrody
B) posiadają wyłącznie ilościowe własności, a nie jakościowe. Jedne od drugich odróżnić
możemy jedynie za pomocą: kształtu, położenia i porządku.
C) ich własnością jest ruch. Ciągle się poruszając tworzą zmienny, coraz to nowy świat.
D) Atomy poruszają się w próżni, która jest swoistym istniejącym niebytem; jest to materia
nieciągła

Sokrates (469-399)



Całe życie spędził w Atenach. Nie był bogaty, chociaż na początku posiadał znaczny
majątek, świadczy o tym że pobierał płatne nauki jak i to że służył w wojsku jako hoplita.
Uważał on, że człowiek ma prawo wydawać drugiemu rozkazy jedynie wtedy, gdy góruje
nad nim intelektualnie i miał lepszy charakter; uderzało to w bogate rody greckie, które
władzę zawdzięczały swojemu bogactwu.



Nie zostawił po sobie żadnych pism.



Poglądy etyczne:

1. Cnota jest dobrem bezwzględnym: Cnota to powszechne zalety moralne wywodzące

się z natury rzeczy. Powinna być najwyższym dobrem człowieka.

2. Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem. Szczęśliwy jest jedynie ten, kto posiada

największe dobra, a największym dobrem jest cnota. To, co dobre, jest naprawdę pożyteczne.

3.Cnota jest wiedzą. Sokrates głosił, ze istnie tylko cnota-wiedza. Istnieje tylko jedna cnota,
ponieważ jeśli ktoś ma jedną ma też wszystkie.

Platon (427-347r.p.n.e.)



Urodził się w Atenach, i tu spędził większość swojego życia ( 12 lat podróżował po
świecie). Pochodził z bardzo zamożnej i szanowanej rodziny. Od dziecka był kształcony
na wzór cnót – był wybitnym sportowcem, malarzem, muzykiem i poetą. Kształcił się u
Sokratesa, później założył Akademię. Zmarł w szacunku, uważano wręcz go za pół boga.



Jego pisma - ,,Dialogi” – zachowały się w całości, chociaż istniej teza., że napisał też

księgi metafizyczne.



NAUKA O IDEACH:

1.Nowy rodzaj bytu. W pojęciach jest zawarta wiedza pewna i bezwzględna -> muszą odnosić
się do jakieś rzeczywistości.

2.Idee rzeczy. Platon wpierw uważał, że wszechświat jest dualistyczny, istnieją dwa

rodzaje bytu: jeden zmienny, realny, poznawalny przez zmysły i drugi wieczny, idealny,
poznawany przez pojęcia. Później jednak stwierdził, że prawdziwy byt musi być wieczny,
dlatego też tylko idee istnieją, są bytami. Rzeczy natomiast jedynie stają się, są one jedynie
cieniami zależnymi od idei. Stworzył je Bóg na wzór świata idei.

3

3.Natura idei. Platon wiedział, że idee nie są ani tworami, fizycznymi ani

psychicznymi. Rozważał dwie możliwości: idee w sensie logicznym, bądź religijnym.
Pierwszy typ to coś idealnego, służącymi jako wzór dla działania i poznania, ale istniejącym
jedynie dla umysłu. Drugi rodzaj poznania idee uważa za coś realnego, ale nam niepojętnego,
coś nie ziemskiego, ale boskiego.



NAUKUA O DUSZY:

1.Funkcje biologiczne duszy. Platon przyjął po filozofach-przyrody pogląd, że dusza

jest czynnikiem życia. Odrzucił jednak pogląd, że jest ona rodzajem materii. Dla Platona
dusza była substancją przeciwną materii. Jest to czynnik, który sam wprowadza siebie w ruch

o NAUKUA O PRZYRODZIE:

1.Celowość świata. Świat przyrody zawiera w sobie coś z doskonałości idei. Demiurg

(stwórca świata) uczynił świat możliwie najlepszy; czymś żywym, uduchowionym,
rozumnym, pełnym harmonii.

o NAUKA O POZNANIU

1.Poznanie rozumowe. Istnieją dwa rodzaje poznania: zmysłowe i rozumowe. O rzeczy

można widzieć, ale nie można o nich myśleć, idei nie widzimy ale o nich myślimy.

