„Teoria konfliktu w społeczeństwie przemysłowym”- RALF DARENDORF

Integracja i wartości a przymus i  interesy: dwa oblicza społeczeństwa

Przez całą historię myśli politycznej przewija się konflikt między dwoma sposobami widzenia 

społeczeństwa:

1. porządek społeczny wynika z ogólnej zgody, co do wartości- utopiści
2. spójność i porządek w społeczeństwie opiera się na sile i przymusie, na dominacji jednych i 

podległości innych- racjonaliści

We współczesnej socjologii wyróżniamy dwie zasadnicze teorie:
1. integracyjna teoria społeczeństwa - struktura społeczna to funkcjonalnie zintegrowany system 

utrzymywany w równowadze przez pewne ustalone i powtarzające się procesy

2. koercyjna teoria społeczeństwa - struktura społeczna to forma organizacji utrzymywanej przez siłę i 

przymus, kształtowane przez nią siły utrzymują ją w ciągłym procesie zmiany

Najwybitniejszym teoretykiem integracji spośród socjologów jest Talcott Parsons. Jego badania opierają się 
na analizie w kategoriach wartości i norm. Zajmował się on utopijną, czyli integracyjną teorią 
społeczeństwa.

Struktura społeczna to kompozycja pierwiastka moralnego i rzeczowego, poziomu normatywnego i 
instytucjonalnego, a w kategoriach Marksa Bazy i nadbudowy.

Integracyjna teoria społeczeństwa

1. każde społeczeństwo jest względnie trwałą, stabilną strukturą elementów - stabilność
2. każde społeczeństwo jest dobrze zintegrowaną strukturą elementów - integracja
3. każdy element społeczeństwa jest funkcjonalny- przyczynia się do utrzymania społeczeństwa jako 

systemu - koordynacja funkcjonalna

4. każda istniejąca struktura społeczna opiera się na zgodnym podzielaniu przez jej członków wartości- 

consensus 

Koercyjna teoria społeczeństwa

1. każde społeczeństwo w każdym momencie podlega procesom zmiany- zmiana jest wszechobecna
2. w każdym społeczeństwie w każdym momencie występuje niezgoda i konflikt- konflikt społeczny 

jest wszechobecny

3. każdy element w społeczeństwie przyczynia się do jego dezintegracji i zmiany
4. każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych członków w stosunku do 

innych

W kontekście socjologicznym żaden z tych modeli nie może być przyjęty jako jedynie słuszny lub jedynie 
stosowany.  Są one uzupełniającymi się aspektami struktury społeczeństw globalnych. 

Władza i zwierzchnictwo

Na gruncie integracyjnej teorii społecznej jednostkami analizy socjologicznej są dobrowolne 

związki ludzi, którzy podzielają pewne wartości i tworzą instytucje dla zapewnienia sprawnej współpracy. 
Z punktu widzenia teorii koercyjnej to narzucony przymus pozwala na uzyskanie spójności organizacji 
społecznej. 
W każdej organizacji społecznej pewne pozycje związane są ze sprawowaniem kontroli nad innymi 
pozycjami dla zapewnienia skutecznego przymusu. 
Oznacza to zróżnicowaną dystrybucję władzy i zwierzchnictwa.
Zróżnicowanie dystrybucji władzy zwierzchniej staje się czynnikiem determinującym stały konflikt 
społeczny typu zbliżonego do konfliktu klasowego w tradycyjnym sensie. 
Źródła tego konfliktu trzeba szukać w układzie ról społecznych i związanych z nimi oczekiwań dotyczących 
dominacji i podległości.
Stosunek władzy jest tylko stosunkiem rzeczowym.
Natomiast zwierzchnictwo określa prawomocny stosunek nadrzędności i podrzędności. W tym sensie 
może być ono traktowane jako władza zwierzchnia. Stanowi ono część struktury społecznej. Pozwala na 
wyprowadzenie konfliktów grupowych z organizacji społeczeństw globalnych i związków istniejących w ich 
ramach.
Konflikty grupowe pojawiają się wszędzie tam, gdzie sprawowana jest władza zwierzchnia, czyli we 
wszystkich społeczeństwach:

