OSOBY DIALOGU:

Platon

F A J D R O S

OSOBY DIALOGU:

SOKRATES

FAJDROS

SO KRATES

No więc mo że opowiesz?

FAJDROS

Tak, tak, Sokratesie; to właśnie coś dla ciebie do słuchania. Bo mowa, o którejś my rozmawiali, miała

strasznie e rotyczny temat. Lizjasz opisał zabieg i miłosne około ja kiejś pię kności, ale nie ze strony miłośnika, i w
tym właśnie cały figiel. Bo mówi, że powinno się raczej obdarzać wzg lędami tego, który nie kocha, niż tego,
który kocha.

SO KRATES

To znako mity mąż! Żeby on tak napisał, że się powinno raczej ubogiego przyjmo wać niż bogatego, i

starego raczej niż  młodego, i jaki tam  jeszcze ja jestem i niejeden z nas. To by dopiero były mowy „ku lturalne i
społeczne"!

Ja się tak zapaliłem do słuchania. że choćbyś tym spacerkiem  i do Megary zaszedł i,  jak  Herodikos zaleca, spod
samych mu rów miejskich nazad wracał, nie opuszcza cię na krok.

FAJDROS

Co ty mówisz, Sokratesie poczciwy! Ty myślis z, że co as Lizjasz długi czas i p rzy wolnej głowie

układał, on, pierwszy pisarz współczesny, to ja, laik, potrafię. pamięci powtórzyć, jak się natęży — tak jak on?
Daleko mi do tego, chociaż przyznam się, że chciałby m. Wolałby m to niż worek złota!

SO KRATES

Ej, Fajdrosie! Jeżeli ja Fajdrosa nie znam, to chyba siebie samegom zapo mniał. Ale ani jedno, ani

drugie nie zachodzi. Doskonale wie m, że on tej mowy Lizjasza n ie jeden ra z słuchał,

ale kilka ra zy. Raz po ra z

prosił, żeby mu powtarzać, a tamten powtarzał bard zo chętnie. A temu nawet i tego nie było dość! To też wziął w
końcu rękopis do ręki, przeglądał na nowo to, co go najwięcej pociągało. Nad tą robotą siedział od rana, zmęczył
się i poszedł się przejść. A wid zi  mi się, dalibóg, że wy kuł  mo wę na pamięć; chyba że była  może bard zo długa.
A  szedł  za  miasto,  żeby  ją  przedeklamo wać.  Spotkał  po  drodze  człowieka,  który  cierpi  na  słuchanie  mó w.
Zobaczył go; zobaczy ł i ucieszył się, że będzie miał towarzysza zachwytów, i poprosił go z sobą. A kiedy go ten,
rozkochany w mowach, prosi o powtórzenie,  len zaczyna robić ceregiele,  że naprawdę nie  ma ochoty mówić. A
na  końcu,  gdyby  go  człowiek  nie  był  chciał  po  dobrej  woli  słuchać,  byłby  gwałtem  był  mówił.  Więc,  mój
Fajdrosie, poproś Fajdrosa, żeby to, co l tak za chwilę zrobi, już teraz raczył zrobić!

FAJDROS

No nie; doprawdy; to dla mn ie jest ogromna korzyść — tak, jak potrafię, mó wić. Ty m bardziej że ty,

zdaje się, nie puścisz mnie, zan im ci n ie powiem; inna rzecz, jak.

SO KRATES

To bardzo ci się dobrze zdaje!

FAJDROS

No to już tak zrobię. Bo rzeczy wiście, Sokratesie, stów zgoła nie u miem na pamięć. Tylko z treści

pamiętam prawie że wszystko, czy m się, jak Lizjasz mówił, ró żni zakochany i nie kochający, i to punkt za
punktem przejdę po kolei, zacząwszy od pierwszego,

SO KRATES

Przejd ziesz, przejd ziesz, pokazaws zy przede wszystkim, kochanie, co to tam masz w lewy m ręku

pod himatione m! Bo ja zgaduję, że właśnie tę mowę . Jeśli to ona, to bądź przekonany, że ja cię wpra wdzie

bardzo kocha m, a le skoro tu jest i Lizjasz — nie ma m wielkiej ochoty służyć ci za oka z do ćwic zeń kraso -
mó wczych. Więc dawaj no to, pokaż!

FAJDROS

Daj spokój; prysła moja nadzieja w tobie; myślałem, że się trochę przećwiczę. Więc mo że usiądziemy,

gdzie chcesz, i będ ziemy czytali?

SO KRATES

Chodźmy stąd; wróćmy się wzdłu ż Ilissu, a potem gdzie bądź usiądziemy spokojnie.

FAJDROS

Doskonale się trafiło, że nie ma m trzewików na sobie. No, ty oczywiście nigdy. Wiesz: najlepiej

chodźmy rzeczką, zama czawszy nogi. To nie jest nieprzyjemne, szczególnie o tej porze ro ku i dnia.

SO KRATES

No to id ź naprzód i rozg lądaj się, gdzie by mo żna usiąść.

FAJDROS

Widzisz ta mten jawor, ten wysoki?

SOKRATES. A lbo co?

FAJDROS

Tam cień jest i wiatru trochę, i trawa; jest gdzie usiąść,

mo żna się i wyciągnąć, jak wolisz.

SO KRATES

No, no, pro wadź.

FAJDROS

Słuchaj, So kratesie, czy to nie stąd gdzieś, znad Ilissu, powiadają, Boreasz porwał Orejtyję?

SO KRATES

A powiadają.

FAJDROS

Może to właśnie stąd? Bo jakąż to cudna, czyściutka i przejrzysta woda. Doskonale by się tu mogły

dziewczątka bawić c nad brzeg iem.

SO KRATES

To nie stąd; to tam niżej, z jakie dwie, trzy staje, gdzie się przechodzi do świątyni Artemidy. Tam

jeszcze gdzieś jest ołtarz Boreasza.

FAJDROS .

Nie uważałem. A le powiedz, na Zeusa, Sokratesie, czy ty w ten mit wierzysz?