Arystoteles - jeden z trzech, obok Platona i Sokratesa największych filozofów greckich.
Stworzył opozycyjny do platonizmu i równie spójny system filozoficzny, który bardzo silnie
działał na filozofię i naukę europejską, a jego chrześcijańska odmiana zwana tomizmem była
od XIII w. i jest po dziś dzień oficjalną filozofią Kościoła Katolickiego. Arystoteles dokonał
trichotomicznego podziału nauk:



teoretyczne - których celem jest formułowanie wiedzy dla niej samej (metafizyka,
fizyka i matematyka)



praktyczne - których celem jest formułowanie wiedzy dla osiągnięcia doskonałości
moralnej (etyka, polityka)



pojetyczne (wytwórcze) - których celem jest formułowanie wiedzy, za pomocą której
można wytwarzać określone przedmioty.

Plotyn ok. 203 – 269\270 p.n.e.

Autor „Ennead”; twórca neoplatonizmu.

Jedno

Umysł

Dusza

Ciało

Materia

(Absolut) (hipostazy, emanacje Absolutu)

System emanacyjny:

Punktem wyjścia Plotyna był dualizm, odczucie olbrzymich przeciwieństw tkwiących w
bycie. Celem jego (Plotyna, a nie bytu - ma się rozumieć...) było wykazanie jedności bytu,
zbudowanie monistycznego systemu.

4

Genetyczne ujęcie bytu: postacie bytu, jakkolwiek różne, są etapami jednego i tego samego
rozwoju. Świat realny jest wprawdzie zasadniczo różny od idealnego, a świat ziemski od
boskiego – to jednak jeden pochodzi od drugiego. (Ciekawe, który od którego?).

Istotę bytu stanowi nie trwanie, lecz stawanie się.

Jest to dynamiczne pojęcie bytu, które umożliwiło stworzenie monistycznego systemu. Nie
ma wielu bytów, lecz jest jeden byt – rozwijający się i przybierający różnorodne
postacie.

Św. Augustyn (354-430)

na początku swego życia na stanowisku manicheizmu, potem akademickiego sceptycyzmu.

o Teoria poznania

1) Poznanie duszy. Drogą do szczęścia jest poznanie wyłącznie Boga i własnej duszy.

Poznanie powinno opierać się tezach: a) zmysły podlegają złudzeniom, ale nie zawsze b)
myśl ma inne drogi poznania po za zmysłami c) poznanie zjawisk, w przeciwieństwie do
poznania rzeczy, zawsze jest pewne d) myśl jest faktem najpewniejszym – możemy być
pewni przeżyć wewnętrznych: tego, że istniejemy i tego, że myślimy.

2. Poznanie idei i oświecenie przez Boga. Od rzeczy skuteczniejsze jest poznanie

prawd odwiecznych. Umysł może poznawać bez udziału zmysłów, jest on odbiorcą prawd
wiecznych, istniejących obiektywnie. Świat idealny był złączony z Bogiem. Jeśli dusza
poznaje prawdę, to dzięki temu, że istnieje Bóg i udziela swych idei. Bóg czasami udziela
nam łaski poprzez iluminację – umysł nagle bezpośrednio widzi prawdę. Poznanie umysłowe
ma charakter intuicyjny – dochodzi do prawy wprost. Łaska oświecenia jest dana dobrym,
którzy się do tego szkolą.

o Teocentryczna metafizyka

1) Przewaga Boga nad światem. A) Bóg jest najwyższym ,,bytem”(istnieje wyłącznie

własnej naturze, jest bytem niezależnym ( wszystkie inne byty istnieją wyłącznie dzięki
niemu). Bóg jest przyczyną świata, ale przyczyna stałą –cały czas musi go utrzymywać. B)
Bóg jest najważniejszym przedmiotem poznania ( jako byt absolutny), zarazem jest przyczyną
poznania – udziela praw ludzkiemu umysłowi. C) Bóg jest najwyższym dobrem, przyczyną
wszelkiego dobra i przez to właściwym celem życia.

