TAJNIKI WARSZTATU

polonistyka

60

Wielokrotnie powtarzane są opinie o trud-

nościach zrozumienia tekstów Karola Woj-

tyły oraz o prostocie i jasności wypowiedzi

Jana Pawła II, zwłaszcza jego homilii i listów

kierowanych do młodzieży. Lektura tekstów

Ojca Świętego wymaga od odbiorcy zaanga-

żowania i erudycji, co – potocznie rzecz uj-

mując – odstrasza często młodego czytelnika.

Jak wskazują badania, większość młodych

czytelników (także przedstawicieli „pokole-

nia JP2”) nie zna dobrze biografii Karola Woj-

tyły ani jego twórczości literackiej. Niepo-

kojące staje się traktowanie Jana Pawła II jak

ikony popkultury, postaci medialnej, papieża

porywającego tłumy i niezwracanie uwagi na

jego przesłanie, na treści zawarte w kolejnych

wypowiedziach, na kontekst, w jakim się one

pojawiały. Jednak właśnie przesłanie zawar-

te w wielu fragmentach zarówno dramatów

i poezji, jak i homilii Jana Pawła II wydaje

się ciągle niezwykle aktualne i nośne w ob-

liczu problemów, z którymi styka się współ-

cześnie młodzież.

Przemówienie Ojca Świętego z 2 czerwca

1979 r. zawiera kilka ważnych kwestii, wśród

których znalazło się również pojęcie wolno-

ści.Wartość ta w dzisiejszym świecie jest wie-

lorako rozumiana. Kultura masowa, w tym

czasopisma, programy telewizyjne, reklamy

w sposób krzykliwy, nierzadko wręcz agre-

sywny, narzucają własną definicję wolności,

którą sprowadzić można do hasła „Róbta,

co chceta”. Rozważania oparte na analizie

zawartości pism młodzieżowych zderzone

z definiowaniem wolności występującym

w tekstach Ojca Świętego w wyraźny sposób

uwidaczniają odmienne rozumienie i jedno-

cześnie definiowanie wolności. Warto więc

zderzyć ze sobą sposoby definiowania wol-

ności przez samą młodzież z definicjami za-

wartymi w słownikach języka polskiego, eks-

plikacjami tego pojęcia w czasopismach mło-

dzieżowych, a następnie w homilii papieża.

Zwrócić wówczas należy uwagę zarówno na

definicyjne, jak i niedefinicyjne składniki

znaczeń wyrazu wolność, składniki mniej lub

bardziej istotne, ustabilizowane społecznie

lub niepojawiające się w definicjach słowni-

kowych.

Poszukując odpowiedzi na pytanie, czym

jest wolność, warto zwrócić również uwagę

na wyrazy pokrewne i bliskoznaczne oraz

antonimy, ich konotacje oraz konteksty, w ja-

kich się pojawiają.

Trójstopniowe rozumienie wolności przez

Ojca Świętego pokazuje, iż wolność prezen-

towana w kulturze masowej jest wolnością

najniższą, wolnością egoistyczną, rozumianą

Przestrzeń

i granice wolności



MaRTa WRZeŚNIeWsKa-PIeTRZaK

Koncepcja wolności wpisana w teksty Jana Pawła II może stać się nie tyl-

ko jednym z ważnych kontekstów interpretacyjnych analizowanych utwo-

rów literackich na lekcjach języka polskiego. Może stać się również nauką

właściwego pojmowania wolności w czasach, gdy o prawdziwej wolności

mówi wielu, lecz nie wszyscy rozumieją jej znaczenie.

TAJNIKI WARSZTATU

9/2009

61

jako ucieczka od ograniczeń, zakazów i na-

kazów. Natomiast dwa kolejne poziomy wol-

ności: ponadjednostkowa, biorąca pod

uwagę dobro drugiego człowieka oraz reli-

gijna (zwana także w tekstach papieża-Polaka

„wolnością do”) stanowią wartość współcze-

śnie niezwykle rzadko spotykaną. Ta hierar-

chiczna definicja wolności stać się może cie-

kawym kontekstem interpretacyjnym dla

tekstów stanowiących literackie wołania Po-

laków o wolność narodu i ojczyzny. Wolność

narodu bowiem, wolność zbiorowa, ponad-

jednostkowa prześwietlona przez myśl pa-

pieską pozwoli krytycznie spojrzeć na prze-

słania zawarte w tych utworach.

