Antyk i Średniowiecze

epos

Inne nazwy: - epopeja - poemat bohaterski = poemat heroiczny - poemat epicki
Jeden z głównych gatunków epiki, rozbudowany utwór wierszowany, przedstawiający
mitycznych, legendarnych, historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych
dla danej społeczności narodowej. Na plan pierwszy wysuwa się fabuła, narrator -
wszechwiedzący i obiektywny ujawnia się w inwokacji. Styl podniosły, dostosowany
do heroicznych czynów bohaterów, obfituje w realistyczne opisy ważnych
przedmiotów i sytuacji. Narrator przedstawia wydarzenia z epickim dystansem, nie
komentuje ich, nie ocenia. W eposie homeryckim ("Iliada" i "Odyseja") dominują
rozbudowane porównania (porównania homeryckie) tworzące obrazy poetyckie i
podnoszące nastrój. Występują dokładne opisy, każda sytuacja opisywana jest
kolejno (nie przedstawia czynności równoczesnych), podobnie jak każdy gest,
szczegół. Bohaterowie są herosami - półbogami, są wyidealizowani. Inwokacja
skierowana jest do bogów. Występuje tu paralelizm akcji - dwa ciągi wydarzeń,
działalność ludzi i działalność bogów (realistyczny i nadzmysłowy). O końcowym
wyniku decyduje przeznaczenie (Mojra), któremu podlegają zarówno ludzie, jak i
bogowie - Mojra jest wyrazem niezmiennego porządku świata. Brak wyraźnej różnicy
pomiędzy ludźmi a bogami. Bogowie nie przewyższają ludzi pod względem
etycznym. Drobiazgowe tło polityczno-społeczne, ekonomiczne, historyczne. Do
wzorca homeryckiego nawiązywała epika rzymska (m.in. "Eneida" Wergiliusza), a
ostatnim wielkim dziełem literatury europejskiej odwołującym się wprost do tradycji
eposu jest "Pan Tadeusz" A. Mickiewicza.

epitet

Epitet (przydawka) to wyraz pełniący w tekście funkcję określającą wobec
rzeczownika. Główne cele epitetu to wzbogacenie wiedzy o przedmiocie, ujawnienie
stosunku mówiącego do przedmiotu, wprowadzenie elementu obrazowości;
przykłady: żałosne ubiory, sen żelazny.

epikurejczyk

Człowiek ceniący ponad wszystko uciechy i przyjemności życia lub zwolennik
epikureizmu, filozofii stworzonej przez Epikura z Samos.

epika

Nazwa ta pochodzi od greckich słów: "epikos" - epicki, "epos" - słowo. Jeden z trzech
podstawowych rodzajów literackich (obok liryki i dramatu), obejmujący utwory
prozaiczne i wierszowane. Wyznacznikami epiki są: 1. fabuła, akcja - świat
przedstawiony ma charakter fabularny 2. narracja - podmiot literacki występuje jako
narrator, z którego opowieści wyłaniają się dzieje postaci; narracja jest podstawową i
nadrzędną wobec innych formą wypowiedzi 3. W epice istnieją dwa czasy: - czas
fabuły - opowiadana fabuła - czas narracji - czas opowiadania historii przez
narratora, z reguły wcześniejszy od czasu fabuły 4. W epice występują różne formy
wypowiedzi: - mowa zależna - cytowany tekst podporządkowany jest narracji i
stanowi zdanie podrzędne, np. "Szedł wolniej i uświadamiał sobie, że to wszystko, co
go otacza - to jego własność, jego królestwo wymarzone." - mowa niezależna -
przytoczone wypowiedzi, np. "- Cóż mi dały? - myślał teraz." - mowa pozornie
zależna - słowa wchodzą w obręb wypowiedzi narratora, jednak są przekazem tego,
co mówił lub myślał bohater, np. "Tak, cóż mu dało to królestwo? Znużenie i nudę."
(wszystkie cytaty z "Ziemi obiecanej" W.S. Reymonta) Podstawowe gatunki epiki to:
epos, nowela, powieść, opowiadanie.