SO KRATES

Gdybym i nie wierzył, tak jak mędrcy dzisiejsi, nic by w tym nie było szczególnego. Wtedy

mędrkował bym i mówił, że ją tchnienie Boreasza zepchnęło ze skał pobliskich, kiedy się bawiła z Farmakeją, a
kiedy w ten sposób zginęła, zaczęto mówić, że ją Boreasz porwał. A mo że z pagórka Aresa; bo opowiadają

taki  mit,  że to stamtąd, a nie stąd została porwana. Ja to,  wiesz,  Fajdrosie, uważam  za rzeczy bard zo  miłe, ale
żeby  się  tym  zajmować,  do  tego  trzeba  kogoś,  kto  ma  dużo  zdolności,  sił,  czasu,  cierpliwości,  choćby  już
dlatego,  że  potem  musisz  centaury  stawiać  na  dwie  nogi  albo  i  Ch imerę,  a  pole m  zatrzęsienie  rozmaitych
Go rgon, Pegazów  i  innych jakichś dziwolągów g łupich i nie  wia domo do czego podobnych. Jak by człowiek  w
to nie wierzy ł, a brał się do wytłu maczen ia wszystkiego na gruby, chłopski rozu m, to bardzo by du żo na to czasu
potrzeba  i  głowy.  Ja  całkiem  nie  mam  na  to  głowy  i  czasu.  A  to,  widzisz,  dlatego:  ja  nie  jestem  w  stanie,  jak
napis w De ltach powiada, poznać siebie samego. Więc mi się to ś mieszne wydaje, kiedy siebie jeszc ze n ie zna m,
bawić  się  w  takie  nieswoje,  niesamowite  dociekania.  Więc  mato  się  tymi  rzecza mi  interesuję;  biorę  je  tak  jak
wszyscy  inni  i,  jak  mó wię,  nie  to  badam,  ale  siebie  samego,  czy  ja  sam  nie  jestem  bydlę  bardziej  zawiłe  i
zakręcone, i nadęte niż Tyfon, czy też prostsze i bardziej  łaskawe, które  z natury ma w  sobie coś boskiego i coś
niskiego. Ale, przyjacielu, tak po między wierszami — czy to nie to drzewo, do któregoś nas prowadził?

FAIDROS

Tak, to właśnie ono.

SO KRATES

Na Herę! Toż to śliczna ustroń. Ten jawor ogromn ie rozłożysty i wysoki. I ta wierzba wyso ka, a

śliczny cień daje, a taka cała obsypana kwieciem; będzie nam tu cudnie pachło. A jakież miłe źródełko p łynie
spod jaworu. Bardzo zimna woda, mo żesz nogą spróbować. Dziewice i posągi święte pod drzewami; widać, to
uroczysko Acheloosa i nimf jakicheś. A proszę cię, ten wiatr tutaj — jaki strasznie miły i łagodny. To letni wiatr
tak szu mi, a p rzy n im świers zczó w chór. A le z tego wszystkiego najlepsza tra wa i najładniejs za, żeby się tak
przeciągnąć tam na ty m łagodnym wzniesieniu. Doskonaleś wyprowad ził, kochany Fajdrosie.

FAJDROS

Wiesz co, żeś ty jakiś dziwny człowiek. Zupełnie tak mó wisz, jakbyś nie wiado mo skąd przyjechał, a

nie był tutejszy. Ty się w ogóle n igdzie z miasta w okolicę n ie ruszasz i bodajżeś jeszcze n igdy nie był za
mura mi.

SO KRATES

No, wybacz mi, mój kochany. Ja się przecież lubię uczyć, A okolice i drzewa niczego mnie nie chcą

nauczyć, tylko ludzie na mieście. Ale zdaje mi się, żeś ty dla mn ie znalazł le karstwo na chodzenie, doprawdy; bo
lak  jak się wygłodniałe cielę prowad zi,  że  mu się przed pyskiem jakimś wiechciem trzęsie czy gałęzią, tak ty mi
będziesz  pod  nos  podsuwał  mowy  w  rękopisie  zwinięte  i  ciągał  za  sobą  po  całej  Attyce,  czy  gdzie  tam  dalej
zechcesz. Ty mczasem,  kiedy m ju ż tu zaszedł, wyciągnę się na trawie, a ty przy jmij dowo lną pozycję, byleby ci
czytać było wygodnie, i czytaj.

FAJDROS

To posłuchaj! O co mi chodzi, wiesz, i że za właściwą uważam taką rzecz pomiędzy nami, toś słyszał.

Sądzę zaś, że nie powinno mnie o mijać to, czego pragnę, dlatego że właśnie zakochany w tobie nie jestem.
Toż takiemu pó źniej żal każdej wyświadczonej p rzysługi, skoro tylko żąd zę nasyci. A taki jak ja nigdy nie ma
okresu wyrzutów. Bo n ie z musu przysługi wyświadcza, ale z dobrej wo li o drugiego dba, ja k mo że; ta k że lepie j
by i około własnych spraw nie chodził.

A jeszcze ci, co kochają, notują sobie wszystkie straty materia lne, jakie ponieśli prze z miłość, i ws zystkie
przysługi osobiste, a zważywszy jeszcze to, ile ich to wszystko trudów kosztowało,

uważają, że rachunki

dawno wyrównane i nic się od nich więcej nie nale ży ukochanej osobie. Natomiast ci, co nie kochają, nie mogą
się  ani  tym  zasłaniać,  że  przez  to  zaniedbują  interesy  prywatne,  ani  wymawiać  mogą  trudy podczas  zabiegów
poniesione, ani się skarżyć,  że się przez to  z rod ziną poró żnili. Zaczem skoro tyle ujemnych stron odpada, nie
pozostaje nic, jak tylko dbać wed le najlepszej wiedzy i woli o względy drugiej strony.
     A  potem,  jeśliby  kochających  cenić  dlatego,  że  o  swy m  afe kc ie  najwyższy m  zapewnia ją  tych,  których  w

danej chwili kochają, i mówią, że gotowi i słowe m, i czyne m poróżn ić się ze wszystkimi dla p ięknych oczu
osób ukochanych, łatwo poznać, jaka to prawda, skoro zawsze wy żej cenią tych, w których się kiedyś później

kochają,  i  gotowi  się   nawet  źle   obchodzić  z  d awn iejszy mi  przed mio tami  miłości,  jeśli  się  to  późn iejszy m
podoba. Więc któż wid ział wdawać się w coś podobnego z ludźmi cierpiący mi wadę tego rodzaju,  że nie brałby
się do jej leczenia nikt,  kto ma doświadczenie w tych sprawach? Przecież sami przyznają, że stan ich to choroba
raczej n iźli  zdro we  zmysły,  i choć  wied zą, że u nich  w g łowie  źle, n ie u mieją  zapanować nad sobą. Toteż jak
mogą, przyszedłs zy do siebie, u znawać za dobre to, czego im się chciało w tym stanie osobliwy m?
I to zwa ż,  że gdybyś chciał wybrać najlepszego spośród tych, którzy cię kochają, to niewie lki  miałbyś wybór;
przeciwn ie, gdybyś spośród innych ludzi szukał tego, który by ci najwięcej odpowiadał,  wybór  masz ogro mny.
Przeto znacznie  więks ze  jest prawdopodobieństwo, że  właśnie gdzieś międ zy tymi wielo ma będzie e człowiek
godny twej przyjaźn i.