Równie ciekawe może być ukazanie nie-

jednoznacznego wartościowania zawartego

w nazwie wartości, jaką jest wolność. Próba

samodzielnego odtworzenia definicji wolno-

ści w duchu jej rozumienia przez Jana Pawła

II pokaże, iż wyraz nacechowany aksjologicz-

nie nie musi być na stałe związany z jednym

tylko znakiem wartości.Wolność ujmowana

jako swoboda, swawola, liberalizm może sta-

nowić również przykład zniewolenia, a zatem

stać się wartością negatywną. Wolność zakła-

da określony wybór: dobra lub zła. Prawdzi-

wą wolnością według Ojca Świętego jest

tylko ta, która urzeczywistnia się przez

prawdę o dobru. Natomiast wybór „łatwiej-

szej” drogi, polegającej na używaniu wolno-

ści i odrzucaniu wszelkich ograniczeń, pro-

wadzi do tzw. „złotej wolności”, będącej

tylko pozorem i ułudą.

Ukazanie tego swoistego zapętlenia uzmy-

słowi młodemu człowiekowi, iż nierzadko an-

tonimiczne rozumienie pojęć musi być obwa-

rowane definicją, w przeciwnym razie ulegną

one rozmyciu, ich znaczenie stanie się płynne,

co z kolei może prowadzić do rozmaitych ma-

nipulacji słowem i jego znaczeniem. Przykła-

dem tego rodzaju działań jest tworzenie ety-

kiet językowych, charakteryzujących się m.in.

nieustalonym i niejednoznacznym znacze-

niem waloryzującym, niejednokrotnie uzależ-

nionym od narzuconego kontekstu.

Jan Paweł II często nawiązywał do pro-

blemu wolności słowa, podkreślając, że wol-

ność publicznego wyrażania poglądów wcale

nie jest równoznaczna z wolnością słowa,

które staje się w tej sytuacji wyjątkowo po-

datne na manipulacje, kłamstwo i podstęp.

Warto tego typu rozważania odnieść do tak

często przywoływanego przez Jana Pawła II

Norwida i jego wiersza Rzecz o wolności

słowa, w którym poeta podejmuje problem

„wolności mowy” i związanych z tym nie-

bezpieczeństw.

Przywołując Norwida, nie można nie

wspomnieć o poetyckiej koncepcji słowa ro-

mantycznego poety. słowa-klucze jego twór-

czości pokazują, iż ich wyraźenie odbiega

znacznie od istniejącego ówcześnie znaczenia

słownikowego danego pojęcia kluczowego

do zrozumienia tej niełatwej dla ucznia twór-

czości. Te swoiste przesunięcia semantyczne

charakterystyczne są również dla twórczości

słownej Jana Pawła II, który niezwykle

mocno troszczył się o to, by odpowiednie dać

rzeczy słowo, ale jednocześnie ukazać je

w kon kretnym i czytelnym kontekście. Przy-

kładem takich zabiegów jest właśnie troska

o dobre rozumienie wolności, zawarta w Pa-

mięci i tożsamości, a także homiliach i innych

utworach.

Omawiając znaki wartości łączące się z po-

jęciem wolności, warto zwrócić uwagę na pa-

radoksy semantyczne, którymi operuje Jan

Paweł II. Należy w tym miejscu przytoczyć

stwierdzenie: „być wolnym w niewoli”, od-

noszące się do sytuacji narodu zniewolonego

systemem totalitarnym, który – trwając

w Bogu i wierze – nie traci swej tożsamości

i poczucia suwerenności. Z kolei nawiązanie

do zbudowanej przez Ojca Świętego triady

„miłość – niewola – większa wolność” ukaże

inny paradoks ujawniający się na skali warto-

ści. Osiągnięcie wolności dojrzałej jest możli-

we dzięki miłości do Boga, a jej istotą jest do-

browolna rezygnacja z wolności indywidual-

nej. W ten sposób niewola, mająca negatywne

konotacje, w połączeniu z miłością i wiarą zy-

skuje pozytywne nacechowanie i prowadzi do

prawdziwej wolności – wolności duchowej.

W tym kontekście wolność religijna jest

tą, która stanowi prawdziwe pojmowanie

TAJNIKI WARSZTATU

polonistyka

62

wolności w nauce Ojca Świętego. Może być

ona zdefiniowana tylko za pomocą związku

z inną wartością (równie wielowartościową,

co wolność) – miłością. Niewolnik miłości

to, według Jana Pawła II, najwyższy wymiar

wolności, w której wartość ta zyskuje wymiar

transcendentny, skierowana jest ku Bogu.