wulgata

Przekład Biblii na język łaciński, którego dokonał św. Hieronim w IV w. n.e. W XVI w.
sobór trydencki uznał "Wulgatę" za tekst obowiązujący w kościele katolickim. Jest
ona najpopularniejszym źródłem, z którego korzystali badacze i tłumacze katoliccy.

katharsis

Pojęcie katharsis wywodzi się z tragedii greckiej i oznacza dosłownie "oczyszczenie".
Dotyczy to celowego oddziaływania dzieła na reakcje odbiorców, które miało
powodować ich wewnętrzne oczyszczenie. Akcja tragedii miała wywoływać "litość i
trwogę" i jednocześnie wyzwalać od takich doznań.

mecenas

Właściwie: Gneius Cilius Mecenas (? - 8 r. p.n.e.), polityk rzymski, przyjaciel i
doradca cezara Oktawiana Augusta. Mecenas opiekował się poetami i pisarzami
(m.in. Horacym), stąd w późniejszych wiekach zwykło się nazywać protektorów sztuki
i nauki "mecenasami".

epigramat

Epigramat to zwięzły utwór poetycki, na ogół dowcipny, cechujący się
aforystycznością ujęcia i wyrazistością pointy, często o charakterze niespodzianki,
kontrastu lub paradoksu.

epitafium

Gatunek liryczny, utwór poetycki, będący pochwałą zmarłego, utrzymany w stylu
napisu nagrobkowego. Z zasady jest to utwór zwięzły i stylistycznie wyrazisty.
Gatunek ten ukształtował się w starożytnej Grecji w VI w. p.n.e.

elegia

Pochodzi od gr. słowa "elegeia" - "pieśń żałobna". W poezji starożytnej Grecji był to
utwór pisany dystychem elegijnym. Początkowo elegia była pieśnią pogrzebową
pokrewną trenowi, jednak z czasem pojawiły się też inne odmiany elegii: - miłosna -
wojenna - polityczna - dydaktyczna - erudycyjno-mitologiczna Elegie pisali:
Symonides, Owidiusz, Mickiewicz, Słowacki, Miłosz.

dytyramb

Dytyramb to pieśń pochwalna, pierwotnie w starożytnej Grecji śpiew obrzędowy na
cześć Dionizosa, w okresie późniejszym (VI - V w. p.n.e.) utwór liryczny, z którego
wywodzą się tragedia i komedia antyczna.

dramat

Nazwa pochodzi od greckiego słowa "drama" - czynność, działanie. Jeden z trzech
podstawowych rodzajów literackich (obok epiki i liryki, do którego należą utwory
przeznaczone zasadniczo do wystawienia scenicznego. Dzieło dramatyczne jako
twór słowny należy do literatury, zaś jako widowisko sceniczne - do teatru.
Wyznaczniki dramatu: 1. fabuła - mocno zarysowana akcja, wokół której koncentruje
się świat przedstawiony; główne elementy akcji: - ekspozycja poprzez rozwinięcie
akcji - punkt kulminacyjny - perypetia - rozwiązanie 2. dialog - podstawowa forma
wypowiedzi 3. rola podmiotu literackiego (porównywalnego z podmiotem lir. lub
narratorem) ograniczona do minimum 4. podział na: - akty - sceny - odsłony 5. dwa
rodzaje tekstu: - tekst główny (dialogi i monologi bohaterów) - tekst poboczny - tzw.
didaskalia (odautorskie informacje o świecie przedstawionym) Postacie podlegają
prawie wyłącznie charakterystyce pośredniej, wyrażonej poprzez ich czyny i słowa.
Podstawowe gatunki dramatu to: komedia, tragedia.

liryka

Nazwa ta pochodzi od greckich słów: "lyrikos" - lirowy, "lyra" - lira. Jeden z trzech
podstawowych rodzajów literackich (obok epiki i dramatu, obejmujący utwory
opisujące wewnętrzne przeżycia, refleksje i emocje jednostki, przekazane w formie
monologu o silnym nacechowaniu subiektywnym. Wyznacznikami liryki są: -
podmiot liryczny - tzw. "ja" liryczne, postać mówiąca w utworze, fikcyjna; nie może
być utożsamiana z autorem, choć może mieć pewne jego cechy - sytuacja liryczna
- umiejscowienie podmiotu lirycznego wśród okoliczności przedstawionych w
utworze; jest to sytuacja wyznania - monolog liryczny - podstawowa forma
wypowiedzi.