2) Przewaga duszy nad ciałem. A) Dusza jest substancją samoistną, nie jest własnością

ciała ani jego rodzajem. Dusza, jako bliższa Bogu, jest doskonalsza od ciała. Jest
nieśmiertelna, poznając wieczne prawdy, ma udział w wieczności. B) Duszę lepiej znamy od
ciała, jest ona pewna. C) Wyższość duszy nad ciałem skłania do potępienia rozkoszami
zmysłowymi, jako rozproszeniem w dążeniu do poznania Boga.

Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274)
Pochodził z rodu hrabiów Akwinu, studiował u benedyktynów w klasztorze Monte Cassino.

W 1243r. został dominikaninem. Całe życie poświęcił pracy naukowej. Pozostawił po

5

sobie trzy wielkie dzieła: 1) komentarz do Sentecyji 2) Suma filozoficzna 3) Suma
teologiczna.

Wzorem dla niego by Arystoteles. Od niego przyjął:

1) pojęcie poznania jako procesu receptywnego, na tym oparł swą

empiryczna teorię poznania

2) pojęcie dowodu – posłużyło mu do rozgraniczenia wiedzy i

wiary.

3) Pojęcie przyczynowego powiązania zdarzeń – na nich oparł

pogląd na stosunek Boga i stworzenia

4) Pojęcie aktu i potencji oraz pojęcia formy i materii, i na nich oparł

teorię duszy i ciał, psychologię i filozofię przyrody.

5) Pojęcie środka i na nim oparł swą etykę

Negował platońską filozofię Augustyna ale kontynuował jego dzieło w teologii.

Tomizm oddzielił wiedzę od wiary; rozum poznaje nie tylko rzeczy materialne ale także i

niektóre przymioty Boga. Istnieją jednak prawdy które nie są dostępne drogą rozumu,
które może przyjąć jedynie za pomocą wiary. Prawdy te przekraczają rozum, ale nigdy mu
się nie przeciwstawiają – Bóg zsyła nam prawdy objawione ale są one zgodne z prawami
przyrody, które przecież tez pochodzą od Boga.



Ogólne właściwości tomizmu:

- dualizm między Bogiem a stworzeniem;
- hilemorfizm, jedność ludzkiej natury( ciała i duszy)
- empiryzm - wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia
- obiektywizm – rzeczy zewnętrzne są nam dane bardziej bezpośrednio niż wew.
- uniwersalizm – wyższość ogółu nad jednostką
- realizm
- intelektualizm – pierwszeństwo intelektu w poznaniu i działaniu

Kartezjusz (1596-1650)

o Metafizyka.

1. Metody. Kartezjusz dążył do tego aby filozofia, jak i wiedza, stała się racjonalna;

aby była ona jasna i wyrazista. Środkiem do tego ma być jej uanalitycznienie- to co proste
jest najbardziej proste, a także aby nauka była matematyczna – wszystko powinno się
opisywać geometrycznie i mechanicznie. Metoda ta miała obejmować wszystkie nauki, a
więc miała odtąd wiedza miała być: powszechna, racjonalna, analityczna, matematyczna.

2.Sceptycyzm metodyczny. Aby znaleźć twierdzenie bezwzględnie pewne musimy być

wobec wszystkiego podejrzliwi. Nasze widzenie świata zakłócać może: złudzenie zmysłów;
brak różnicy między jawą a snem; możliwość że jesteśmy wprowadzani w błąd przez jakąś
potężną siłę.

