Błażej Smykowski (2010)
Psychologia rozwoju człowieka – wykłady
1
M
ATERIAŁ
2
P
SYCHOLOGIA ROZWOJU CZŁOWIEKA
:
HISTORIA I WSPÓŁCZESNOŚĆ
O
POTRZEBIE PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA
Psychologia rozwoju człowieka czerpie z trzech źródeł motywy do swego powstania:
1. Nowoczesne systemy wychowawcze
2. Filozoficzne koncepcje człowieka
3. Badania eksperymentalne
P
SYCHOLOGIA ROZWOJOWA
-
POCZĄTKI
Za umowną datę wyodrębnienia się perspektywy rozwojowej przyjmuje się rok 1882, a więc
rok w którym ukazała się książka W.Preyera Dusza dziecka a G.S.Hall rozpoczął serię wykła-
dów pt. O rozwoju dziecka (za: Cairns, 1983).
O
D PSYCHOLOGII DZIECKA DO PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA W CYKLU ŻYCIA
W początkowej fazie interesowała się jedynie dzieckiem jako obszarem występowania zmian
rozwojowych, potem dziećmi i młodzieżą, aż w końcu współczesna psychologia rozwoju ob-
jęła zakresem swoich zainteresowań zmianę rozwojową człowieka w pełnym cyklu jego życia
P
SYCHOLOGIA DZIECKA
Przedmiotem jej analiz był i jest okres w rozwoju człowieka kończący się fazą adolescencji.
Do podstawowych powodów atrakcyjności tego okresu w życiu człowieka jako przedmiotu
dociekań badawczych R. Vasta, M. M. Haith, S. A. Miller (1995) zalicza:
(1) szybkość zmian rozwojowych – łatwo zauważalna,
(2) długotrwałość wpływów – konsekwencje wczesnych doświadczeń,
(3) wgląd w złożone procesy wieku dorosłego – badanie ich prostych postaci,
(4) znaczenie praktyczne – zastosowanie w praktyce wychowawczej czy nauczaniu,
(5) ciekawe pole badań – dziecko jako pociągający przedmiot zainteresowań.
H
ISTORYCZNE POGLĄDY NA DZIECIŃSTWO
Dziecko w społeczeństwach rozwiniętych jest obiektem szczególnej ochrony; prawnej czy
obyczajowej. Nie zawsze jednak tak było. Zanim dobro dziecka zostało dostrzeżone jako
wartość społeczna stosunek do niego ulegał w miarę rozwoju społecznego istotnym zmianom.
Jeszcze współcześnie w wielu regionach świata pozycja jaką zajmuje dziecko w mikrospo-
łecznej organizacji nie daje mu dostatecznej ochrony nie tylko, żeby dobrze żyć, ale i żeby
przeżyć.
Starożytna Grecja i Rzym (600p.n.e.-400n.e.) – doceniano wartość wczesnego kształcenia,
przysposabiania dzieci do zawodu równocześnie uznając nadrzędność pochodzenia. Dzieci
szacownych i zamożnych stawały się obiektami wysiłków wychowawczych i szczególnej
ochrony, życie kalekich, pochodzących z nielegalnych związków, czy niechcianych dzieci
było bez wartości. Normalną praktyką było więc dzieciobójstwo. Szczególnie zagrożone
były noworodki płci żeńskiej. Powszechnie uznawano bowiem, że kobiety są potrzebne je-
dynie do reprodukcji, w konsekwencji w rodzinie pozostawiano przy życiu przeważnie
jedną dziewczynkę. Równie powszechne było surowe karanie, handel, czy wykorzystywa-
nie seksualne dzieci. Dzieci w tych czasach stawały się również ofiarami praktyk religij-
nych.