Typy liryki: 1. Liryka bezpośrednia - podmiot liryczny pojawia się konsekwentnie w
pierwszej osobie, wypowiada uczucia i myśli odczuwane w danym momencie, np.
elegia.

2. Liryka pośrednia - "ja" liryczne i sytuacja wyznania zostają ukryte poza obrazem
świata przedmiotowego lub w bezosobowej refleksji; monolog liryczny łączy się
często z elementami narracji lub dialogu.

Typy liryki pośredniej: - Liryka opisowa - podmiot lir. jest przesłonięty przez opis
zjawisk zewnętrznych, zwłaszcza krajobrazowych - Liryka sytuacyjna - na
pograniczu liryki, epiki i dramatu, np. sielanka .

3. Liryka inwokacyjna - pełnej jawności "ja" towarzyszy konkretne ukierunkowanie
wypowiedzi na adresata ("ty").

4. Liryka podmiotu zbiorowego - zamiast "ja" - "my" liryczne, np. hymn Do czasów
klasycyzmu oświeceniowego w literaturze istniał dość jednolity kanon gatunków
lirycznych powstałych w antyku, np. elegia, hymn, epigramat. Od romantyzmu liryka
zaczęła w większym stopniu podporządkowywać się ekspresji życia wewnętrznego
jednostki, stąd inny podział tematyczny: 1. Liryka miłosna 2. Liryka refleksyjno-
filozoficzna 3. Liryka religijna 4. Liryka patriotyczno-obywatelska 5. Liryka agitacyjno-
polityczna Liryka posługuje się szerokim zasobem środków stylistycznych.

komedia

Gatunek dramatu, do którego należą utwory o pogodnej tematyce i żywej najczęściej
akcji, z elementami komizmu i satyry. Komedia powstała w starożytnej Grecji w V w.
p.n.e. w wyniku przekształcenia pochodów ku czci boga winnej latorośli Dionizosa.
Gatunek ten należał do kategorii gatunków niskich (patrz hasło: zasada decorum).
Jego najwybitniejszym przedstawicielem w starożytnej Grecji był Arystofanes. Antyk i
klasycyzm traktowały komedię jako przeciwieństwo tragedii.

metafora

Metafora (przenośnia) to wyrażenie, w którym zestawione ze sobą wyrazy ulegają
wzajemnym przekształceniom znaczeniowym. Znaczy to, że osobno każdy z tych
wyrazów ma zupełnie inne, potoczne znaczenie niż w zestawie, całości. Jeden ze
składników znaczenia wyrazu zostaje podkreślony w tym zestawieniu przez
sąsiedztwo innego wyrazu o podobnym składniku znaczeniowym. Przytłumione
zostają natomiast pozostałe jednostki sensu, np. "cerkwi hełmy" - został uwydatniony
kształt kopuły cerkiewnej, pokrycie jej błyszczącym metalem, przynależność do sfery
wzniosłej wyrazu "cerkiew". Podobne elementy zostały zaakcentowane w wyrazie
"hełm". Pominięta została natomiast przynależność "hełmu" do militariów, cerkwi do
sfery religijnej. Metafory występują również w języku potocznym, np. drapacz chmur.
Z metaforą związane są jeszcze dwa pojęcia: - personifikacja - nadawanie
przedmiotom, zjawiskom, zwierzętom, pojęciom abstrakcyjnym cech ludzkich

(uosobienie) - animizacja - nadawanie przedmiotom martwym i abstrakcyjnym cech
istot żywych (uśpiony las, konający dzień)

zasada trzech jedności

Zasada teatru antycznego, dotyczyła jedności: czasu, miejsca i akcji. Oznaczało to,
że w dramacie akcja musi toczyć się w jednym odcinku czasowym i w jednym
miejscu. Patrz również hasła: dramat, tragedia, komedia.

