„Teoria konfliktu w społeczeństwie przemysłowym”- RALF DARENDORF

Integracja i wartości a przymus i interesy: dwa oblicza społeczeństwa

Przez całą historię myśli politycznej przewija się konflikt między dwoma sposobami widzenia

społeczeństwa:

1. porządek społeczny wynika z ogólnej zgody, co do wartości- utopiści
2. spójność i porządek w społeczeństwie opiera się na sile i przymusie, na dominacji jednych i

podległości innych- racjonaliści

We współczesnej socjologii wyróżniamy dwie zasadnicze teorie:
1. integracyjna teoria społeczeństwa - struktura społeczna to funkcjonalnie zintegrowany system

utrzymywany w równowadze przez pewne ustalone i powtarzające się procesy

2. koercyjna teoria społeczeństwa - struktura społeczna to forma organizacji utrzymywanej przez siłę i

przymus, kształtowane przez nią siły utrzymują ją w ciągłym procesie zmiany

Najwybitniejszym teoretykiem integracji spośród socjologów jest Talcott Parsons. Jego badania opierają się
na analizie w kategoriach wartości i norm. Zajmował się on utopijną, czyli integracyjną teorią
społeczeństwa.

Struktura społeczna to kompozycja pierwiastka moralnego i rzeczowego, poziomu normatywnego i
instytucjonalnego, a w kategoriach Marksa Bazy i nadbudowy.

Integracyjna teoria społeczeństwa

1. każde społeczeństwo jest względnie trwałą, stabilną strukturą elementów - stabilność
2. każde społeczeństwo jest dobrze zintegrowaną strukturą elementów - integracja
3. każdy element społeczeństwa jest funkcjonalny- przyczynia się do utrzymania społeczeństwa jako

systemu - koordynacja funkcjonalna

4. każda istniejąca struktura społeczna opiera się na zgodnym podzielaniu przez jej członków wartości-

consensus

Koercyjna teoria społeczeństwa

1. każde społeczeństwo w każdym momencie podlega procesom zmiany- zmiana jest wszechobecna
2. w każdym społeczeństwie w każdym momencie występuje niezgoda i konflikt- konflikt społeczny

jest wszechobecny

3. każdy element w społeczeństwie przyczynia się do jego dezintegracji i zmiany
4. każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych członków w stosunku do

innych

W kontekście socjologicznym żaden z tych modeli nie może być przyjęty jako jedynie słuszny lub jedynie
stosowany. Są one uzupełniającymi się aspektami struktury społeczeństw globalnych.

Władza i zwierzchnictwo

Na gruncie integracyjnej teorii społecznej jednostkami analizy socjologicznej są dobrowolne

związki ludzi, którzy podzielają pewne wartości i tworzą instytucje dla zapewnienia sprawnej współpracy.
Z punktu widzenia teorii koercyjnej to narzucony przymus pozwala na uzyskanie spójności organizacji
społecznej.
W każdej organizacji społecznej pewne pozycje związane są ze sprawowaniem kontroli nad innymi
pozycjami dla zapewnienia skutecznego przymusu.
Oznacza to zróżnicowaną dystrybucję władzy i zwierzchnictwa.
Zróżnicowanie dystrybucji władzy zwierzchniej staje się czynnikiem determinującym stały konflikt
społeczny typu zbliżonego do konfliktu klasowego w tradycyjnym sensie.
Źródła tego konfliktu trzeba szukać w układzie ról społecznych i związanych z nimi oczekiwań dotyczących
dominacji i podległości.
Stosunek władzy jest tylko stosunkiem rzeczowym.
Natomiast zwierzchnictwo określa prawomocny stosunek nadrzędności i podrzędności. W tym sensie
może być ono traktowane jako władza zwierzchnia. Stanowi ono część struktury społecznej. Pozwala na
wyprowadzenie konfliktów grupowych z organizacji społeczeństw globalnych i związków istniejących w ich
ramach.
Konflikty grupowe pojawiają się wszędzie tam, gdzie sprawowana jest władza zwierzchnia, czyli we
wszystkich społeczeństwach:

1. stosunki zwierzchnictwa są zawsze stosunkami nad- i podrzędności
2. tam, gdzie występują stosunki zwierzchnictwa, element nadrzędny kontroluje, za pomocą poleceń i

rozkazów, ostrzeżeń i zakazów, zachowanie elementu podległego

3. oczekiwani te wiążą się z trwałymi pozycjami społecznymi, a nie cechami charakteru jednostki
4. określają one zawsze wyróżnione osoby, które podlegają kontroli i sfery, w których kontrola jest

dozwolona

5. brak posłuszeństwa wobec poleceń może być karalny, jedną z funkcji systemu prawnego jest

podtrzymywanie skutecznego sprawowania prawomocnego zwierzchnictwa

Z pojęciem zwierzchnictwa łączy się pojęcie „dominacji” i „podległości”.

Przy analizie konfliktu autor zajmuje się tworzeniem się grup konfliktowych w rezultacie stosunków

zwierzchnictwa związanych z istnieniem związku opartego na panowaniu. Panowanie, lub inaczej
zwierzchnictwo, jest typem stosunków społecznych występujących w każdej możliwej organizacji
społecznej, dlatego autor określa je jako „związki” (zorganizowane agregaty oparte na dominacji i
uległości), np. Kościół, państwo, przedsiębiorstwo, partia polityczna, związek zawodowy.

Zwierzchnictwo jest uniwersalnym elementem struktury społecznej. Stosunki zwierzchnictwa

pojawiają się zawsze, kiedy ludzie w swych działaniach podlegają prawomocnym i usankcjonowanym
przepisom ustalonym poza nimi, ale w ramach struktury społecznej. Dominacja i podległość jest wspólną
cechą wszystkich typów zwierzchnictwa i wszystkich typów związków oraz organizacji. Zwierzchnictwo
jest źródłem konflikty, ale też „ułatwieniem zapewniającym wykonywanie funkcji w społeczeństwie i dla
społeczeństwa jako systemu”.

„Gra o sumie zerowej” – Parsons, z punktu widzenia dezintegracyjnych funkcji władzy zwierzchniej,
występują dwie grupy osób, z których jedna posiada władzę w tej mierze, w jakiej druga jest jej pozbawiona.

Hierarchie władzy, występujące np. w statutach organizacyjnych, są hierarchiami strony „dodatniej”

zwierzchnictwa, tzn. zróżnicowaniem dominacji, ale w każdym związku występuje także strona „ujemna”,
po której znajdują się ci, którzy podlegają władzy zwierzchniej a nie uczestniczą w jej sprawowaniu.

Dominacja w jednym związku nie pociąga za sobą dominacji w innych, do których jednostka

należy, podobnie jest z podległością, np. wyborca może zajmować pozycję zwierzchnią w swoim
przedsiębiorstwie.

W socjologicznej analizie konfliktu grupowego jednostką analizy jest zawsze określony związek i

występująca w jego ramach dychotomia pozycji. Elementarną strukturą konfliktu grup jest kategoria
władzy zwierzchniej sprawowanej w związkach opartych na panowaniu. Władza zwierzchnia jest bardzo
ważnym stosunkiem społecznym.

Istotnym aspektem zwierzchnictwa w modelu społeczeństwa rozpatrywanego w aspekcie przymusu

są jego konsekwencje „dezintegracyjne” i konfliktowe:

1. podział zwierzchnictwa w związkach jest podstawową przyczyną powstawania grup konfliktowych
2. w każdym związku powstają tylko dwie grupy konfliktowe

Pierwsze stwierdzenie jest podstawą teorii naukowej i dlatego jest założeniem logicznym. Drugie to
twierdzenie analityczne.