     A  jeśli  się  obawiasz  sądu  opinii  public znej,  abyś  się  nic  vii  skomp ro mitowa ł,  kiedy  się  ludzie  o  tym
dowiedzą, to przecież lu dzie zakocham zawsze myślą, że im cały świat zazdrości tak jak oni jedni drugim, przeto
ich język świerzbi  i ambicja podnieca do przechwałek przed wszystkimi,  że  ich trudy nic poszły na marne, a ci,
co nie kochają, są od nich mocniejsi — wolą to, co napra wdę dobre, niżeli sła wę u ludzi.

  Opróc z tego ludzie się  zawsze   muszą dowied zieć i  zobaczyć, je że li się  ktoś w kimś kocha i chodzi  za nim,  i
robi  z tego wielką  s rzecz,  lak że jak  ich tylko  ktoś zobaczy ro zmawiających,  zaraz  myśli,  że albo  właśnie coś
mied zy nimi było, albo zaraz będzie. A ty m, którzy się n ic kochają, n ikt nawet nie myśli brać za złe schadzki, bo
każdy wie, że trzeba się n ieraz z drugim zobaczyć, czy to z przyjaźni, czy dla jakiejś innej p rzy jemności.
  I jeszc ze  jedno: je żeli się obawiasz  zbliżeń osobistych, bo uważasz,  że trudno o przyjaźń trwałą , i niech tylko
zajdzie  jakieś  nieporozu mienie,  to  nieszczęście  dla  obu  stron,  a  tyś  dal,  co  masz  najdroższego,  więc  i  tracisz
ogromnie  wiele   —  w  ta kim  ra zie  więcej  się  obawiać  powinien  byś  tych,  którzy  kochają.  Ich  przecie ż  ka żdy

drobiazg w ro zpacz wp rawia i wszystko się dzieje, zdanie m ich, tylko na ich nieszc zęście.

  W ięc te ż unie mo żliwiają  ukochanym osobom  wsze lkie stosunki  z lud źmi, bo się boją  ludzi  za mo żnych, aby
ich nie przewy ższyli  majątkiem, a  ludzi  wykształconych także, aby nie przyćmili p ozio mem u mysłowy m. A lbo
jeśli  kto jaką inną zaletę posiada, każdego pilnują, czy  jakiego wpły wu nic wy wiera,  l tak cię od wszelkich sto -
sunków  z  ludźmi  odwiodą,  że  będziesz  sam  wśród  ludzi  jak  palec,  a  nie  będziesz  miał  przyjaciela.  A  jeśli
zechcesz swego dobra patrzeć i być mądrzejszy m niż oni, nieporo zu mienie będziesz mia ł gotowe.

  A  jeśli  ktoś  wcale  n ic  kochał,  a le  ja ko  dzie lny  mą ż  tak  postąpił,  ja k  mu  było  potrzeba,  ten  nie  będzie
zazdrosny o towarzyskie zb liżen ia; przeciwnie: niechętnie by patrzy ł n a tych, którzy by cię unikali; u ważałby, że
się  chyba  krzywią  na  ciebie,  a  stosunki  towarzyskie  to  rzecz  pożyteczna.  Toteż  znacznie  więks ze  prawdo -
podobieństwo, że się stosunek z takim czło wiekiem w przy jaźń ro zwinie niż w n ienawiść.
A  oprócz  tego  niejeden  kocha  dlatego,  że  mu  się  ciało  jakieś  podobało  prędzej,  nim  charakter  czyjś  poznał  i
stosunki  domo we,  przeto  bardzo  n iepewna  to  rzecz,  czy  taki  zechce  być  przyjacielem  jeszcze  i  wtedy,  kiedy
przestanie pragnąć. Ale jeśli się  jacyś ludzie nie  kochali nigdy, ale  żyjąc  z sobą od dawna w przyjaźni  zbliżają
się do siebie, to niepodobna, żeby ich przyjaźń umn iejs zyć miało to, co im przyjemność daje obopólną; nic  — to
będą dla nich trwale pamiątki na przyszłość.

  A opróc z tego z pe wnością lepszy m się staniesz, je żeli mn ie posłuchasz racze j n iż zakochanego w tobie. Bo
taki najniesłuszniej w świecie będzie ch walił wszystko, co tylko powiesz czy zrobisz, bo z jednej strony boi się
twojej niechęci, a polem sam gorzej widzi, tak go żądza zaślep ia. Bo takie rzeczy  miłość z lud źmi wyprawia:
nieszczęśliwy m każe się gryźć rzeczami, który mi by się nikt inny nie martwił, a szczęśliwy m chwalić każe i
takie  rzeczy,  któ rymi  się  cieszyć  nie  warto.  Toteż  raczej  żało wać  należy  ludzi  kochanych niże li  im  za zdrościć.