zasada decorum

Inaczej - zasada odpowiedniości. W literaturze antycznej musiała istnieć
odpowiedniość między gatunkiem lit. a opisywanym tematem. Gatunki dzieliły się na
wysokie (np. tragedia, hymn, pean) i niskie (np. komedia, epigramat, anakreontyk),
podobnie tematy (tematy wysokie mówiły o ludziach wysoko urodzonych, zaś niskie -
o nisko urodzonych).

alegoria

Alegoria to motyw zawarty w dziele literackim (przedmiot, postać, sytuacja,
zdarzenie) lub zespół motywów przedstawiający w sposób obrazowy pewne
abstrakcyjne pojęcia lub ideę. Motyw ów oprócz swego znaczenia jawnego,
dosłownego, danego bezpośrednio przez sens poszczególnych wyrazów, które się
do niego odnoszą, ma także znaczenie ukryte (alegoryczne), wymagające
rozszyfrowania przez odbiorcę. Znaczenie to odczytuje odbiorca dzięki znajomości
pewnych stałych związków o charakterze konwencjonalnym, przekazywanych w
tradycji kulturowej, religii i sztuce. Znaczenie alegoryczne jest umowne i ustalone;
daje się zrozumieć tylko w jeden sposób.

poetyka

Nauka opisująca, badająca formy literackie. W węższym znaczeniu poetyka to zbiór
zasad tworzenia utworów literackich. Najbardziej znane poetyki to: starożytna
"Poetyka" Arystotelesa, oświeceniowa "Sztuka rymotwórcza" N. Boileau (1674).

mit

Mit jest opowieścią o stałej warstwie fabularnej. Pełni przede wszystkim funkcje
poznawcze i światopoglądowe. Mity podejmowały próby wyjaśnienia zagadnień
powstania świata i człowieka, ingerencji bogów w losy ludzkie oraz niepokojących, bo
trudnych do wytłumaczenia zjawisk przyrody. Mity powstawały poza historią i poza
realnym doświadczeniem. Mity dzielimy na: - teogoniczne (poświęcone bogom i
bóstwom), - kosmogoniczne (mówiące o powstaniu świata i zjawiskach
występujących w przyrodzie), - antropogeniczne (opowiadające losy ludzkie i
ukazujące ich współudział w tworzeniu losów świata), - genealogiczne
(przedstawiające historię głośnych rodów, które odegrały znaczącą rolę w
starożytnym świecie). Opowieść mityczna nie wyraża treści wprost. Ważną rolę grają
tu metafory (np. mit o Syzyfie, którego praca jest metaforą bezowocnego wysiłku),
alegorie (np. opowieść o Demeter i Korze, obrazująca niezmienne następstwo pór
roku) i symbole (np. wieloznaczność mitu o Dedalu i Ikarze). Mitologia - zbiór mitów
(baśni) o bogach i bohaterach. Dziś możemy korzystać z uwspółcześnionych
mitologii, np. "Mitologia" J. Parandowskiego, "Mity greckie" R. Gravesa, "Mity
Greków i Rzymian" W. Markowskiej.

oda

Utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący osobę, ideę,
wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności. Wg poetyki klasycystycznej oda
miała łączyć elementy retoryczne i liryczne. Miało się w niej wyrażać uniesienie,
dopuszczalna więc była pewna swoboda kompozycyjna. W okresie oświecenia oda
służyła do wyrażania tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej.

pean

Pieśń ku czci Apollina; pieśń pochwalna, dziękczynna, czasem zwycięska, pełna
patosu.

pieśń

Gatunek liryczny, którego pochodzenie wywodzi się ze starożytnych pieśni
obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki. Pieśń cechuje
uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów i
paralelizmów (powtórzenie jakiegoś elementu). Charakter pieśni wynika z jej
związków z muzyką, ułatwia ukształtowanie melodii. Do tradycji pieśni Horacego,
który udoskonalił ten gatunek, nawiązał w Polsce Jan Kochanowski w swoich
"Pieśniach". Obok najczęściej uprawianej pieśni jako wiersza lirycznego, często o
tematyce miłosnej, wykształciły się różne jej odmiany, związane z ramą sytuacyjną -
np. pieśń powitalna i pożegnalna, pieśń pochwalna, pieśń biesiadna (Kochanowski
"Dzbanie mój pisany, dzbanie polewany"), pieśń poranna, pieśń wieczorna. Obok
pieśni jako gatunku istnieją pieśni popularne - ludowe, żołnierskie, powstańcze,
legionowe.

