KATEGORIE GRAMATYCZNE POLSZCZYZNY

WERBALNE

TRYB

CZAS

OSOBA

ASPEKT

STRONA

AD. 1

TRYB – jest kategorią fleksyjną czasownika, prymarnie semantyczną, służącą do wyrażania

modalności. Modalność to informacja o ustosunkowaniu nadawcy do treści jego wypowiedzi

przekazana językowo. Nadawca może:

●

stwierdzać fakt;

●

oceniać prawdziwość lub prawdopodobieństwo zdarzenia (Podobno studenci wyjechali do

Poznania);

●

wyrażać życzenie (Chciałabym, żeby studenci wyjechali do Poznania);

●

domagać się odpowiedzi;

●

przekazywać swój stosunek uczuciowy;

Tryb:

a) rozkazujący – służy do wyrażania intencji mówiącego, aby słuchacz doprowadził do zaistnienia

wyrażonej przez zdanie sytuacji. W zdaniach niezaprzeczonych używa się zwykle czasowników

dokonanych (Przynieś mi wody). Natomiast w zdaniach zaprzeczonych używa się zwykle

czasowników niedokonanych (Nie przynoś mi wody). Syntetyczne formy trybu rozkazującego np.

Czytaj, czytajmy, czytajcie charakteryzują się tożsamością adresata wypowiedzi i adresata

wyrażonego w niej polecenia lub prośby. Analityczne funkcje trybu rozkazującego (Niech czyta)

zazwyczaj tej właściwości nie mają. Wyjątek stanowią zdania z podmiotem: pan, pani, państwo.

Pierwsza osoba jest rzadko używana (Niech skonam).

b) warunkowy – służy wyrażaniu przypuszczeń. Mówi, że opisywane w zdaniu sytuacje istnieją,

informuje o możliwości zaistnienia sytuacji. Wyraża również sytuację hipotetyczną, o której

mówiący wie, że nie zaistniała (Byłby przyszedł...). Formy typu przyszedłby nie zawierają

informacji o niezrealizowaniu owej hipotetycznej czynności (formy trybu przypuszczającego

potencjalnego). Tryb warunkowy potencjalny jest wyrażany za pomocą funkcji nieprzeszłych,

natomiast tryb warunkowy nierzeczywisty za pomocą form przeszłych. Użycie sekundarne trybu

warunkowego:

−

uprzejma prośba;

−

złagodzone polecenie lub propozycja;

c) orzekający – podstawową funkcją jest użycie go w zdaniach asertorycznych (w stwierdzeniach

stanów pewnych, sytuacji pozajęzykowych). Używając zdania w trybie orzekającym, nadawca bez

ograniczeń bierze na siebie odpowiedzialność za ich prawdziwość (Woda wykipi za pięć minut).

Jako nienacechowany, tryb orzekający może być użyty w funkcjach spełnianych przez tryby

nacechowane (Pan podpisze tutaj Panie dyrektorze).

AD. 2

CZAS – jest kategorią fleksyjną czasowników prymarnie semantycznych. Zdarza się, że jest

kategorią składniową, syntaktycznie zależną. Niektóre spójniki (żeby, obyś) wymagają czasownika

w czasie przeszłym (Lepiej, żeby nikt nas nie słyszał). Semantyczną funkcją kategorii czasu jest

temporalizacja (określenie czasu, w którym zaszło, zajdzie lub zachodzi zdarzenie, o którym

mowa).

TEMPORALIZACJA

BEZWZGLĘDNA:

●

zdarzenie, o którym mówimy może być
odniesione do pewnego momentu w
rzeczywistości pozajęzykowej (np. Do
chwili mówienia);

●

można wyrażać za pomocą:
- kategorii czasu (Ala wiedziała, że Olek
studiuje/ Ala wiedziała, że Olek będzie
studiował);
- kategorii aspektu (Ala wiedziała, że
Olek studiuje/ Ala wiedziała, że Olek
odbył studia);
- imiesłowów przysłówkowych (Szedł
rozglądając się dookoła);
- spójników (zanim, dopóki, podczas,
gdy);
- przysłówków i partykuł (potem,
poprzednio, wtedy, już, jeszcze, właśnie);

WZGLĘDNA

●

zdarzenie, o którym mówimy może być
odniesione do innego zdarzenia;

Niektóre zdarzenia nie są związane z innymi zdarzeniami, w związku z czym wyróżniamy czas

aktualny, w którym odbywa się zdarzenie określany przez wskazanie momentu lub okresu. Czas

nieaktualny to czas, w którym odbywa się zdarzenie nie związane z żadnymi innymi zdarzeniami

(coś się powtarza lub trwa wiecznie).