3. Cogito ergo sum – jeśli wątpię to myślę, myśl istnieje, mogę śnić może mnie zły

demon wyprowadzać w błąd, ale myślę. To jest fundament wiedzy, i nie znajduje się on w
świecie zewnętrznym, lecz w człowieku, nie przedmiocie, lecz w podmiocie, nie w materii,

6

lecz w świadomym duchu. Jeśli istnieje myśl to musi istnieć też ktoś kto myśli – istnieje jaźń,
dusza.

Spinoza (1642-1677)

Pochodził z rodziny żydowskiej osiadłej w Niderlandach. Za studiowanie dzieł scholastyki
oraz nowych nauk przyrodniczych został wykluczony ze społeczności. Żył samotnie
odrzucając propozycje oferty uniwersytetów. Jego system łączył w sobie panteistyczną
metafizykę ( w wykonaniu żydowskich przedstawicieli), Kartezjańską teorię poznania i
manicheistyczne poglądy nowożytnego przyrodoznawstwa; oraz prądy wolnościowymi
skupionymi wokół wolności i tolerancji.

1. Podstawy wiedzy. Poznanie Spinoza pojmował tak samo jak Kartezjusz, miarą

prawdy jest jasność i wyraźność, rozum jest jedynym źródłem prawdy, matematyka powinna
być wzorem nauk. Swą naukę wyłożył sposobem geometrii – przyjął pewne definicje i
aksjomaty, na podstawie których dowodził pozostałych twierdzeń. Wierzył, że prawdziwa
wiedza zaczyna się od stwierdzenia, iż istnieje rzeczywistość zewnętrzna.

2. Panteizm. Potępił kartezjański dualizm na Boga i świat, duszę i ciał, myśl i

rozciągłość. Człowiek w umyśle ma idea najdoskonalszą, jest nią substancja doskonała, która
istnieje własną mocą , jest przyczyną samą w sobie. Substancja jest tylko jedna i jest nią Bóg,
ponieważ coś co istniało samo przez się nie może być niczym ograniczone; musi być
nieskończone, a nieskończona substancja – to Bóg. Poza Bogiem nie ma więcej substancji.
Stąd wynika, że wszechświat nie może istnieć poza Bogiem, lecz tylko w Bogu. Bóg to
przyroda, to świat; nie posiada on osobowości i władzy nad światem.

3. Determinizm. Własności świata wywodzą się z natury Boga. Świat podlega tym

samym prawom logicznym, którym podlegają idee abstrakcyjne. Koncepcja ta niweluje
dualizm świata realnego i idealnego. Cokolwiek się dzieje poddaje się wiecznym prawom.
Nie ma w świecie przypadku ani wolności. Cała przyroda jest mechanizmem. Obalenie
dualizmu wolności i mechanizmu.

LEIBNIZ (1646 –1716)

Ostatni wielki system racjonalistyczny XVII w., zbudowany przez Leibniza, wyrósł na
podłożu pluralizmu i indywidualizmu, z poczucia różnorodności i indywidualności rzeczy.

Charakterystyczną cechą jego umysłu była postawa koncyliatorska, dążność do godzenia
przeciwnych poglądów. Przekonaniem jego było, że w każdym poglądzie jest cząstka prawdy,
a intencją — te cząstki zebrać w jeden system.

o METAFIZYKA.

7

Wszystkie substancje są jednego rodzaju i żadna z nich nie ma materialnego charakteru.
Każde zjawisko jest indywidualne, każde różni się od każdego innego. Wszelakie zjawiska,
jakkolwiek różnią się między sobą, są sobie bliskie, gdy zaś nie są dość bliskie, to znajdą się
zawsze zjawiska między nimi pośrednie. Zjawiska stanowią szeregi ciągłe. Podobnie
nieświadomość jest tylko najniższym szczeblem świadomości, fałsz jest najmniejszą prawdą,
a zło najmniejszym dobrem. Ten stan rzeczy Leibniz sformułował jako prawo ciągłości (lex
coninui). Prawo to pozwalało mu sprowadzać do jedności przeciwieństwa. W imię jego
przyjmował, wprowadzał do psychologii nie świadome stany psychiczne, a także uzupełnił
dotychczasową matematykę, przez budowę matematyki wielkości ciągłych na podstawie
liczb nieskończenie małych.