porównanie homeryckie

Wywodzący się z twórczości Homera typ porównania, którego człon drugi,
porównujący, zostaje rozbudowany do rozmiaru samodzielnego obrazu lub epizodu,
przez co następuje spowolnienie toku opowieści.

przypowieść (parabola)

Gatunek literacko-moralistyczny, utwór narracyjny, w którym opowiedziana historia
ważna jest nie sama przez się, ale jako ilustracja pewnych ogólnych prawideł
ludzkiego losu. Właściwe rozumienie przypowieści wymaga przejścia od znaczenia
dosłownego do ukrytego sensu alegorycznego lub moralnego. Przypowieść bardzo
często występuje w Biblii, zwłaszcza w Ewangeliach jako unaocznienie nauki
Chrystusa (np. "Przypowieść o siewcy" (Mt 13,1-9), "O miłosiernym Samarytaninie"
(Łk 10,30-37), "O synu marnotrawnym" (Łk 15,11-32), "O pannach roztropnych i
nieroztropnych" (Mt 25,1-13)).

psalm

(Z gr. "psalmos" - śpiew do wtóru harfy) Hebrajska pieśń modlitewno - hymniczna;
pieśń biblijna, przeznaczona do śpiewania z towarzyszeniem instrumentów
strunowych, opiewająca wielkość i dobroć Boga, wyrażająca podziękowanie, prośbę,
błaganie, niekiedy sięgająca w przeszłość i wyciągająca z niej nauki (psalmy
historyczne) lub mówiąca o przyszłości aż po koniec świata (psalmy mesjańskie),
często o treści pouczającej lub pokutnej, zwrócona do Boga lub do zbiorowości,
którą wzywa do wspólnej modlitwy, często również sławiąca Boga w formie
trzecioosobowej. Zbiór 150 psalmów, ułożonych w pięciu księgach, wchodzi w skład
pism Starego Testamentu. Tradycja żydowska przypisuje autorstwo większości
psalmów królowi Dawidowi. Do najstarszych przekładów psalmów na język polski
należy "Psałterz Dawidów" J. Kochanowskiego.

hymn

Hymn to pieśń błagalna lub/i narracyjna, zawierająca pochwałę bóstwa,
legendarnych bohaterów, upersonifikowanych zjawisk lub idei, utrzymywana w stylu
wzniosłym, na ogół rozwijająca się wg schematu przemówienia, poczynając od
apostroficznego zwrotu na początku; autorzy hymnu przemawiają w imieniu pewnej
zbiorowości, snują rozważania moralne, niekiedy wyznania osobiste.

retoryka

Teoria i sztuka przemawiania, krasomówstwo. W węższym znaczeniu retoryka to
podręcznik do nauki przemawiania. Najsławniejszym tego typu podręcznikiem jest
"Retoryka" Arystotelesa z IV w. p.n.e.

psałterz

Zbiór 150 psalmów, wchodzących w skład Starego Testamentu. Najsławniejszym i
najstarszym polskim przekładem psałterza jest "Psałterz Dawidów" J.
Kochanowskiego.

porównanie

Porównanie to jedna z najczęstszych figur stylistycznych, polegająca na zestawieniu
ze sobą dwóch członów, porównywanego i porównującego i odpowiadających im
przedmiotów, zdarzeń, działań itd. Porównanie stwierdza istnienie bodaj jednej cechy
wspólnej; zbudowane jest najczęściej z użyciem spójnika: jak, jakby, niby itp.

archetyp

Pierwowzór, prawzór, prototyp. Sytuacje lub postacie archetypowe występują np. w
mitach.