Średniowiecze (4-14 w.). Na krótko przed i po upadku Cesarstwa Rzymskiego (ok. 400n.e.)
myśl chrześcijańska przyniosła ze sobą zmianę w sposobie traktowania dziecka. Św. Au-
gustyn zwraca uwagę na to, że dziecko jest istotą bardziej złożonym niż myślano o nim
Błażej Smykowski (2010)
Psychologia rozwoju człowieka – wykłady
2
wcześniej, że wiele cech nabytych we wczesnym dzieciństwie ma swoje konsekwencje w
dorosłości. Kościół występował zdecydowanie przeciwko dzieciobójstwu proponując dla
dzieci niechcianych życie w klasztorze. W społeczeństwie normalną jednak praktyką pozo-
stawało dzieciobójstwo np. zabijanie bliźniąt które uważano za rezultat cudzołóstwa. Ko-
ściół organizował naukę czytania i pisania dla studiujących jego naukę. Dalsze zmiany sto-
sunku do dzieciństwa silnie związane były z działalnością religijnych poetów gloryfikują-
cych niewinność i czystość dzieci, w praktyce jednak powszechne było nadal wykorzysty-
wanie i maltretowanie dzieci. W opiniach wielu historyków kiedy dziecko kończyło ok. 7
lat kończyło się jego dzieciństwo i zaczynało być traktowane jako mniej doświadczony do-
rosły.
Renesans (14-17 w.). We Florencji założono instytucje charytatywne, sierocińce do których
przyjmowano dzieci kalekie, porzucone, niechciane. Mimo, że nie ochroniły one życia
zbyt wielu dzieci powstające coraz liczniej w europie tego typu instytucje były urzeczy-
wistnieniem głoszonego coraz powszechniej poglądu, że społeczeństwo jest przynajmniej
częściowo odpowiedzialne za opiekę nad młodymi i za ich ochronę. Innym przejawem
zmian społecznego ustosunkowania do dziecka były narodziny w 14w. przemysłu zabaw-
karskiego.
Reformacja Z punktu widzenia psychologii dziecka najważniejszym odłamem kościoła, był
odłam purytański Jana Kalwina. Stworzyli oni bodaj pierwszy model rozwoju dziecka. Od-
rzucał pogląd o niewinności dziecka twierdząc, że rodzą się z grzechem pierworodnym w
związku z czym wykazują tendencję do zła przed czym chroni je jedynie odpowiednie kie-
rowanie i wychowanie. Uważał, że dzieci posiadają we wczesnych latach ogromną zdol-
ność do uczenia się w związku z czym rodzice powinni odpowiednio je kształcić. Dziełem
purytan stał się pierwszy podręcznik wychowania dziecka dla rodziców w którym zachę-
cali do rozwijania w dzieciach samodzielności, jak skutecznie opierać się pokusom. Uwa-
żali, ze surowe wychowanie uchroni dzieci przed jeszcze surowszymi karami. Kładli
szczególny nacisk na naukę czytania w związku z czym z pod ich pióra wyszły pierwsze
książki dla dzieci.
Dualistyczny model Kartezjusza - francuski filozof, fizyk i matematyk; twórca nowożyt-
nego racjonalizmu
1
(cogito ergo sum 'myślę, więc jestem') opartego na wzorach rozumo-
wań matematycznych oraz na zasadzie sceptycyzmu metodycznego, autor skrajnego duali-
zmu myślenia i cielesności (rozciągłości); współtwórca m.in. geometrii analitycznej
2
i praw optyki; Rozprawa o metodzie (1637, wydanie polskie 1921), Medytacje o pierwszej
filozofii (1641, wydanie polskie 1958), Zasady filozofii (1644, wydanie polskie 1960). Po-
glądy Kartezjusza odegrały istotną rolę w kształtowaniu 17 wiecznego poglądu na
dzieciństwo. Umysł jest odrębny od ciała, umysł nie ma postaci materialnej, nie podlega
fizycznym prawom nauki, jego funkcja polega na myśleniu, rozumowaniu i podejmowaniu
1
w teorii poznania kierunek przeciwstawny empiryzmowi lub stanowisko występujące przeciw
irracjonalizmowi. W sporze o pochodzenie wiedzy i o metody jej uzasadniania, w opozycji do empiryzmu,
realizm upatruje w rozumie naczelne (lub w wersji skrajnej — jedyne) źródło poznania i kryterium prawdy (tzw.
realizm genetyczny, natywizm) oraz uznaje istnienie poznania niezależnego od doświadczenia, „czysto
rozumowego”, i możliwość uzasadniania wiedzy bez odwoływania się do doświadczenia (tzw. realizm
metodologiczny, aprioryzm). W wersji skrajnej realizm występował w filozofii starożytnej (Parmenides z Elei,
Platon), w wersji umiarkowanej — w czasach nowożytnych, zwłaszcza w tzw. wielkich systemach
filozoficznych (R. Descartes, B. Spinoza, G.W. Leibniz).