Ale jeśli mnie posłuchasz, będę z tobą obcował nie dla ch wilowej rozkoszy, ale i na przyszłość

będzie z tego pożytek, i nie miłość nade mną będzie panowała, c ale ja sa m nad sobą, ani o drobnostki między
nami awantur nie będzie i nienawiści, tylko o wielkie rzeczy pomaleńku, po troszku się kiedyś pogniewamy, bo
ci mimo wolne uchybienia przebaczę, a u myślne będę się starał odsuwać. To jest jedyny probierz przy jaźni, która
ma trwać długo.
A jeśli c i to przed oczyma słoi, że nie  może się silna przyja źń za wią zać ta m, gdzie  miłości nie ma, to zastanów
się, że w takim razie anibyśmy synów nie powinni kochać, ani ojców, ani  matek, Bilibyśmy wiernych przyjaciół
pozyskać nie mogli, bo te stosunki nie wyrastają z żąd zy lego rod zaju, tylko na całkiem innym tle.
Poza  ty m,  jeśliby  nale żało  zawsze  ty m  ustępować,  którzy  nas  potrzebują  najwięce j,  toby  potrzeba  i  w  innych
sprawach uwzględniać nie ludzi najlepszych, ale najbardziej potrzebujących. Tacy będą najwdzięczniejsi, bośmy
im najprzy krzejszy brak usunęli. A więc i na przyjęcia do domu własnego nie najbliższych przy jaciół  zapraszać

należy, ale tych, co się wpraszają i chcą się napchać do syta. Tacy cię będą kochać i chodzić za tobą, i pod same
drzwi  przy jdą,  i  cieszyć  się  będą  najwięcej,  i  ogro mn ie  będą  wdzięczn i,  i  wszystkiego  najlepszego  ci  będą
życzy li.
  W ięc  uwzg lędniać  mo że  nale ży  n ie  tych,  którzy   nas  potrzebują  najwięce j,  ale   tych,  którzy  się  najlepie j
odwdzięczyć potrafią.
I nie tych, którzy ty lko kochają, ale tych, którzy są nas najgodniejsi.
I  nie  takich,  którzy  się  wdziękami  twy mi  nasycą,  ale  którzy  się  l  ch lebem  z  tobą  podzielić  zechcą,  kiedy  się
postarzejesz.  I  nie  takich,  którzy   się  potem  chwalić  będą  przed  ludźmi,  ale  takich,  którzy  o  wszystkim
przy zwo icie przed ludźmi zamilczą.
  I nie  tych, którzy się krótki c zas nami interesują, a le tych, którzy przyjac iółmi zostaną przez ca łe życic.
I  nie  tych,  którzy  gdy  ich  żąd za  odejdzie,  szu kać  będą  pozoru  do  zwady,  ale  takich,  którzy  gdy  ich  piękność
opadnie, dopiero w cały m blasku d zielności wystąpią.
  W ięc  pa mięta j  o  tym,  co  mówię,  a  l  to  zwa ż,  ze  i  przyjac ie le  za kochanym  nie ra z  c zynią  uwagi,  że  się  źle
prowadzą,  a  takiemu,  który  nie  kocha,  nikt  z  b liskich  nigdy  nie  czynił  wyrzutów,  jakoby  się  przez  to  źle
urząd zał. Ale  mo że chcesz  mn ie  zapytać, czy ci  radzę  względami obdarzać  wszystkich,  którzy cię n ie kochają?
Ja myślę, że nawet zakochany w tobie nie chciałby, żebyś się tak odnosił do wszystkich, którzy c cię kochają. Bo
ani  to  wypada  ze  wzg lędu  na drugiego,  ani się  to udać  może,  jeśli  chcesz,  żeby  ludzie  o   tym  nie  wiedzieli.  A
trze ba, żeby stąd żadna nie wynika ła szkoda, ale po żytek dla  obu stron.
Zdaje mi się, że dość tego, co powiedziałem; a jeśli jeszcze czego pragniesz i myślisz, żem pominął, to się pytaj!
Jakże ci się, Sokratesie, ten odczyt wydaje? Nieprawdaż, że nadzwyczajny! I w ogóle, i p rzez ten dobór słów!

SO KRATES

Ależ to wprost boska rzecz, przy jacielu — to ż ml zupełn ie mo wę odebrało. A kiedy m na ciebie

patrzał, jak czytasz, Fajdrosie, miałem wrażen ie, że cię ten odczyt cieszy, a że się na ty ch rzeczach n ie ro zu miem
tak dobrze jak ty, więc s zedłem za tobą i w ślad za tobą w szal zachwytu wpadałem, boska głowino!

FAJDROS

A tak, naturalnie, przecież ty żartujesz!

SO KRATES

Uważasz, że żartuję, a n ie mó wię serio?

FAJDROS

Oczywiście, Sokratesie; ale lak naprawdę powied z, na Zeusa, na patrona przyjaźni: czy potrafiłby

który Grek coś lep iej i więcej powied zieć na ten teroal?

SO KRATES

Jak to? To mamy i z tego wzg lędu odczyt chwalić, że autor powiedział, co potrzeba, a n ie tylko z

tego  punktu,  że  zwroty  były  jasne,  okrągłe,  dosadne  i  wycyzelowane?  Jak  potrzeba,  to  niech  i  tak  będzie  dla
twojej przyjemności, bo ja tego nie uwa żałem; taki jestem ladaco. Tyłko m na retoryczną stronę zwracał uwagę, a
to  mało,  pewn ie  nawet  i  wed ług  Lizjasza.  l  takie  odniosłem  wrażen ie,  Fajdrosie,  chyba  że  będziesz  innego
zdania,  że on po dwa i po trzy razy jedno i to samo powtarza, jakby nie miał naprawdę wiele do powiedzenia na
ten jeden temat albo jakby  mu na czy mś takim nie  zależało. I  miałem  wrażen ie,  że on się popisu je jak  młod zik
na  zapasach;  chce  pokazać,  że  jedno  i  to  samo  potrafi  i  tak,  i  inaczej  powied zieć,  a  zawsze  to  znako micie
wypadnie.

FAJDROS

Pleciesz, Sokratesie. Przecież odczyt ma przeważn ie je den i ten sam temat. A z tego, co można z lego

tematu wydobyć i co by warto o nim powied zieć, on nie pominął niczego, tak że po jego odczycie nikt w ogóle
nie mo że powiedzieć na len temat n ic więcej an i lepiej,

SO KRATES

O, tu ci się nie dam przekonać, choćbym chciał. Bo starzy i mądrzy ludzie i kobiety, które na te n

temat mówiły i pisały, przekonają mnie, że nie mam racji, nawet gdybym to dla ciebie zrobił i przyznał d
słuszność.

FAJDROS

A jacyż to? Gd zieżeś ty słyszał coś lepszego niż to?