John Locke (1632-1794)

1. Nowy (epistemologiczny) program filozofii. Przedmiotem filozofii powinno być poznanie,
jego pochodzenie, pewność i zakres. Metoda badań powinna być: a) psychologiczna – należy
badać pojęcia w tej postaci, w jakiej znajdują się w ludzkim umyśle b) genetyczna – naturę
pojęć należy szukać w pochodzeniu, objawia się ona najczęściej w postaci pierwotnej. c)
analityczna – dla zrozumienia pojęć wystarczy odnaleźć ich proste składniki.

2. Empiryczne pochodzenie wiedzy. Wiedza pochodzi wyłączenie z doświadczenia,

umysł to tabula rasa. Sprzeciwiał się istnieniu idei wrodzonych. Nie nabyte wyłącznie są
władze umysłu. Doświadczenie nabywamy na dwóch drogach: doświadczając rzeczy
zewnętrznych i doświadczając samego siebie. Locke choć był empirysta, nie był sensualistą,
ponieważ refleksja w jego mniemaniu była bezpośrednim doświadczeniem konkretnych
faktów wewnętrznych ( ,,zmysł wewnętrzny”). Obok myślenia i zmysłowego postrzegania
spostrzegania pojawiła się introspekcja (doświadczenie wewnętrzne).

George Berkeley (1685- 1753)

1. Skrajny nominalizm. W umyśle jak i po za nim nie ma nic abstrakcyjnego. Każda idea, jaką
posiadamy, jest zupełnie określona i konkretna. Nie może być ona żadna inna, ponieważ
człowiek nie umie stworzyć idei sprzecznej. Istnieją jedynie przedstawienia konkretne –
wyobrażenia.

2. Skrajny sensualizm. Rozum jest istotnie właściwy człowiekowi, ale ma za

przedmiot wyłącznie sprawy duchowe. Dla poznania ciał jedynym źródłem są zmysły. Jeśli
chodzi o ciała, to wiedzieć i postrzegać jest jedno i to samo – to tylko istnieje, czego
doświadczamy. Berkeley głosił, że w świecie nie istnieją żadne cielesne siły i związki
przyczynowe ( np. siła ciążenia).

HUME(1711-1776)

1. Wrażenia a idee. Badał nie rzeczy, a przedstawienia, które dzielił na: pierwotne i
pochodne; pierwsze nazywał wrażeniami, drugie zaś ideami. Idee pochodzą z wrażeń, idee to
kopie pierwowzorów- wrażeń.

8

2. Fakty a stosunki między ideami. Hume miał dwa przedmioty badań: a) stosunki

między ideami – np.: matematyka; do prawdy o niech dochodzimy niezależnie od
doświadczenia, przy pomocy dedukcji, są obdarzone większym stopniem pewności; b) fakty –
aby je zrozumieć niezbędne jest doświadczenie. Nie są to prawdy ani koniecznie ani
oczywiste. Hume zainteresowało jak możemy na podstawie faktu stwierdzonego wnosić o
jakimś innym, nie stwierdzonym.