2
dział matematyki, w którym bada się własności figur geometrycznych za pomocą metody współrzędnych; jest
od stu lat dominującym sposobem uprawiania geometrii; za twórcę geometrii analitycznej uważa się
R. Descartes'a (1637).
Błażej Smykowski (2010)
Psychologia rozwoju człowieka – wykłady
3
decyzji, a następnie ich realizowaniu przez wydawanie dyspozycji ciału, umysł zawiera
wrodzone idee to myśli, które doprowadzić musiały do wniosku, że Bóg stworzył umysł.
Wsparcie tego typu poglądów milczącą aprobatą kościoła doprowadziło do szybkiego
upowszechnienia poglądu na temat odrębności praw rządzących funkcjonowaniem umysłu
– praw psychicznego funkcjonowania i ciała – praw fizycznego funkcjonowania odrywając
ciało od nauki kościoła, a przypisując je badaniom naukowym przyczyniło się do rozwoju
naukowych badań nad rozwojem człowieka.
P
REKURSORZY NAUKOWYCH POGLĄDÓW NA TEMAT DZIECIŃSTWA
Trzej uczeni – John Locke, Jan Jakub Rousseau i Karol Darwin stworzyli trzy różne teorie
zachowania ludzkiego, które bezpośrednio poprzedzają trzy główne tradycje teoretyczne
charakterystyczne dla współczesnej naukowej psychologii dziecka.
John Locke (1632-1704) filozof angielski; jeden z głównych przedstawicieli nowożytnego
genetycznego empiryzmu
3
i sensualizmu
4
; sformułował przesłanki utylitaryzmu
5
oraz za-
sad tolerancji; Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690, wydanie polskie
1955).przedstawiciel grupy Brytyjskich Empirystów. Zwolennik poglądu Kartezjusza, nie
uznawał jednak poglądu o wrodzonych ideach. Uważał, że umysł nowonarodzonego jest
jak biała karta papieru. Dzieci zdobywają wiedzę jedynie dzięki uczeniu się i doświadcze-
niu. Nie są więc ani dobre ani złe stają się określone w zależności od sposobu oddziaływa-
nia na nie środowiska. Funkcja nagradzania (nie był zwolennikiem nagród materialnych a
pochwał) i karania (nie był zwolennikiem kar cielesnych, a nagan), naśladownictwo, po-
wtarzanie i kojarzenie, naturalna dziecięca ciekawość (ją trzeba rozwijać) to zjawiska na
których skupiał szczególną uwagę analizując proces uczenia.
Jan Jakub Rousseau (1712-1778), francuski pisarz i filozof; wybitny przedstawiciel oświe-
cenia, prekursor idei rewolucji francuskiej 1789-99, teoretyk wychowania; krytykował
ustrój feudalny, głosił idee egalitaryzmu oraz hasło kultu natury i uczucia; traktat poli-
tyczny Umowa społeczna (1762, wydanie polskie 1839), Emil czyli o wychowaniu (1762,
wydanie polskie 1930-33) — z pogranicza powieści i traktatu, powieść epistolarna Nowa
Heloiza (1761, wydanie polskie niepełne 1962), Wyznania (1781-88, wydanie polskie
1915-18). Swoje filozoficzne poglądy na temat dzieciństwa przedstawił w książce Emil...
w której opisuje wychowanie chłopca od okresu niemowlęcego do wczesnej dorosłości.
Wraca do poglądu o umyśle zawierającym wrodzone idee, wiedzę która to w sposób natu-
ralny, fazowy i powtarzalny ujawnia się wraz z wiekiem (wiedza wrodzona – zasady spra-
wiedliwości, przyzwoitości, poczucie sumienia). Rozwój nie wymaga więc specjalnych
form kształcenia, ale obcowania z innymi, eksploracji i odkrywania. Ten pogląd na temat
roli środowiska nazywany jest natywizmem. Prawa które głosił znajdują do dzisiaj zwolen-
ników; (1) wiedzę należy podawać dopiero gdy dziecko jest gotowe do jej przyjęcia, (2)
dzieci najlepiej się uczą gdy przedstawia się im informacje które mogą zrozumieć odkry-
wając, (3) wychowaniu sprzyja permisywny, a nie silnie dyscyplinujący styl interakcji.