1. stosunki zwierzchnictwa są zawsze stosunkami nad- i podrzędności
2. tam, gdzie występują stosunki zwierzchnictwa, element nadrzędny kontroluje, za pomocą poleceń i 

rozkazów, ostrzeżeń i zakazów, zachowanie elementu podległego

3. oczekiwani te wiążą się z trwałymi pozycjami społecznymi, a nie cechami charakteru jednostki
4. określają one zawsze wyróżnione osoby, które podlegają kontroli i sfery, w których kontrola jest 

dozwolona

5. brak posłuszeństwa wobec poleceń może być karalny, jedną z funkcji systemu prawnego jest 

podtrzymywanie skutecznego sprawowania prawomocnego zwierzchnictwa

Z pojęciem zwierzchnictwa łączy się  pojęcie „dominacji” i „podległości”.

Przy analizie konfliktu autor zajmuje się tworzeniem się grup konfliktowych w rezultacie stosunków 

zwierzchnictwa związanych z istnieniem związku opartego na panowaniu. Panowanie, lub inaczej 
zwierzchnictwo, jest typem stosunków społecznych występujących w każdej możliwej organizacji 
społecznej, dlatego autor określa je jako „związki” (zorganizowane agregaty oparte na dominacji i 
uległości), np. Kościół, państwo, przedsiębiorstwo, partia polityczna, związek zawodowy.

Zwierzchnictwo jest uniwersalnym elementem struktury społecznej. Stosunki zwierzchnictwa 

pojawiają się zawsze, kiedy ludzie w swych działaniach podlegają prawomocnym i usankcjonowanym 
przepisom ustalonym poza nimi, ale w ramach struktury społecznej. Dominacja i podległość jest wspólną 
cechą wszystkich typów zwierzchnictwa i wszystkich typów związków oraz organizacji. Zwierzchnictwo 
jest źródłem konflikty, ale też „ułatwieniem zapewniającym wykonywanie funkcji w społeczeństwie i dla 
społeczeństwa jako systemu”.

„Gra o sumie zerowej” – Parsons, z punktu widzenia dezintegracyjnych funkcji władzy zwierzchniej, 
występują dwie grupy osób, z których jedna posiada władzę w tej mierze, w jakiej druga jest jej pozbawiona.

Hierarchie władzy, występujące np. w statutach organizacyjnych, są hierarchiami strony „dodatniej” 

zwierzchnictwa, tzn. zróżnicowaniem dominacji, ale w każdym związku występuje także strona „ujemna”, 
po której znajdują się ci, którzy podlegają władzy zwierzchniej a nie uczestniczą w jej sprawowaniu. 

Dominacja w jednym związku nie pociąga za sobą dominacji w innych, do których jednostka 

należy, podobnie jest z podległością, np. wyborca może zajmować pozycję zwierzchnią w swoim 
przedsiębiorstwie. 

W socjologicznej analizie konfliktu grupowego jednostką analizy jest zawsze określony związek i 

występująca w jego ramach dychotomia pozycji.  Elementarną strukturą konfliktu grup jest kategoria 
władzy zwierzchniej sprawowanej w związkach opartych na panowaniu. Władza zwierzchnia jest bardzo 
ważnym stosunkiem społecznym.

Istotnym aspektem zwierzchnictwa w modelu społeczeństwa rozpatrywanego w aspekcie przymusu 

są jego konsekwencje „dezintegracyjne” i konfliktowe:

1. podział zwierzchnictwa w związkach jest podstawową przyczyną powstawania grup konfliktowych
2. w każdym związku powstają tylko dwie grupy konfliktowe

Pierwsze stwierdzenie jest podstawą teorii naukowej i dlatego jest założeniem logicznym. Drugie to 
twierdzenie analityczne.