PRYMARNE FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH CZASÓW GRAMATYCZNYCH

CZAS

teraźniejszy – służy

temporalizacji bezwzględnej;

przeszły i przyszły - określają

zdarzenie jako odpowiednio

wcześniejsze lub późniejsze od

innego zdarzenia (temporalizuje je

względem jego);

zaprzeszły – służy

temporalizacji względnej;

SEKUNDARNE FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH CZASÓW GRAMATYCZNYCH

CZAS

teraźniejszy:

●

wskazuje zdarzenia
powtarzające się;

●

zdarzenia i sytuacje
pozaczasowe;

●

zdarzenia oczekujące w
bliskiej przyszłości;

●

zdarzenia minione,
uobecnione w chwili
mówienia;

przeszły i przyszły:

●

czas przyszły prosty
wskazuje:
- zdarzenia
powtarzające się;
- zdarzenia
ponadczasowe;
- zdarzenia minione
ponadczasowe;

●

czas przyszły prosty i
przyszły złożony –
bywają używane formy
trybu rozkazującego;

●

czas przeszły, którego
wymagają niektóre
spójniki lub partykuły
może odnosić się nie do
zdarzeń lub sytuacji
uprzednich wobec
chwili, w której (lub o
której) mówi nadawca
lecz do zdarzeń
późniejszych (Niechby
szybko skończyli/
Byleśmy tylko zdążyli);

zaprzeszły:

OSOBA – jest kategorią fleksyjną, prymarnie składniową i uzależnioną. Jej wartość jest narzucana

czasownikom przez podmiot zdania (ja – czytam, ty – czytasz, my – czytamy...). Pozostałe zaimki

rzeczowne i wszystkie rzeczowniki narzucają czasownikowi formę 3 os. Osoba jest kategorią

klasyfikacyjną zaimków rzeczownych. Kategoria osoby może pełnić funkcję semantyczną. Funkcję

taką pełnią formy 1. i 2. osoby obu liczb, gdy nie towarzyszy im podmiot zaimkowy (piszę ->

rzadko ja piszę). Gdy wyżej wymienianym formom czasownika towarzyszy podmiot zaimkowy ja,

ty, my, wy, osoba jest syntaktycznie zależna od klasyfikującej formy zaimka (My Polacy lubimy

narzekać).Zdarzenia, które zawierają czas niewłaściwy (typu świta się, błyska) osoba nie jest

zależna od innego składnika zdania. Wskazuje na to agensa.

Sekundarne, w szczególności nieosobowe użycie osoby to:

●

forma 2. os. Lp są nieosobowo używane w zdaniach ogólnych (Śpieszysz się a autobus Ci

ucieka);

●

forma 1. os. Lm są używane:

- nieosobowo w zdaniach mających charakter instrukcji

- funkcja trybu rozkazującego --> 1. os. Lm (Teraz bierzmy się do roboty)

- w potencjalnych zwrotach do słuchacza (Ooo! Widzę że odpoczywamy sobie a robota stoi)

●

formy 3. os. Lm są używane w odniesieniu do nieokreślonej zbiorowości (Rzucił się z okna

i zabił. Mówią, że to rozstrój nerwowy --> ludzie mówią);

●

formy 3. os. Lm, rodzaju nijakiego z zaimkiem nieokreślonym się są używane bezosobowo

(Powinno się jeść dużo warzyw albo Wyszłoby się na spacer);

NIEOSOBOWE FORMY CZASOWNIKA

BEZOKOLICZNIK:

●

zazwyczaj jest
zależny
składniowo od
formy innego
czasownika lub
predykatywu
(Trzeba uciekać
--> trzeba to
predykatyw);

●

może pełnić
funkcję członu
głównego
wypowiedzenia
(Tańczyć jest
przyjemnie);

BEZOSOBNIK:

●

(czytano, szyto)
nigdy nie łączy
się z
podmiotem w
M. (wybito
szybę);

IMIESŁOWY
PRZYSŁÓWKOWE:

●

współczesny
(dokonawszy),
obie czynności,
ta wyrażana
imiesłowem i ta
wyrażana
czasownikiem
w zdaniu
głównym
muszą mieć
wspólnego
agensa
wyrażonego M.

GERUNDIUM:

●

forma
zachowuje się
składniowo jak
rzeczownik (po
czasowniku
dziedziczy
rekcję -->
rządzić krajem
--> gerundium
to rządzenie
krajem);

●

nie łączą się z
podmiotem w
M.

●

Na sprawcę
czynności
wskazuje
przyimek,
dopełniacz albo
biernik
uprzedzonego
czasownika;

ASPEKT – jest kategorią prymarnie semantyczną, sekundarnie może pełnić funkcję składniową i

być kategorią uzależnioną. Przestać liczyć wymaga czasownika niedokonanego. Przepisać –

przepisywać, para aspektowa (czasownik dokonany i niedokonany). Różnica znaczeniowa polega

na sposobie ujmowania akcji. Czasowniki niedokonane ujmują akcję jako rozciągłą w czasie i

podkreślają jej trwanie (Przepisuję notatki). Czasowniki dokonane ujmują akcję z pewnego

momentu czasowego i uwydatniają jej koniec, rzadziej początek (Przepisałem notatki).

Stosunek znaczenia sufiksu może być dwojaki:

●

czasownik niedokonany może oznaczać wielokrotne powtarzane czynności wskazanych

przez czasowniki dokonane (zaszywać, przepisywać); jest to iteratywne użycie członu

niedokonanego pary aspektowej;

●

czasowniki dokonane mogą oznaczać zakończenie czynności wskazanej czasownikiem

niedokonanym; jest to terminatywne użycie członu niedokonanego pary aspektowej;

Ale! Szczekać --> szczeknąć; dotykać --> dotknąć (wykluczone jest użycie terminatywne).

STRONA – współcześnie opozycji strony nie uważa się za kategorię fleksyjną, lecz gramatyczną

o charakterze syntaktycznym (służy to sygnalizowaniu różnic diatezy). Diateza to różnica

w uchierarchizowaniu argumentów predykatyw wyrażona za pomocą ???