3
datujące się od starożytności stanowisko zakładające, że podstawową rolę w poznaniu pełni doświadczenie;
empiryzm genetyczny, dotyczący pochodzenia wiedzy, zakładający, że treści poznawcze są dostarczane
umysłowi pośrednio lub bezpośrednio przez doświadczenie zewnętrzne — zmysłowe, lub wewnętrzne —
introspekcję; empiryzm genetyczny skrajny głosi, że doświadczenie zmysłowe jest jedynym źródłem poznania
(sensualizm) a umiarkowany — że w kształtowaniu pojęć uczestniczy również rozum.
4
pogląd, wg którego źródłem poznania (wiedzy) są wrażenia zmysłowe, rozumiane bądź jako odbicie
rzeczywistości (materializm), bądź jako jedyna dostępna rzeczywistość (idealizm subiektywny); J.Locke,
E.Condillac, G.Berkeley, D.Hume, empiriokrytycy.
5
kierunek etyki zapoczątkowany w XVIII w., wg którego najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub
społeczeństwa, a celem wszelkiego działania (moralnego, społecznego, politycznego) powinno być „największe
szczęście największej liczby ludzi”; J. Bentham, J. Mill, J.S. Mill; rozwijany współcześnie
Błażej Smykowski (2010)
Psychologia rozwoju człowieka – wykłady
4
Karol Darwin (1809-1882) twórca teorii ewolucji, autor dzieła O powstaniu gatunków
(1859). Podstawowe poglądy; (1) przedstawiciele tego samego gatunku różnią się pod
wieloma względami, (2) osobniki rodzone w nadmiarze względem możliwości wyżywienia
środowiska muszą walczyć o przetrwanie, (3) cechy zapewniające przetrwanie są przeka-
zywane dzięki czemu dokonuje się ewolucja gatunków – są one coraz lepiej przystoso-
wane.
Dwa systemy pedagogiczne Johanna Heinricha Pestalozziego i Jana Amosa Komenskyego
zapoczątkowały poszukiwanie metod wspomagania rozwoju dzieci przez nowoczesne sys-
temy wychowawcze:
Jan Amos Komensky (1592-1670) czeski pedagog, reformator szkolnictwa i twórca nowo-
żytnej pedagogiki, opowiadał się za upowszechnieniem reform w szkolnictwie; system
klasowo-lekcyjny, w nauczaniu początkowym nauczanie w języku ojczystym w szkole
średniej po łacinie, podręczniki do nauczania poglądowego.
Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827) szwajcarski pedagog i pisarz, twórca nowożytnego
systemu i metody nauczania początkowego, zakładał, że wychowanie musi być zgodne z
kierunkiem i charakterem spontanicznego rozwoju człowieka. Wychowanie miało poma-
gać w przejściu od stanu naturalnego (egoizm) do stanu społecznego, a następnie moralnej
autonomii. Rozwój procesów poznawczych miał wspomagać rozwój samodzielnego my-
ślenia. Rodzina i szkoła powinny wychowywać nawiązując do naturalnego rozwoju w
kontakcie z otaczającą rzeczywistością.
P
IONIERZY PSYCHOLOGII DZIECKA
G.S. Hall (1846-1924) – amerykański psycholog, pedagog; uczeń W.Wundta; pionier psy-
chologii rozwojowej i pedagogiki doświadczalnej; założyciel (1883) pierwszego w USA
laboratorium psychologii eksperymentalnej (na uniwersytecie w Baltimore) oraz pierw-
szego amerykańskiego czasopisma psychologicznego „American Journal of Psychology”.
Uważany za twórcę naukowej psychologii rozwojowej. Jako pierwszy prowadził naukowe
badania nad dziećmi w Stanach Zjednoczonych (poziom wiedzy – kwestionariusz dla ro-
dziców i nauczycieli, uzyskał zbyt duża liczbę danych, których nie potrafił opracować),
zwolennik coraz mniej popularnej zasady rekapitulacji ewolucji gatunków (za Darwinem)
tu przyjmował jednak, że adolescencja kończy rekapitulację i rozpoczyna indywidualny
rozwój, twórca psychologii genetycznej (analiza zjawisk od najwcześniejszych faz), pierw-
szy wykładowca psychologii rozwojowej.