Interesy jawne i utajone
Rola-  zespół oczekiwań związanych z daną rolą, układ oczekiwań określający prawidłowe zachowanie osób 
pełniących określone role (Parsons). 
Interes „obiektywny”-  interesy ról, oczekiwane orientacje dotyczące zachowania związanego z rolami w 
strukturze zwierzchnictwa związku opartego na panowaniu. 

Interesy związane z rolą są, z punktu widzenia pełniącego rolę, interesami utajonymi, to znaczy 

ukrytym nurtem jego zachowania z góry narzuconym na czas pełnienia danej roli i niezależnym od jego 
świadomej orientacji. Mogą one stać się uświadomionymi celami, które nazywają się interesami jawnymi. 
Stanowią one rzeczywistość psychologiczną. Wskazują na fakt, że uczucia, wola i pragnienia jednostki 
skierowane są ku jednemu celowi. Składają się na program zorganizowanej grupy.  Są one podobne do 
pojęcia „świadomości klasowej” spotykanego u Marksa. 

Quasi-grupy i grupy interesu

Grupy konfliktowe nie są zjawiskami normatywnymi (normatywny -podlegający normom, nauki 

normatywne- ich głównym zadaniem jest ustalenie tego, co być powinno, a nie to, co jest), lecz 
zbiorowościami rzeczywistymi, które stanowią część podłoża społecznego. 

Strukturę ról w związkach opartych na panowaniu charakteryzuje konfliktowa orientacja interesów 

utajonych. Oznacza to, że z pozycjami zwierzchnictwa wiążą się oczekiwane interesy oraz, że osoby 
zajmujące pozycje identyczne znajdują się we wspólnej sytuacji.   Złączone tą wspólną cechą stanowią coś 
więcej niż niespójną masę. Czynnikiem konstytuującym grupę jest poczucie przynależności członków i 
minimum zaangażowania. Żaden z tych czynników nie jest wymagany by mówić o interesie utajonym. 

Zbiorowości osobników zajmujących pozycje o identycznych interesach związanych z rolą stanowią co 
najwyżej grupę potencjalną - quasi-grupę (M. Ginsberg).  
Grupy- są to zbiory ludzi będące ze sobą w trwałej łączności lub kontakcie i posiadające wyraźną strukturę. 
Klasy społeczne, nie będąc grupą, stanowią obszar rekrutacji dla grup, ich członkowie mają pewne wspólne 
wzory zachowań. 
Elementem konstytuującym quasi-grupy jest wspólnota pewnych interesów.  Interesy utajone nie są 
zjawiskami psychologicznymi, więc oparte na nich quasi-grupy są jedynie konstrukcją teoretyczną.  Są to 
„twory teoretyczne”- narzędzia służące do wyjaśniania zagadnień konfliktu społecznego.  

Wspólne wzory zachowań charakteryzują grupy interesu, rekrutujące się z szerszych quasi-grup. Są 

to grupy socjologiczne. Stanowią one rzeczywiste czynniki konfliktu grupowego. Mają strukturę, formę 
organizacji, program lub cel oraz personel złożony z członków. Są „grupami wtórnymi”, ich członkowie są 
ze sobą w kontakcie tylko przez fakt członkostwa albo przez wybranych lub mianowanych przedstawicieli. 

Quasi-grupy i grupy interesu biorą swój początek w strukturze zwierzchnictwa z związkach. Wynika 

ona z formalnej cechy interesów, jawnych czy utajonych. Leżących u podłoża tych grup, jako interesów 
związanych z prawomocnością stosunków dominacji i podległości.  Grupy interesu są zawsze węższe niż 
quasi-grupy, z których się rekrutują. Są one podzbiorami zbiorów, które stanowią quasi-grupy.  Quasi-grupy, 
będąc konstrukcjami teoretycznymi, są zdefiniowane jednoznacznie, to zorganizowane grupy interesu mogą 
uzupełniać interesy wynikające ze struktury zwierzchnictwa wieloma innymi, niezależnymi celami i 
orientacjami. 