Interesy jawne i utajone
Rola- zespół oczekiwań związanych z daną rolą, układ oczekiwań określający prawidłowe zachowanie osób
pełniących określone role (Parsons).
Interes „obiektywny”- interesy ról, oczekiwane orientacje dotyczące zachowania związanego z rolami w
strukturze zwierzchnictwa związku opartego na panowaniu.

Interesy związane z rolą są, z punktu widzenia pełniącego rolę, interesami utajonymi, to znaczy

ukrytym nurtem jego zachowania z góry narzuconym na czas pełnienia danej roli i niezależnym od jego
świadomej orientacji. Mogą one stać się uświadomionymi celami, które nazywają się interesami jawnymi.
Stanowią one rzeczywistość psychologiczną. Wskazują na fakt, że uczucia, wola i pragnienia jednostki
skierowane są ku jednemu celowi. Składają się na program zorganizowanej grupy. Są one podobne do
pojęcia „świadomości klasowej” spotykanego u Marksa.

Quasi-grupy i grupy interesu

Grupy konfliktowe nie są zjawiskami normatywnymi (normatywny -podlegający normom, nauki

normatywne- ich głównym zadaniem jest ustalenie tego, co być powinno, a nie to, co jest), lecz
zbiorowościami rzeczywistymi, które stanowią część podłoża społecznego.

Strukturę ról w związkach opartych na panowaniu charakteryzuje konfliktowa orientacja interesów

utajonych. Oznacza to, że z pozycjami zwierzchnictwa wiążą się oczekiwane interesy oraz, że osoby
zajmujące pozycje identyczne znajdują się we wspólnej sytuacji. Złączone tą wspólną cechą stanowią coś
więcej niż niespójną masę. Czynnikiem konstytuującym grupę jest poczucie przynależności członków i
minimum zaangażowania. Żaden z tych czynników nie jest wymagany by mówić o interesie utajonym.

Zbiorowości osobników zajmujących pozycje o identycznych interesach związanych z rolą stanowią co
najwyżej grupę potencjalną - quasi-grupę (M. Ginsberg).
Grupy- są to zbiory ludzi będące ze sobą w trwałej łączności lub kontakcie i posiadające wyraźną strukturę.
Klasy społeczne, nie będąc grupą, stanowią obszar rekrutacji dla grup, ich członkowie mają pewne wspólne
wzory zachowań.
Elementem konstytuującym quasi-grupy jest wspólnota pewnych interesów. Interesy utajone nie są
zjawiskami psychologicznymi, więc oparte na nich quasi-grupy są jedynie konstrukcją teoretyczną. Są to
„twory teoretyczne”- narzędzia służące do wyjaśniania zagadnień konfliktu społecznego.

Wspólne wzory zachowań charakteryzują grupy interesu, rekrutujące się z szerszych quasi-grup. Są

to grupy socjologiczne. Stanowią one rzeczywiste czynniki konfliktu grupowego. Mają strukturę, formę
organizacji, program lub cel oraz personel złożony z członków. Są „grupami wtórnymi”, ich członkowie są
ze sobą w kontakcie tylko przez fakt członkostwa albo przez wybranych lub mianowanych przedstawicieli.

Quasi-grupy i grupy interesu biorą swój początek w strukturze zwierzchnictwa z związkach. Wynika

ona z formalnej cechy interesów, jawnych czy utajonych. Leżących u podłoża tych grup, jako interesów
związanych z prawomocnością stosunków dominacji i podległości. Grupy interesu są zawsze węższe niż
quasi-grupy, z których się rekrutują. Są one podzbiorami zbiorów, które stanowią quasi-grupy. Quasi-grupy,
będąc konstrukcjami teoretycznymi, są zdefiniowane jednoznacznie, to zorganizowane grupy interesu mogą
uzupełniać interesy wynikające ze struktury zwierzchnictwa wieloma innymi, niezależnymi celami i
orientacjami.