KANT (1724-1804)

Pomysł stanowiący osnowę krytycyzmu, polegał na tym: że nie myśl kształtuje się zależnie
od przedmiotów, lecz, odwrotnie, przedmioty są zależne od myśli. Konsekwencją było
upewnienie wiedzy, ale zarazem ograniczenie jej do samego tylko doświadczenia. Do
prehistorii krytycyzmu można zaliczyć oba wielkie prądy nowożytnej filozofii: empirystyczny
i racjonalistyczny. Z jednej strony empiryści, jak Locke i Hume, byli mu poprzednikami w
tym, że wysuwali zagadnienie poznania na czoło filozofii i że ograniczali poznanie do
doświadczenia. Z drugiej znów racjonaliści, jak Kartezjusz, Leibniz, Wolff przekazali mu
przekonanie o możności poznania apriorycznego. Urodził się w Królewcu, gdzie spędził całe
życie, które przeżył prosto, jednostajnie i jednolicie, poświęcając się pracy naukowej.

o Zagadnienie i metoda filozofii.
1. Zagadnienie sądów syntetycznych. Badania, jakie w tej sprawie zainicjował, Kant

nazwał .„transcendentalnymi” miały bowiem odnaleźć przedstawienia, które przekraczają
granice podmiotu i stosują się do przedmiotów. Kant rozróżnił dwa podziały sądów:

A) – sądy a priori - niezależne od doświadczenia, mogą mieć źródło tylko w samym

umyśle, są konieczne i powszechne.

- sądy a posteriori – oparte na doświadczeniu, przypuszczalne i względne.

B) – sądy analityczne – orzeczenie ujmuje to co i tak wynika z podmiotu, objaśniają

znaną wiedzę;

- sądy syntetyczne – dodają coś do definicji, rozszerzają wiedzę.

Kant otrzymał następujące rodzaje sądów analityczne, które są zawsze a priori (analizują
tylko pojęcia) syntetyczne a posteriori (opierają się na doświadczeniu) i syntetyczne a priori.

Sądy syntetyczne a priori stanowią jądro wiedzy. Nie potrzeba pytać, czy są możliwe, bo
rzeczywiście wchodzą w skład naszej wiedzy, bo wydajemy sądy, którym przysługuje
niezaprzeczona pewność i powszechność. Pytanie zasadnicze Kanta brzmiało więc: Jak są
możliwe sądy syntetyczne a priori?

2. Metoda transcendentalna. Punktem wyjścia jego był fakt istnienia nauki, która

kroczy drogą ciągłego rozwoju, jest faktem ustalonym przez stulecia pracy badawczej:
krytyka filozoficzna nie może tego faktu kwestionować. Transcendentalna metoda badała

9

przez analizę jego wytworów: analizowała obiektywny fakt: naukę (matematyka,
przyrodoznawstwo).

o TEORIA POZNANIA.

1. Przestrzeń i czas. (Estetyka transcendentalna). Podczas gdy rozum

wytwarza pojęcia ogólne, zmysły dostarczają nam wyobrażeń
jednostkowych Dostarczają ich przede wszystkim na drodze
receptywnej, gdy stykają się bezpośrednio z rzeczami i gdy rzeczy je
pobudzają Wynikiem pobudzenia zmysłów przez rzecz jest wrażenie.
Po wyłączeniu wrażeń zostają w nich jeszcze dwa czynniki: przestrzeń
i czas – są to czynniki a priori, powszechne i konieczne.

Fichte (1762-1814)

o

Był pierwszym w szeregu idealistycznych filozofów XIX w.: dokonał zwrotu od
krytycyzmu Kantowskiego do idealistycznej spekulacji. Zbudował metafizykę na pojęciu
jaźni i dając idealizmowi postać etyczną.

o

1. Metafizyczny program i metoda dedukcyjna. Krytyka poznania jest jedynie

zadaniem przygotowawczym do filozofii, której zadaniem było ujęcie całej wiedzy w
system oparty na jednej zasadzie. Powrócił on także do metody dedukcyjnej.

o

2. Epistemologiczny punkt wyjścia i idealistyczne rozwiązanie. Myśl jest pierwotna, a

byt się z niego wywodzi, ponieważ z bezmyślnego bytu nie można wywieść świadomej
myśli. Nie istnieje byt niezależny od myśli, ponieważ poznanie wtedy bytu byłoby
niemożliwe. Rzeczy są przedstawieniami, przedstawienia zaś zakładają istnienie
przedstawiającej jaźni.