SO KRATES

Tak, w tej chwili nie mogę ci przytoczyć. Ale naturaln ie, żem gdzieś słyszał; pewnie gdzieś u

Safony, tej pięknej, albo u  mądrego Anakreonta, albo u któregoś z prozaikó w. A na jakiej podstawie to mó wię?
Bo  jakoś  pełną  pierś  mam  i  czu ję,  że  miałby m  na  ten  temat  jeszcze  niejedno  do  powiedzenia:  coś  całkiem
innego, a bodajże nic gorszego. Żem  ja Tego sam nie  wy myślał, to dobrze  wiem; ja się otwarcie p rzed sobą do
głupoty  przyznaję.  Więc  nic  innego,  myślę,  tylko  we  mnie  jakieś  obce  źródła  wpadły  i  napełniły  mnie  jak
naczynie ja kie. A le taki jestem

tu man, że i to m nawet zapo mniał, jak i od kogo co słyszałem.

FAJDROS

Jesteś kapitalny i znako micie mó wisz. Jak i co od kogo słyszałeś, zaraz mi powiesz, nawet choćbym ci

nie kazał. Zrób tylko tak, jak mówisz. Sp róbuj powiedzieć coś lepszego, niż jest w tym rękopisie, a tyle samo co
w nim, byle nie to samo. A ja ci, na dziewięciu archontów, przyrzekam, że ci zloty posąg naturalnej wielkości w
Delfach postawię; tak jest, nie ty lko mó j, ale i twój!

SO KRATES

Kochany jesteś i naprawdę złoty, mó j Fajdrosie, jeżeli myślisz, że ja wszystko u Lizjasza odrzucam i

gotówem powied zieć coś zgoła innego, czego by i śladu nie było u niego. Coś się prze cież trafi  i u najlichszego
pisarza.  Weźmy  na  przykład  to,  o  czym  mowa.  Pewnie;  jeżeli  kłoś  twierdzi,  że  należy  wzg lędami  obdarzać
raczej nie  kochającego niż  zakochanego, to poza pochwalą rozsądku jednego i naganą nierozsądku drugiego  —
to przecież  rzeczy oczywiste — cóż  mo że  jeszcze  więcej  mieć do powiedzenia? Więc uważam,  że na to trzeba
prelegentowi pozwolić  i  mo żna się  z nim na ty m punkcie  zgodzić.  W takich  razach chwalić trzeba nie po mysł,
tylko układ  materiału; natomiast tam, gdzie coś nie jest samo przez się oczywiste i niełatwe jako pomysł, chwali
się oprócz układu i sam po mysł.

FAJDROS

Zgadzam się zupełnie. Mówisz w sam raz. Zrobię i ja tak samo. Pozwolę ci wyjść z tego założenia, że

zakochany jest raczej chory w porównaniu z tym, który nic kocha, a jeśli poza tym potrafisz jeszcze coś więcej i
lepiej niż Lizjasz powied zieć, to obok posągu synów Kypselosa w blasze złotej wykuty w Olimp ii stawaj!

SO KRATES

Takeś się zapalił, Fajdrosie, bom zaczep ił two jego ko chanka; ja tak tylko tobie na złość i na żart; cóż

ty myślisz, że ja naprawdę chcę jego mądrość zaćmić i jeszcze bard ziej figlarne malowan ki będę ze słów
układał?

FAJDROS

Oo, co do tego, przyjacie lu, to my zna my ten chwyt.

Mówić  musisz, n ie  ma rady; tak jak potrafis z. Ale  żebyśmy sobie nie zaczęli oddawać pięknym  za nadobne, bo
to  nudne  i  możliwe  tylko  w  ko medii,  to  uważaj,  żeby m  ci  znowu  nie  powiedział:  W iesz,  So kratesie,  jeżeli  ja
Sokratesa nie zna m, tom i siebie  samego zapomn iał, i że chc iał mówić, ale  robił ce regie le. W ięc ro zważ to sobie,
że  nie  pójd ziemy  stąd,  zanim  nie  powiesz  tego,  coś  mówił,

że masz w piersi. Jesteśmy sami na pustym

mie jscu, a ja mocnie jszy jestem i młodszy. Więc to wszystko raze m wziąws zy pod uwagę, chciej zro zu mieć , co
ci mó wię, i nie doprowadzaj do tego, żebyś pod gwałtem mówił, jak nie po dobremu.

SO KRATES

Ależ, kochany Fajdrosie; ja będę bardzo śmieszny, kie dy po znakomitym autorze zechcę bez

przygotowania mówić na ten sam te mat.

FAIDROS

A wiesz ty co? Przestań się ze mną przeko marzać. Ja tu mam jeszcze takie słówko, który m cię zmuszę

do mówienia.

SO KRATES

Nic mówże tego słówka.

FAJDROS

Przeciwn ie. W łaśnie że powiem. A słówkiem ty m będzie przysięga. Przysięgam ci więc — tylko na

które, na jakie bóstwo? o, może na ten lulaj jawor — dalibóg, jeżeli mi tu, w jego obliczu nie powiesz prelekcji,
to ci nigdy ju ż żadnego odczytu, ale to żad nego, niczyjego nie pokażę an i nie opowiem.

SO KRATES

Aj, aj, a ty galganie, a toś znalazł sposób na moją cie kawość literac ką; teraz będę musiał robić , co ci

się podoba.

FAJDROS

Więc czego się znowu wykręcasz? Co ci jest?

SO KRATES

Nic już, kiedyś coś takiego poprzysiągł. Gd zieżby m ja ?

wytrzy mał bez takiego pokarmu

duchowego?

FAJDROS

Więc mów!

SO KRATES

Wiesz, jak to zrobię?

FAJDROS. Co?

SO KRATES

Zasłonię się i tak będę mówił, abym jak najprędzej wysypał wszystko. Gdyby m się patrzył na ciebie,

to ze wstydu nie wiedziałbym, co dalej.

FAJDROS

Mów tylko, a poza ty m rób, co chces z.

SO KRATES

W pomoc przybądźcie mi. Muzy, czy to dla śpiewu Rozg łośne, czy też od ludu gęślarzy ro zgłośnych

takiście  dostały przydomek,  opowieść  mo ją  wspomó żcie,  do  której  mnie  ten  poczciwisko  zmusza,  aby  mu  się
przyjaciel jego, którego ju ż i tak miał za męd rca, teraz jeszcze mąd rzejszy wydawał!
Był sobie tedy chłopiec, albo raczej chłopaczek, bard zo piękny. A  miał  miłośnikó w bardzo  wielu.  Jeden z n ich
bardzo był milutki a sprytny, i ro zkochany był w chłopcu podobnie jak inni;
przekonywać go jednak zaczął,  że go nie kocha. Raz  mu się tedy zaczął napraszać i dowodził tego samego, że
należy obdarzać wzg lędami n ie kochającego raczej n iż zakochanego. A mówił tak:

Przede wszystkim, mó j chłopcze, jest jedna zasada, od której się wyjść musi w każdej porządnej dys kusji.