J. B. Watson (1878-1958) – psycholog amerykański; profesor uniwersytetu w Baltimore;
inicjator behawioryzmu; w ogłoszonym 1913 artykule-manifeście Psychologia, jak widzi
ją behawiorysta sformułował główne założenia tego kierunku; Behawioryzm (1925, wyda-
nie polskie 1990)., za Lock’iem przyjmował, że zachowanie ludzkie da się wyjaśnić za
pomocą kategorii doświadczenia i uczenia się. Według niego celem badania psychologicz-
nego powinien być opis zachowania i metod jego kontroli. Był zwolennikiem metod
obiektywnych. Uważał, że do zmian w zakresie zachowania dochodzi w wyniku warun-
kowania u podstaw którego leży mechanizm kojarzenia. Im dłużej trwa proces kojarzenia
tym bardziej złożone związki pośredniczą między bodźcem i reakcją. Po nagłym zakoń-
czeniu kariery akademickiej (skandal ze studentką) zaczął pisać książki na temat behawio-
ryzmu. Książka Psychologiczna opieka nad niemowlęciem i dzieckiem odniosła sukces.
Wielu rodzicom szczególnie przypadło przedstawiane tam myślenie prowadzące do wnio-
sku, ze jeżeli nie wrodzone zadatki a środowisko decyduje o tym kim stanie się w przy-
szłości dziecko to potencjalnie może ono być i wielkim sportowcem i naukowcem.
Błażej Smykowski (2010)
Psychologia rozwoju człowieka – wykłady
5
A. Gesell (1880-1961) - amerykański psycholog i pediatra; założyciel znanego ośrodka ba-
dawczego psychologii rozwojowej przy Uniwersytecie Yale; prowadził badania nad
wpływem dziedziczności i środowiska na rozwój psychiczny dziecka.
.M.Baldwin (1861-1934) - ewolucjonista, uważał, że: (1) zmiany osobnicze mogą poprzedzać
zmiany gatunkowe, (2) ewolucyjne procesy adaptacji i rozwojowe procesy akomodacji to
wspólna podstawa przystosowania do wymagań środowiska, (3) rozwój psychiczny (umy-
słowy-społeczny-osobowości) ma charakter stadialny; od fizjologii i odruchu do zmian
symbolicznych i ideacyjnych. Był raczej teoretykiem prekursorem badań realizowanych w
ramach tzw. Szkoły Genewskiej
A.Binet (1857-1911) - eksperymentator, zwolennik obiektywnych metod badania procesów
psychicznych, badania nad percepcją i pamięcią, skala inteligencji V.Henri i T.Simone;
selekcjonowanie, dostosowanie wymagań, diagnoza i prognoza rozwoju umysłowego
P
OWODY DYNAMICZNEGO ROZWOJU PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA
1. Nie dająca się nie zauważyć różnica w sposobie psychicznego funkcjonowania między
nowonarodzonym dzieckiem a człowiekiem osiągającym stadium dorosłości
2. Przyśpieszenie rozwoju; intensywność rozwoju a potrzeba nowego typu osiągnięcia
3. Chęć doprowadzenia jak największej liczby przedstawicieli gatunku do jak najwyższego
poziomu rozwoju; prawidłowy rozwój, prymitywizm, upośledzenie, zaburzenie
4. Pokoleniowe wyprzedzanie; niewydolność tradycyjnych systemów wsparcia rozwojowego
5. Potrzeba oceny nowego typu zjawisk; patologia a nowa postać rozwoju
R
OZWÓJ CZŁOWIEKA W CYKLU ŻYCIA
-
(perspektywa life – span developmental psychology),
Perspektywa ta określa psychologię rozwojową jako taką, która zajmuje się „...opisem, wyja-
śnianiem i modyfikowaniem wewnątrzosobniczych zmian zachowania w ciągu całego życia
oraz różnic międzyosobniczych w zakresie tych zmian” (Baltes, Reese).