Empiryczne warunki formowania się grup konfliktowych

Kategorie utajonego i jawnego interesu, quasi-grupy i grupy interesu stanowią elementy formowania

się grupy konfliktowej.

Grupy konfliktowe potrzebują „karty” (zasady naczelnej), personelu, norm działania,

środków materialnych, stałych powtarzalnych działań i „obiektywnej” funkcji. Warunki te określa się jako
techniczne warunki organizacji. Bez nich grupy interesu nie mogą się uformować, nawet przy założeniu
istnienia quasi-grup.
„Karta” organizacji jest „systemem wartości, dla realizacji których ludzie organizują się”. W przypadku
grup konfliktowych są to interesy jawne.
Po to, by z quasi-grupy powstała grupa interesu, potrzebni są ludzie, którzy postawią sobie za zadanie
stworzenie organizacji, rozwiążą problemy praktyczne i przejmą przewodnictwo. Każda partia potrzebuje
założycieli. W tym modelu „podaż” założycieli nie jest zmienną. Jest to dodatkowy warunek empiryczny
formowania się grupy konfliktowej. Potencjalni organizatorzy czy założyciele są warunkiem technicznym do
stworzenia grupy interesu.
Ideologie nie tworzą grup konfliktowych. Jednak są one niezbędne dla ich powstania.

Drugą grupę warunków wstępnych, które muszą być spełnione po to, by pojawiła się

organizacja, nazywamy politycznymi warunkami organizacji. Państwo totalitarne jest najlepszym
przykładem sytuacji społecznej, w której warunki te nie są spełnione, mimo istnienia quasi-grup i ukrytych
interesów opozycyjne grupy interesu nie mogą się uformować.

Poza warunkami technicznymi i politycznymi należy wymienić warunki społeczne. Jeżeli

jakaś zbiorowość w ramach związku jest wspólnotą utajonych interesów, dysponuje technicznymi i
politycznym możliwościami organizacji, ale jest rozproszona, przez co nie istnieją trwałe związki miedzy
członkami zbiorowości, to jest bardzo mało prawdopodobne by powstała grupa interesu.

Tworzenie się grup interesu jest możliwe, gdy przynależność do quasi-grup jest następstwem

układu strukturalnego, a nie przypadku.

Natężenie i gwałtowność: zmienność konfliktu klasowego

Grupy konfliktowe po osiągnięciu pewnego stadium angażują się w konflikty, których wynikiem są

zmiany strukturalne.

Pojęcie natężenia odnosi się do wydatkowania energii i stopnia uwikłania stron w konflikt. Konflikt

ma natężenie wysokie, gdy koszt zwycięstwa lub przegranej jest dla stron wysoki. Im większą wagę
uczestnicy przywiązują do kwestii związanych z sytuacją konfliktu i do jej istoty, tym większe natężenie ma
konflikt.

Gwałtowność konfliktu wiąże się z jego przejawami., nie z przyczynami. Jest to problem środków

zastosowanych przez grupy pozostające w konflikcie dla wyrażenie swojej wrogości.. skala gwałtowności
obejmuje dyskusję, i debatę, spór i rywalizację, walkę i wojnę.

Gwałtowność i natężenie konfliktu zmieniają się niezależnie od siebie.
Jeżeli grupa była w stanie zorganizować się to wykluczona zostaje najbardziej niekontrolowana

forma konfliktu- wojna partyzancka.

Pluralizm a nakładanie się

Jeden z najważniejszych elementów teorii konfliktu grupowego polega na ścisłym

powiązaniu konfliktu z konkretnym związkiem. Każdy konflikt może być wyjaśniony tylko w odniesieniu do
związku, w którym się pojawił.

Różne konflikty nakładają się na siebie tak, że wielość istniejących frontów konfliktu sprowadzona

zostaje do paru konfliktów dominujących. W ten sposób tworzy się skala „pluralizm- nakładanie się”
konfliktów, posiadająca dwa wymiary. Jeden odnosi się do rozdzielenia, drugi do łączenia się konfliktów
typu klasowego w różnych związkach.