Empiryczne warunki formowania się grup konfliktowych

Kategorie utajonego i jawnego interesu, quasi-grupy i grupy interesu stanowią elementy formowania 

się grupy konfliktowej.  

Grupy konfliktowe potrzebują „karty” (zasady  naczelnej), personelu, norm działania, 

środków materialnych, stałych powtarzalnych działań i „obiektywnej” funkcji.  Warunki te określa się jako 
techniczne warunki organizacji. Bez nich grupy interesu nie mogą się uformować, nawet przy założeniu 
istnienia quasi-grup. 
 „Karta” organizacji jest „systemem wartości, dla realizacji których ludzie organizują się”. W przypadku 
grup konfliktowych są to interesy jawne. 
Po to, by z quasi-grupy powstała grupa interesu, potrzebni są ludzie, którzy postawią sobie za zadanie 
stworzenie organizacji, rozwiążą problemy praktyczne i przejmą przewodnictwo. Każda partia potrzebuje 
założycieli. W tym modelu „podaż” założycieli nie jest zmienną. Jest to dodatkowy warunek empiryczny 
formowania się grupy konfliktowej. Potencjalni organizatorzy czy założyciele są warunkiem technicznym do 
stworzenia grupy interesu.  
Ideologie nie tworzą grup konfliktowych. Jednak są one niezbędne dla ich powstania. 

Drugą grupę warunków wstępnych, które muszą być spełnione po to, by pojawiła się 

organizacja, nazywamy politycznymi warunkami organizacji.  Państwo totalitarne jest najlepszym 
przykładem sytuacji społecznej, w której warunki te nie są spełnione, mimo istnienia quasi-grup i ukrytych 
interesów opozycyjne grupy interesu nie mogą się uformować.

Poza warunkami technicznymi i politycznymi należy wymienić warunki społeczne.  Jeżeli 

jakaś zbiorowość w ramach związku jest wspólnotą utajonych interesów, dysponuje technicznymi i 
politycznym możliwościami organizacji, ale jest rozproszona, przez co nie istnieją trwałe związki miedzy 
członkami zbiorowości, to jest bardzo mało prawdopodobne by powstała grupa interesu. 

Tworzenie się grup interesu jest możliwe, gdy przynależność do quasi-grup  jest następstwem 

układu strukturalnego, a nie przypadku. 

Natężenie i gwałtowność: zmienność konfliktu klasowego

Grupy konfliktowe po osiągnięciu pewnego stadium angażują się w konflikty, których wynikiem są 

zmiany strukturalne.

Pojęcie natężenia odnosi się do wydatkowania energii i stopnia uwikłania stron w konflikt. Konflikt 

ma natężenie wysokie, gdy koszt zwycięstwa lub przegranej jest dla stron wysoki. Im większą wagę 
uczestnicy przywiązują do kwestii związanych z sytuacją konfliktu i do jej istoty, tym większe natężenie ma 
konflikt. 

Gwałtowność konfliktu wiąże się z jego przejawami., nie z przyczynami. Jest to problem środków 

zastosowanych przez grupy pozostające w konflikcie dla wyrażenie swojej wrogości.. skala gwałtowności 
obejmuje dyskusję, i debatę, spór i rywalizację, walkę i wojnę.

Gwałtowność i natężenie konfliktu zmieniają się niezależnie od siebie.
Jeżeli grupa była w stanie zorganizować się to wykluczona zostaje najbardziej niekontrolowana 

forma konfliktu- wojna partyzancka. 

Pluralizm a nakładanie się

Jeden z najważniejszych elementów teorii konfliktu grupowego polega na ścisłym 

powiązaniu konfliktu z konkretnym związkiem. Każdy konflikt może być wyjaśniony tylko w odniesieniu do 
związku, w którym się pojawił. 

Różne konflikty nakładają się na siebie tak, że wielość istniejących frontów konfliktu sprowadzona 

zostaje do paru konfliktów dominujących. W ten sposób tworzy się skala „pluralizm- nakładanie się” 
konfliktów, posiadająca dwa wymiary. Jeden odnosi się do rozdzielenia, drugi do łączenia się konfliktów 
typu klasowego w różnych związkach. 