Bieg życia ludzkiego, a wraz z tym zmiany rozwojowe psychiki związane są z formami
działalności i tzw. wydarzeniami krytycznymi czyli wydarzeniami mającymi szczególne
istotne znaczenie dla dalszej aktywności i losów jednostki.
Wskazuje, że rozwój psychiczny człowieka nie kończy się wraz z osiągnięciem dojrzałości
biologicznej, ale trwa nadal. Możliwe jest oddziaływanie modyfikujące przebieg tego rozwoju
(ze strony rozwijającej się jednostki, jak i jej otoczenia społecznego) w kierunku jego opty-
malizowania we wszystkich fazach cyklu życia człowieka (Tyszkowa, 1988)
O
D ANALIZY ROZWOJU FUNKCJI PSYCHICZNYCH DO ANALIZY ROZWOJU FUNKCJONOWANIA
Na zjawiska związane z rozwojem człowieka można patrzeć jak na (1) oddzielne procesy
przebiegające w ramach poszczególnych aspektów funkcjonowania człowieka, (2) jak na ca-
łość powiązanych ze sobą zjawisk, gdzie zmiana w jednym aspekcie prowadzi do przekształ-
ceń w funkcjonalnej całości.
Przyjęcie pierwszej perspektywy prowadzi do (1) analiz izolowanych, prostych zjawisk, (2)
przekonania o nieciągłości i finalności rozwoju, (3) utraty obrazu całości człowieka. W ra-
mach tego typu podejść badawczych doszło do zgromadzenia bogatego materiału faktogra-
ficznego nie mającego jednak odniesienia do funkcjonowania człowieka, a jedynie mówiące o
nim w jakimś jego aspekcie.
Badania wielu aspektów nie prowadzą do odkrycia całości. Całość nie jest sumą elemen-
tów. Całość jest strukturą w ramach której sensu nabierają poszczególne jej aspekty. Aspektu
nie można więc rozpatrywać poza strukturą.
Przyjęcie całościowej perspektywy komplikuje proces analizy czyniąc jej przedmiotem
złożone całości, pozwala jednak uniknąć błędów poprzedniego podejścia.
W krótkiej, ale dynamicznej historii psychologii rozwoju widoczna jest dynamika (1) ob-
Błażej Smykowski (2010)
Psychologia rozwoju człowieka – wykłady
6
szaru ujawniania zmiany rozwojowej (wydłużenie perspektywy czasowej) i (2) sposobu ro-
zumienia znaczenia zmiany rozwojowej dla sposobu funkcjonowania psychicznego jednostki
(od fragmentaryzacji do ujęcia strukturalnego). Zmienność wewnątrz psychologii rozwoju
ma bezpośredni związek z jakością:
(1) zadań jakie przed sobą stawia
Poznawcze - opis, wyjaśnienie i zrozumienie rozwoju psychicznego
Praktyczne - profilaktyka, prognoza, monitorowanie, interwencja
(2) pytań na które poszukuje odpowiedzi
Pytania ogólne:
Czym jest zmiana rozwojowa?
Jakie jest znaczenie zmiany rozwojowej?
Co się zmienia w rozwojowy sposób?
Co wywołuje zmianę rozwojową?
Pytania szczegółowe:
Czy rozwój na charakter ciągły czy skokowy?
Czym charakteryzują się poszczególne momenty w rozwoju?
Uniwersalność, czy indywidualność rozwoju?
Czy rozwój jest predeterminowany?
Dziedziczność, czy środowisko?
Jaka jest rola uczenia i wychowania? Itd.
P
SYCHOLOGIA ROZWOJU A INNE NAUKIA
Złożoność problemów wynikających z takiego podejścia prowadzi psychologię rozwoju do
wytwarzania specyficznej wiedzy i narzędzi jej pozyskiwania jak i korzystania z wiedzy do-
tyczącej zjawisk psychicznych pochodzącej z przyjmowania innej niż rozwojowa i innej niż
psychologiczna perspektywy badawczej
P
SYCHOLOGIA ROZWOJU
Psychologia ogólna
Psychologia społeczna
Psychologia różnic
indywidualnych
Psychopatologia i psychologia
kliniczna
Psychologia wychowawcza
Socjologia
Biologia
Pedagogika
Etnologia
Antropologia (szczególnie
kulturowa)
Kulturoznawstwo
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
więcej podobnych podstron