Konflikty klasowe w różnych związkach nakładają się na siebie. Przeciwnicy z jednego związku

spotykają się ponownie, być może z innymi tytułami, w innych związkach. Skład osobowy w różnych
związkach jest ten sam. Zjawisko nakładania się konfliktu oznacza, że ci sami ludzie spotykają się w
różnych kontekstach i są identycznie wobec siebie usytuowani.

Problem nagród i ułatwień może być rozpatrywany w aspekcie opozycji: rozbieżność - równoległość

lub pluralizm - nakładanie się.
Status ekonomiczny- status określony ściśle przez nagrody uzyskiwane w zamian za wykonanie zawodu-
zarobki, pewność pracy, ogólna pewność pozycji społecznej związana z pozycja zawodową. Ci, którzy
zajmują pozycje dominacji cieszą się nieco wyższym statusem ekonomicznym. Te dwa atrybuty pozycji
społecznej nakładają się na siebie.
Następuje zjawisko deprywacji, czyli sytuacji, w której ludzie podlegający władzy są jednocześnie gorzej
usytuowani w płaszczyźnie statusu socjo-ekonomicznego. Deprywacja względna wpływa na natężenie
konfliktu a nie na jego gwałtowność. Jeżeli zajmujący pozycje podległe uzyskuje zadośćuczynienie przez
względnie wysoki status socjo-ekonomiczny, to nie będzie się angażować w konflikt klasowy.
Pluralizm przyczynia się do spadku natężenia konfliktu, a nakładanie się lub zgodność do wzrostu natężenia.
Im słabsza korelacja między pozycją w hierarchii władzy zwierzchniej a innymi aspektami statusu socjo-
ekonomicznego, tym mniejsze natężenie konfliktów klasowych i odwrotnie.

Ruchliwość społeczna a konflikt

Ruchliwość społeczna wpływa na natężenie konfliktu. Między stopniem otwartości klasy a

natężeniem konfliktu klasowego istnieje stosunek odwrotnie proporcjonalny. Im większa ruchliwość
hierarchii społecznej, tym mniejszy zakres i siła konfliktu klasowego. Ze wzrostem ruchliwości solidarność
grupowa jest coraz bardziej wypierana przez współzawodnictwo miedzy jednostkami i energia
zaangażowania przez jednostki w konflikt klasowy zmniejsza się.
Regulacja konfliktu to najważniejszy czynnik wpływający na przebieg konfliktu klasowego.
Regulacja- takie formy kontroli konfliktu, które odnoszą się do przejawów konfliktu, a nie do jego
przyczyn, zakładają trwałe istnienie sprzeczności interesów i grup interesów.
Czynniki:
1. obie strony konfliktu muszą uznać potrzebę istnienia regulacji konfliktu i rzeczywiste istnienie
sytuacji konfliktowej
2.organizacja grupy interesu
3.strony w konflikcie muszą zgodzić się na formalne reguły gry, które będą stanowić podstawę ich
stosunków

Trwały konflikt między grupami prowadzi do zrutynizowania interakcji.

Główne typy regulacji konfliktów;

1. pojednanie
2. pośrednictwo
3. arbitraż

Zmiany struktury zachodzące w wyniku konfliktu klasowego:

1. całkowita wymiana osób zajmujących pozycje dominacji w związku
2. częściowa wymian osób zajmujących pozycje dominacji (zmiana ewolucyjna, np. koalicja

polityczna)

3. nie występują żadne zmiany personalne (zmiana struktury w kierunku zgodnym z dążeniami grupy

podległej bez przeniknięcia jej członków do grupy dominującej)

Raptowność i radykalizm zmiany struktury są wymiarami niezależnymi od siebie. Im bardziej gwałtowne są
konflikty klasowe, tym bardziej raptowne będą wywołane przez nie zmiany.