Przede wszystkim potrzeba  wiedzieć, o czym się  mówi, albo cała dyskusja na nic, bezwarunkowo . A  ludzie po
większej części nie wied zą nawet o tym,  że n ie  znają  istoty każdej rzeczy. A jednak, tak  jak gdyby ją znali, nie
porozumiewają  się  co  do  tego na  początku  rozważań,  toteż  w  dals zy m  toku  za  to  pokutują.  Bo  ani  się sami  z
sobą potem, ani z drugimi pogodzić nie mogą. Więc żeby i nas obu nie spotkało to, co innym za złe bierzemy, to
skoro mamy przed sobą temat, czy się należy wdawać w przyjaźń 2 zakochanym raczej, czy z nie kochającym, o

miłości naprzód pomówmy: czy m ona jest i jaką ma władzę. Pogódźmy się naprzód co do tych określeń, a po -

tem mając je ciągle na oku i odnosząc się do nich ustawiczn ie, zastanówmy się nad tym, czy miłość pożytek
przynosi, czy s zkodę.

Że miłość jest pewnym po żądaniem, to rzecz jasna. A że i ludzie n ie kochający pożądają tego, co piękne,

wiemy . Więc czy m się ró żni kochający i nic kochający?
Otóż  zważyć  potrzeba,  że  w  każdy m  z  nas  dwie  jakieś  mieszkają  istoty,  władczynie  i  przewodniczki,  za
który mi id ziemy w tę lub w inną stronę. Jedna z nich, wrod zona, to pragnienie ro zkoszy;
druga to nabyty rozsądek, który się do tego zwraca, co najlepsze. I czasem się te potęgi w nas zgadzają, a bywa,
że się  i ró żnią.  I raz  jedna z n ich, a  innym  razem druga panuje. Władza  rozsądku, któ ry argumentami p rowadzi
do tego, co najlepsze, i panuje, to „władza nad sobą", a pierwiastek pragnienia, które bezmyślnie ciągnie nas do
rozkoszy i opanowuje, to  „buta". Ale buta  ma ró żne  imiona.  Bo  wiele  jest jej od mian  i rodzajów. Jeśli  która  z
tych wielu istot w kimś ponad inne wyrośnie, len zaraz od niej prze zwisko dostaje, zgoła niepiękne i całkiem nie
do pozazdroszc zenia.

     Więc  la  żąd za,  która  w  za kresie  odży wian ia  się  przezwycię ża  na jlepsze  arg u menty  i  wsze lkie  inne
pragnienia,  zwie  się  obżarstwem,  a  kto  ją  posiada,  ten  od  niej  przydo mek  dostaje.  W  za kresie  picia  zaś
niepodzielnie  władająca i wiodąca do lego ludzi,  który mi owładnie,  jasna rzecz,  jak się będzie  zwała. Znamy i
inne pokrewne żąd ze i wiemy,  jak  w każdy m wypadku nazwać tę, która nad innymi i nad człowiekiem  włada. I
doskonale  ju ż  teraz  widać  to,  do  czego  nasze  dotychczasowe  rozważania  zmierzały.  A  lep iej,  że  się  to
powiedziało,  niż  gdyby  nie,  bo  wszystko  teraz  jakoś  jaśniej  występuje.  Ta  żądza,  która  bezmyślnie  rozsądek
nasz opanowuje, rozsądek  mający na celu to, co słuszne, a sama nas wiedzie do rozk oszy,  c jak ą piękność daje,
żądza, którą  pokrewne  jej  pragnienia  do  piękna  ciał popędzają,  ta  żądza,  len  pęd  zwycięski  od  swojej  potęgi
popędem miłosnym się zwie. No co, Fajdrosie kochany, uważasz i ty, że coś jakby bóg we mn ie wstąpił?

FAIDROS

Tak, tak, Sokratesie, coś niezwykłego u ciebie; tak de coś pędzi!

SO KRATES

Więc w milczen iu mn ie słuchaj. Doprawdy, to jakieś o cudowne miejsce; jak będę dalej mó wił, a

zaczną mnie raz po raz nimfy brać, to się n ic dziw. Już teraz mówię p rawie w dytyrambach.

FAIDROS

Naprawdę, że tak.

SO KRATES

To tylko przez ciebie. A le słuchaj reszty. Może mn ie nie zaraz nawied zi to, co ma przyjść. Bogu to

zostawmy  zresztą, a sa mi  wraca jmy do chłopaka i do naszych roztrząsań. Więc tak, przy jacie lu.  Czy m  jest to, o
czy m  mó wić  mamy, powiedzieliś my i o kreślili. W ięc pamiętając o ty m,  idźmy  dalej  i powiedzmy ,  jaki pożytek
względnie  jaka  szkoda  czekać  mo że  człowieka  oddanego  miłości  ze  strony  kogoś  kochającego  względnie  nic
kochającego.
     Oc zywista,  że  owładnięty  żądzą   a  nie woln ik  ro zkoszy  będzie   tak  kochanka  przyrząd zał,  żeby  mu  był  jak