o

3. Filozofia wolności. Świat jest terenem działania. Jeśli natomiast patrzymy na świat

ze stanowiska etyki, a rzeczą szczególnej wagi jest dla nas wolność, to jedyną dla niego
drogą wg Fichta jest idealizm.

o Schelling (1775-1854)

o

Był on przede wszystkim romantykiem. Nie wypracował żadnej metody naukowej,
filozofię uważał, za rzecz natchnienia i geniuszu. Nie był wstanie opracować żadnego
systemu, tworzył jedynie jego szkice i przesłanki.

o

1. Estetyczne, przyrodnicze i religijne zabarwienia filozofii. Przejście od moralnej do

estetycznej postawy wobec świata. Sztuka została uznana za najważniejszy wytwór
człowieka. Osnowa przyroda posiada nieświadomą duszę. Wiara religijna ma ten sam
przedmiot, co filozofia, gdyż dotyczy pierwszej przyczyny, istotnej natury i twórczych sił
wszechświata.

o

2. Filozofia przyrody. Miała znaleźć żywy proces stawania się, w którym wyłania się

,,wnętrze przyrody”. Przyroda to siła żywa i twórcza. Ani przyroda, ani jaźń nie stanowią
pierwotnej postaci bytu; absolut jest ponad tymi przeciwieństwami, stanowi ,,absolutną

10

tożsamość bytu realnego i idealnego”. Byt jest jednością, ale zarazem biegunowy – stąd
bierze się różnorodność rzeczy. Zaprzeczył istnieniu procesów czysto mechanicznych,
istnieją jedynie siły organiczne. Ciała nieorganiczne uważał za wynik zahamowania
rozwoju przyrody.

o

3. ,,Intellektuelle anschauung”. Wszelkie poznanie powinno płynąć z umysły, bez

korzystania ze zmysłów.

Hegel (1770-1831)

1. Idealizm ewolucyjny. Myśl jest pierwotna, a rzecz zaś jest wtórna. Byt tak, jak myśl

jest natury logicznej. Składnikiem bytu, jak i myśli jest pojęcie oraz ogólność. Byt jedynie w
całości jest absolutem, racjonalny i logiczny. Prawdą może być jedynie twierdzenie mówiące
o całości bytu. Całość bytu pomimo absolutu, jest także zmienna, ulega ewolucji – tłumaczy
to mnogość postaci. Skoro byt jest logiczny to rozwój jest także logiczny, a więc i konieczny i
rozumny. Przeto cała rzeczywistość jest rozumna.

2. Metoda dialektyczna. Każdemu prawdziwe zdaniu odpowiada nie mniej prawdziwa

sprzeczność, Każdej tezie antyteza, z których wyłania się synteza. Myśl nie może uniknąć
sprzeczności, żadne twierdzenie nie jest całkowicie prawdziwe. Sprzeczność stanowi
nieodłączną naturę rzeczywistości. Na tej podstawie Hegel, wierząc, że każda postać bytu jest
niezbędnym ogniwem rozwoju, próbował dowieść rozwoju z zasady: wszystko ma swoje
przeciwieństwo, z którego można stworzyć syntezę, ta synteza także ma swoje
przeciwieństwo itd.

Schopenhauer (1788-1860)

o

1. Fenomenalizm. Ze wszystkich kategorii uznawał jedynie przyczynowość, wraz z

przestrzenią i czasem, za formę aprioryczną umysłu. Te subiektywne formy pojmował za
fizjologiczne formy umysłu. Schopenhauer uważał, że umysł nie kopiuje rzeczy, ale
zabarwia je własną naturą; toteż zawsze poznawać będziemy jedynie zjawiska. Ale
zjawiska nie są prawdziwe, jest to jedynie złuda.