anakreontyk

Gatunek liryczny. Lekki i pogodny w nastroju utwór poetycki, pieśń biesiadna lub
miłosna głosząca pochwałę beztroskiego życia, wina, sztuki i miłości, uroków
mijającej chwili. Nazwa wywodzi się od imienia poety greckiego Anakreonta z Teos.

sielanka

Inne nazwy: bukolika, idylla, ekloga, pastoralka. Gatunek poetycki wywodzący się z
antycznej Grecji (twórcą sielanki był Teokryt w III w p.n.e.), obejmujący utwory
utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków.
Sielanki związane są z Arkadią, mityczną krainą wiecznej szczęśliwości, gdzie w
zgodzie z naturą i w spokoju żyją pasterze. W starożytnym Rzymie rozwinął ten
gatunek Wergiliusz, który jest autorem "Bukolik". W literaturze polskiej znane są
sielanki Szymona Szymonowica, a także Franciszka Karpińskiego (spośród nich
najbardziej znana to "Laura i Filon").

stoicyzm

Stoicyzm głosił uznanie cnoty za najwyższe i jedyne dobro, służące opanowaniu
namiętności. Celem stoika było osiągnięcie stanu obojętności wobec świata
zewnętrznego i wzgardzenie dobrami przemijającymi. Zachowanie równowagi
wewnętrznej zarówno wobec niepowodzeń, jak i radości życia, było warunkiem
postawy stoickiej, której najwyższym etapem była postawa apatycznego mędrca.
Stoicyzm preferował życie zgodne z naturą i rozumem.

tragedia

Gatunek dramatu, w którym są przedstawione dzieje bohaterów skazanych
nieuchronnie na niepowodzenie (z woli przeznaczenia, fatum czyli losu), uwikłanych
w konflikt dwóch racji, nie dających się pogodzić (np. konflikt prawa boskiego i prawa
państwowego w "Antygonie" Sofoklesa. Bohaterowie uświadamiają sobie tę
nieuchronność, przenikając zarazem istotę swego losu; nie rezygnują jednak ze
swoich dążeń. Początek tragedii greckiej sięga misteriów dionizyjskich (Wielkie
Dionizje), podczas których ich uczestnicy, ubrani w koźle skóry, śpiewali pieśni
obrzędowe ku czci Dionizosa (boga wina i plonów). Nazwa "tragedia" pochodzi od
dwóch słów greckich: "tragos" - kozioł i "ode" - pieśń (tragedia = pieśń kozła). Z
pieśni obrzędowych (pochwalnych) zrodziła się tragedia, której budowa oparła się na
dialogu prowadzonym przez Koryfeusza (przewodnika - opowiadacza) z chórem.
Pierwszego aktora wprowadził Tespis, drugiego - Ajschylos, trzeciego - Sofokles.
Zespół aktorski ograniczał się do trzech osób. Aktorami mogli być tylko mężczyźni,
grali więc też i role kobiece. Tragedię zaczynał prolog, który wprowadzał w akcję.
Prolog kończył się węzłem dramatycznym, tzn. wydarzeniem rozpoczynającym
właściwą akcję. Akcja dzieliła się na epejsodiony (sceny), które z kolei przedzielone
były stasimonami, czyli pieśniami chóru. Punktem szczytowym tragedii była
perypetia, będąca przełomem w akcji dramatycznej i kończąca się katastrofą, czyli
klęską bohatera. Ostatnia część tragedii to epilog, który zwykle wyjaśniał sprawę do
końca i dokonywał podsumowania. Tragedia była gatunkiem wysokiego, wzniosłego
stylu (patrz też hasło: zasada decorum), występuje tu bogactwo figur stylistycznych.
Z tragedii greckiej wywodzi się pojęcie katharsis - dosłownie "oczyszczenie". Dotyczy
to celowego oddziaływania dzieła na reakcje odbiorców, które miało powodować ich
wewnętrzne oczyszczenie. Akcja tragedii (wg Arystotelesa) miała wywoływać "litość i
trwogę" i jednocześnie wyzwalać od takich doznań. W dramacie antycznym
występuje zasada trzech jedności: czasu, miejsca i akcji.