najmilszy. A choremu wszy stko miłe , co mu oporu nie stawia, a tylko co mocniejsze albo w i równej ja k on siły,
to  mu  niemile.  Więc  zakochany  nigdy nie  zniesie  tego,  żeby  go  kochanek  wartością  przewyższał  albo  był  mu
równy;  przeciwn ie,  zawsze  go  sam  słabszym  zrobi  i  biedniejszy m.  Słabszym  zaś  jest  nieuk  w  porównaniu  z
mądry m,  tchórz  w  po równaniu  z  odważny m,  nie  u miejący  dwóch  słów  zło żyć  w  porów naniu  z  mówcą,  tępa
głowa w porównaniu z bystrym. Kiedy tyle i wiele  innych intelektualnych braków zaczyna objawiać kochanek i
tyle  ich  ma  z  natury  rzeczy,  to  zakochany  z  jednych się  cieszyć  musi,  a  o  inne  sam  się  stara,  jeśli  go  nie  ma
ominąć  przyjemność  chwilowa.  I  musi  być  zazdrosny  i  utrudniać  kochankowi  wszelkie  inne  stosunki
pożyteczne,  w  których  by  on dopiero  wyrósł  na  człowieka.  Ogro mną  mu  tym  szkodę  wyrząd za,  a  największą
tym,  że  przed  nim  najlepsze  źródło  mądrości  zamyka.  Ty m  źródłem  boskim  jest  filo zofia,  od  której  miłośnik
musi  kochanka  odwodzić  i  trzy mać  go  od  niej  z  daleka,  bo  się  boi,  żeby  nim  młody  czło wiek  nie  wzgardził.
Wszystko  mo żliwe  będzie  robił,  żeby  kochanek  o  niczy m  w  ogóle  nic  miał  pojęcia,  a  tylko  się  na  miłośnika
oglądał. Jemu  z takim najlepiej, ale to właśnie najgorsze dla tamtego. Więc  o ile chodzi o ro zwó j u mysłowy, to
człowiek nawied zony miłością c żadną miarą się n ie nadaje na kierownika n i na towarzysza.
     A ja k taki c złowie k, który pod przy musem  wewnętrzny m gonić musi  za tym, co przy je mne, a nie  za tym, co
dobre, jak on będzie dbał o to ciało, który m zdołał owładnąć, tym się teraz  zajmiemy. Zobaczysz; będzie szukał
miękkiego; on twardego nic chce, nie odpowiada  mu  to,  które  w czystym blasku słońca  wyrosło, ale gdzieś w
półcieniu  zatęchły m, on  lubi ciało takie, co nie  zna tru dów i  walk i nie pamięta polu  zaschłego na sobie, a  zna
tylko  miękki,  niemęski  tryb  życia,  także  o zdobione  niewłasnymi  farbami  w  braku  własnych  barw,  i  jakie  tam
jeszcze  za ty m  idą nawyczki. To  jasna rzecz  i n ie  ma się co nad tym ro zwodzić.  Pod jeden wspólny nagłówek
wszystko to podciągnijmy a id źmy dalej.

Takie c ia ło na wo jnie i w innej potrzebie poważn iejs zej to dla nieprzy jació ł pociecha, a d la przy jaciół, a

nawet dla samych miłośników, strach! To jasne; zostawmy to.

     Z ko lei  rzeczy powiedzmy,  ja ki po żytek lub ja ką szkodę na mie niu przynosi obcowanie z  miłośnikie m i  jego
kierunek  moralny.  Zro zu mie  to  każdy,  a  zakochany  najlepiej,  że  miłośnik  najwięcej  by  pragnął,  aby  jego
kochankowi  brakło  dóbr  najbliższych  sercu,  najżyczliwszych  dusz,  darów  wprost  od boga  zesłanych.  Niechby
był  sierotą,  nie  miał  ojca  i  matki,  ni  krewnych  i  przy jació ł;  oni  go  tylko  ganią  ciągle  i  utrudniają  mu  ono
przemiłe  obcowanie.  A  jeśli  kochanek  zamo żny,  ma  pieniąd ze  czy  jakieś  inne  dobra,  w  będzie  się  miłośnik
krzywił,  bo  chłopca  wtedy  dostać  trudniej,  a  jeśli  go  już  dostał  w  ręce,  nie  tak  łatwo  nim  wtedy  kierować.
Wynika  stąd  jasno,  że  miłośnik  musi  zawistnym  okiem  patrzeć  na  majątek  kochanka  i  cieszyć  się,  jeśli  ten
majątek przepada. Więc i bezżenny m, bezdzietnym, bezdo mny m, i to jak najd łużej,  rad by  mieć kochanka;  jak
najdłużej pragnie sam tylko zrywać owoce, któ re mu tak s maku ją.
     Są i  inne licha na świecie, ale diabe ł jakiś domiesza ł do każdego prawic pewien  mo ment rozkoszy. To lak  jak
z  pochlebcą:  straszna  to  bestia  i  n ieszczęście  wielkie,  a  jednak  natura  w  n im  rozpuściła  jakąś  kroplę
przyjemności;  krop lę  nic  bez  uroku.  Tak  samo  gani  niejeden  dziewczynę  publiczną  jako  element  szkodliwy,  i
inne takie  nasienie c zy  zajęc ie  ludzkie, a  jednak bywają  takie dni,  właśnie te  rzec zy da ją c złowiekowi bodajże
największą przyjemność.
     Dla  kochanka jednak jest miłośnik nie tylko szkodliwy, a le ja ko c towarzystwo na co dzień zgoła nie znośny.
Toteż i stare przysłowie powiada,  że zawsze szu ka swój swego. Nic dziwnego, uważam:  ludzie ró wnego wieku
jednakie  mają  przyjemności,  podobni  są  i  stąd  łatwo  o  przyjaźń  między  nimi.  A  jednak  i  tacy  miewają  siebie
dość.  Z  drugiej  strony nic  tak  człowiekowi  nie  ciąży  jak  przy mus.  A  to  właśnie  wchodzi  w  grę  obok  różn icy
wieku w stosunku między miłośnikiem i kochankiem.

Bo ten starszy, ży jąc z młodszy m od siebie, n ie odstępuje go ani w dzień, an i w nocy; jakiś go mus
wewnętrzny, jakieś żąd ło ukryte pędzi i da je mu n ieprze rwany sze reg przy je mności: on ko chanka widzi, słyszy,
dotyka, pije go wszystkimi zmysłami, służy mu  wiern ie z rozkoszą. Tak, ale có ż stąd za pociecha dla kochanka i
jakąż mu miłośnik ro zkosz dać potrafi, aby mu w ciągu długich dni i i nocy pożycia nie zaczęło życie brzydnąć
do ostateczności?
To ż on patrzeć   musi na twa rz  już starą i prze kwit łą, a  za  ty m Idą  inne rzec zy, o  których i słuchać nie miło, a
cóż dopiero mieć  z nimi ciąg le do czynienia pod ustawicznym przy musem? A ten nadzór ciągły i podejrzenia, a
to  pilnowanie  na  każdy m  kroku  i  przed  wszystkimi,  a  te  niewczesne  ko mplementy  i  przesadne,  a  wyrzuty,
których by czło wiek nawet od trzeźwego nie zn iósł, a cóż dopiero od nietrzeźwego, gd zie się i wstyd dołącza, bo
ten się całkiem n ie krępuje w grubiaństwach.