W jednej ze swych homilii (Częstochowa,

1983) Ojciec Święty, mówiąc o wolności re-

ligijnej, przywołuje liryk Leopolda staffa Oto

twa pieśń, którego interpretacja w pewnym

sensie domaga się wręcz tego kontekstu in-

terpretacyjnego. słowa poety Wolność nie

jest ulgą, lecz trudem wielkości pozwalają

ukazać wolność jako zadanie, które jest po-

stawione przed człowiekiem, zadanie, które

powinno stać się kierunkowskazem w życiu

każdego. Trud wypełniania tego zadania zro-

zumieć można tylko wtedy, gdy się odkryje,

że wolności człowiek możne używać dobrze

lub źle. Może przez nią budować lub nisz-
czyć.

splot wartości, który widoczny jest w de-

finiowaniu wolności przez Ojca Świętego,

można również odnieść do niezwykłej dba-

łości o precyzję przekazu zawartego w sło-

wach papieża. Warto się w tym miejscu za-

stanowić nad tym, dlaczego synonimiczne

względem siebie słowa: wolność, niepodle-

głość, niezależność, suwerenność, autonomia

– Papież wymienia obok siebie jako pojęcia

różniące się znaczeniem. Warto w tym miej-

scu zwrócić uwagę na istnienie zależności wy-

powiedzi od sytuacji komunikacyjnej (np.

dyskusja z nowomową) oraz spójność papie-

skich wypowiedzi, a także na fakt, iż Jan

Paweł II, mówiąc językiem swojej epoki,

zmieniał go.

Wolność jako wartość jest pojęciem często

przywoływanym przez młodzież, stanowi też

w pewnym sensie ważny element, wyróżnik

życia młodego człowieka, nieskrępowanego

obowiązkami, mającego świat przed sobą.

Właściwe użycie wolności, o które walczy

Wojtyła w swych utworach, jest w pewnym

sensie wołaniem o podjęcie dyskusji na

tematy natury egzystencjalnej, tak istotnej dla

dojrzewającego człowieka. Na pytania: co to

jest wolność, bycie wolnym, odpowiedzi zna-

leźć można wiele, są one jednak często jed-

nostronne, ukazujące wolność jako uwolnie-

nie się od czegoś lub kogoś, natomiast Ojciec

Święty pokazuje, iż fizyczna wolność, swo-

boda stanowią tylko namiastkę prawdziwej

wolności.

Jak wykorzystać podane informacje o wol-

ności w nauczaniu Jana Pawła II?

Przestrzenie i granice słowa

1.

wolność . Cel

– definicje słowa.

Każdy uczeń podaje swoje rozumienie

•

wolności – tworzy definicję.

Poszukiwanie definicji słownikowych –

•

zapisywanie.

eksplikacje pojęcia wolności na podsta-

•

wie pism młodzieżowych.

analiza fragmentu z książki Jana Pawła II

•

Pamięć i tożsamość (2005) s. 41 lub 48

i nast.

Wnioski: złe i dobre rozumienie wol-

•

ności. Wolność a wartość.

Czytanie ze zrozumieniem artykułu

2.

:

M. Rybka, J. sławek M. Wrześniewska-

Pietrzak

: „O nie-byciu-wolnym”, czyli

o rozumieniu wolności w wypowiedziach
Jana Pawła II (s. 50-57); Czynności

uczniów: czytają, dzielą tekst na akapity,

tytułują je albo notują najważniejsze tezy,

albo piszą streszczenie (ustalić ilość

słów).

Praca pisemna

3.

Rozwiń myśl Jana Pawła II: „Wolność

•

od... wolność do...”
Jak rozumiesz triadę Jana Pawła II:

•

Miłość – niewola – większa wolność.
„Wolność nie jest ulgą, lecz trudem do

•

wielkości” – zinterpretuj myśl Leopolda
Staffa w kontekście nauczania Jana
Pawła II.
Rozwiń myśl Papieża: „egzamin z naszej

•

wolności jest wciąż przed nami”.

Marta Wrześniewska-Pietrzak – adiunkt w Zakładzie

Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego i Ono-

mastyki na Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej

UAM.