Konflikty klasowe w różnych związkach nakładają się na siebie. Przeciwnicy z jednego związku 

spotykają się  ponownie, być może z innymi tytułami, w innych związkach. Skład osobowy w różnych 
związkach jest ten sam. Zjawisko nakładania się konfliktu oznacza, że ci sami ludzie spotykają się w 
różnych kontekstach i są identycznie wobec siebie usytuowani. 

Problem nagród i ułatwień może być rozpatrywany w aspekcie opozycji: rozbieżność - równoległość 

lub pluralizm - nakładanie się.
Status ekonomiczny- status określony ściśle przez nagrody uzyskiwane w zamian za wykonanie zawodu- 
zarobki, pewność pracy, ogólna pewność pozycji społecznej związana z pozycja zawodową. Ci, którzy 
zajmują pozycje dominacji cieszą się nieco wyższym statusem ekonomicznym. Te dwa atrybuty pozycji 
społecznej nakładają się na siebie.  
Następuje zjawisko deprywacji, czyli sytuacji, w której ludzie podlegający władzy są jednocześnie gorzej 
usytuowani w płaszczyźnie statusu socjo-ekonomicznego.  Deprywacja względna wpływa na natężenie 
konfliktu a nie na jego gwałtowność. Jeżeli zajmujący pozycje podległe uzyskuje zadośćuczynienie przez 
względnie wysoki status socjo-ekonomiczny, to nie będzie się angażować w konflikt klasowy. 
Pluralizm przyczynia się do spadku natężenia konfliktu, a nakładanie się lub zgodność do wzrostu natężenia. 
Im słabsza korelacja między pozycją w hierarchii władzy zwierzchniej a innymi aspektami statusu socjo-
ekonomicznego, tym mniejsze natężenie konfliktów klasowych i odwrotnie. 

Ruchliwość społeczna a konflikt

Ruchliwość społeczna wpływa na natężenie konfliktu. Między stopniem otwartości klasy a 

natężeniem konfliktu klasowego istnieje stosunek odwrotnie proporcjonalny. Im większa ruchliwość 
hierarchii społecznej, tym mniejszy zakres i siła konfliktu klasowego. Ze wzrostem ruchliwości solidarność 
grupowa jest coraz bardziej wypierana przez współzawodnictwo miedzy jednostkami i energia 
zaangażowania przez jednostki w konflikt klasowy zmniejsza się. 
Regulacja konfliktu to najważniejszy czynnik wpływający na przebieg konfliktu klasowego. 
Regulacja- takie formy kontroli konfliktu, które odnoszą się do przejawów konfliktu, a nie do jego 
przyczyn, zakładają trwałe istnienie sprzeczności interesów i grup interesów. 
Czynniki:
1. obie strony konfliktu muszą uznać potrzebę istnienia regulacji konfliktu i rzeczywiste            istnienie 
sytuacji   konfliktowej
2.organizacja grupy interesu
3.strony w konflikcie muszą zgodzić się na formalne reguły gry, które będą stanowić podstawę ich 
stosunków

Trwały konflikt między grupami prowadzi do zrutynizowania interakcji. 

Główne typy regulacji konfliktów;

1. pojednanie
2. pośrednictwo
3. arbitraż

Zmiany struktury zachodzące w wyniku konfliktu klasowego:

1. całkowita wymiana osób zajmujących pozycje dominacji w związku
2. częściowa wymian osób zajmujących pozycje dominacji (zmiana ewolucyjna, np. koalicja 

polityczna)

3. nie występują żadne zmiany personalne (zmiana struktury w kierunku zgodnym z dążeniami grupy 

podległej bez przeniknięcia jej członków do grupy dominującej)

Raptowność i radykalizm zmiany struktury są wymiarami niezależnymi od siebie. Im bardziej gwałtowne są 
konflikty klasowe, tym bardziej raptowne będą wywołane przez nie zmiany.