o

2. Metafizyka woluntarystyczna. Na drodze poznania obiektywnego, biorąc za punkt

wyjścia wyobrażenie, nigdy nie poznamy prawdy o przedmiotach, nigdy nie wejdziemy w
ich wnętrze. Ale my sami jesteśmy nie tylko podmiotami ale i przedmiotami do poznania.
I przez to do istoty, do której nie możemy przejść z zewnątrz, możemy wejść od
wewnątrz; rzecz sama w sobie, może sama o sobie uzyskać samowiedzę. Samowiedza
mówi nam, że jesteśmy-wolą. Jest to jedyne co nam bezpośrednio wiadomo. Wola jest
osnową przyrody. Świat jest ,,wolą i wyobrażeniem”; wewnętrzna jego istotę stanowi
wola, zewnętrznie zaś objawia się on jako wyobrażenie. Poznawać go powinniśmy
poprzez bezpośrednią introspekcję.

11

Kierkegaard (1813-1855)

o

1. Filozofia egzystencjalna. Kierkegaard interesował się wyłącznie człowiekiem,

głównie zaś stosunkiem jego do Boga. Zagadnienia jakie sobie stawiał wypływały z
niepokoju i lęku, które uważał za nieodłączne od życia. Był myślicielem subiektywnym (
chciał znaleźć prawdę dla siebie), i pluralistycznym (dostrzegał wielość postaci życia, i
nieuchronny wybór przed każdym człowiekiem: ,,albo-albo”). Filozofii swojej chciał
nadać temat konkretne istnienia człowieka, i jego właściwości etyczne i religijne.
Filozofię taką nazywał ,,egzystencjalną”.

o

2. Skończoność i nieskończoność w istnieniu. Podstawową cechą istnienia ludzkiego

jest czasowość. Nie można jej ująć w formułę, ponieważ ciągle się rozwija. Jedynie myśl
można ująć w system, ale nie istnienie. Istnienie ludzkie jest zawsze skończone, a mimo to
człowiek patrzy przez pryzmat wieczności. W ten sposób wieczność łączy się z
doczesnością. I stąd pochodzą największe antynomie człowieka, jego największe
cierpienie.

Nietzsche (1844-1900)

o

1. Relatywistyczna teoria poznania. Pod wpływem biologicznych terminów, Nietzsche

był przekonany, że wszystkie czynności ludzi uwarunkowane są potrzebami życiowym.
Poznanie także służy zadaniom praktycznym; prawdą jest dla nas tylko to, czego życie
wymaga. Jest przeto subiektywna i względna. Umysł nieustannie fałszuje rzeczywistość,
jest ona nieustanną zmiennością, aby zaś ją ująć i dla celów życiowych zużytkować,
musimy ją uporządkować, uprościć i utrwalić. Nasza prawda w rzeczywistości to
złudzenie. Obraz ten jest dla nas prawdziwy, bo w nim żyjemy. Każde nasze pojęcie
deformuje rzeczywistość, już przez to, że ją uogólnia.

o

2. Relatywistyczna teoria wartości. Nie ma moralności obiektywnej; każdy ma taką

jaka mu dla jego celów życiowych jest potrzebna i jaka odpowiada jego uczuciom.
Moralność zależy od natury poszczególnej jednostki; jest albo silna, albo słaba.
Odpowiednio istnieje moralność panów i moralność niewolników. Silni cenią dostojność,
godność osobistą, stanowczość, sprawność, bezwzględność w dążeniu do celów, słabi zaś
cenią: litość, miłość, altruizm, względność. W obecnej epoce występuje bunt
niewolników, moralność niewolników dominuje.

o

5. Postawa apollińska i dionizyjska. Postawa apollińska ceni to, co jasne, przejrzyste,
opanowane, zrównoważone, zamknięte, doskonałe, harmonijne. Postawa dionizyjska ceni
przede wszystkim pełnię i płodność życia, jego pęd, który znosi wszystkie granice, obala
wszystkie prawa. Nietzsche stał po stronie postawy dionizyjskiej, jako źródła wszystkiego
co wielkie, potężne i twórcze.