Ja k  długo  kochał,  szkodliwy  był  i  wstrętny,  a  kiedy  kochać  przestał,  nie  zna  żadnych  obowią zkó w  na
przyszłość, o której ty le m mówił i przysięgał, nieraz b łagał i p rzy rzekał, aż wreszcie utrzy mał  z biedą to pożycie
ciężkie, ale ostatecznie jeszcze znośne w ponętnym świetle p rzyszłych wynagrodzeń. Teraz, kiedy się czas uiścić
z mo ralnego długu, on zmien ia pana i władcę w swy m wnętrzu: ma teraz rozu m i moc nad sobą zamiast miłości i
szału; kochanek nie spostrzega nawet, jak się z miłośnika zrobił inny człowiek. Żąda nagrody za to co, co było, i
przypomina dawne postępki i słowa,  jak gdyby mówił do tego samego człowieka. A ten się wstydzi  i n ie śmie
się przyznać,  że  ju ż jest kimś innym  i nie  mo że dotrzy mać owych przysiąg i obietnic, które był ów dawny jego
bezro zu mny  rząd  wewnętrzny  zło żył.  On  d ziś  ju ż  ma  ro zu m,  ju ż  wytrzeźwiał;  nie  mo że  postępować  tak  jak
dawniej, aby nie zaczął być do siebie dawnego podobnym i nic stal się znowu tym samy m. Zb iegiem się slajc  z
lego wszystkiego; musi się teraz sam usunąć; on, dawny miłośnik; skorupka padła w drugą stronę; on się rzuca
na łeb do ucieczki. A tamten  musi go ścigać; rzuca się l przeklina, a n ie wiedział tego i nie pamiętał na samy m
początku,  że  nie  należało  wzg lędami  obdarzać  takiego,  który  kocha,  a  zatem  nie  ma  rozu mu,  ale  raczej  już
takiego,  który  nie  kocha  i  ma  rozu m.  A  jeśli  nie,  to  się oddać  w  ręce  tego przechery,  grubianina,  zazdrośnika,
obrzydliwca,  szkodnika,  który  jest  zgubą  dla  majątku,  zgubą  dla  rozwoju  ciała,  ale  najwięks zą  zgubą  dla
wychowania duszy, nad którą n ic cennie jszego ani  ludzie, ani bogowie  nie   ma ja ani  mieć nie  będą. Trzeba się
nad tym, chłopcze,  zastanowić i wied zieć, co to jest przy jaźń  miłośnika,  że ona nie  z dobrego serca rośnie,  ale
jak potrawa jaka ma tylko nasycić głód. Jak wielcy lubią barana, tak ch łopca kocha miłośnik.

Tyle więc, Fajdrosie. Ju ż nic więcej ode mnie n ie usłyszysz — to już niech będzie koniec prelekcji.

FAJDROS

Byłem przekonany, że to dopiero połowa i jeszcze tyle samo powiesz o ty m, który nic kocha, że jego

raczej należy względami obdarzać. Trzeba przecież znowu jego zalety o mówić. Czemu więc teraz urywasz,
Sokratesie?

SO KRATES

Nie uważałeś, że ju ż zaczynam heksametry piać zamiast dytyrambów, i to kiedy m ganił? Jak

myślisz, co będę wyrabiał, kiedy zacznę chwalić tamtego? Bądź pewny, że we mn ie nimfy wstąpią, boś ty mnie
umyślnie podał im na igraszkę. W ięc jedny m słowem powiadam, że ileśmy tamtemu łatek przypięli, tyle ten

znowu zalet posiada. Po co długo mówić? O jedny m i drugim dość się już mówiło. Już się koniec należy naszej
opowieści. Już i ja pójdę poprzez tę rzeczkę do domu, żebyś mnie znowu do czegoś cięższego jeszcze nie
zmuszał.

FAJDROS

No, nie jeszcze, So kratesie, pokąd upał nie przejdzie! Nie widzisz, że słońce stoi w samy m szczycie

drogi? Zostańmy je szcze trochę; pogadamy i pójd ziemy zaraz, jak się ty lko ochłodzi.

SO KRATES

Jeśli o mowy chodzi, to ty jesteś boski, Fajdrosie, i doprawdy zad ziwiasz płodnością autorską.

Przecież z mó w, wypowie dzianych za twojego życia, nikt ich chyba tyle nie spłodził co ty. Bo albo sam mó wisz,
albo drugich do mówienia gwałcisz, więc nie mó wiąc o Simiaszu z Teb innych autorów przewyżs zasz bez żad -
nego porównania. Mam wrażen ie, że d ziś będziesz znowu takim ojcem jedn ej mo wy.

FAJDROS

No, to przecież nie zaczepka] Ale jak to, jakiejże?

SO KRATES

Kiedym chciał, mó j dobrodzieju, przejść rzeczkę na drugą stronę, boski głos poczułem — zwyczajny

to u mnie  znak,  zawsze  mnie powstrzy muje,  kiedy coś mam  zrobić  — więc  jakby m  jakiś głos stamtąd usłyszał,
który  mi  n ie  pozwalał  odejść,  zan im  c  się  nie  oczyszczę,  bom  oto  zgrzeszy ł  przeciwko  bóstwu.  Jestem  d  ja
wieszc ze k, tylko nie wie le  wart, a le tak  jak niewp rawny w p i saniu: tyle tylko, co na swoje własne potrzeby. Już

wie m  te raz,  ja ki  to  byt  grzech.  Że  ci  też  to,  przy jacie lu,  i  dusza  jest  niby  wie szczkie m!  Bo  ja  ju ż  i  przedte m,
kiedy m  mó wił  tę  mo wę,  miałem  jakiś  niepokój  i  tak  się  niejako  oglądałem  poza  sieb ie,  bojąc  się,  jak  Ib ikos
powiada, c zy bogom w c zy m n ie uchybia m dla marne j stawy u ludzi. A tera z, widzę, grzech!

FAJDROS

Grzech, powiadasz; ja ki?

SO KRATES

Straszną, Fajdrosie, straszną mowę czytałeś i ze mnieś taką wy musił!

FAJO ROS

Jak to?

SO KRATES

Głup ią, a nawet bezbożną! Cóż może być straszniejszego?

FAJDROS

No nic, jeże li jest tak, jak mówisz.

SO KRATES

Bo jakże? Czy n ie wierzysz, że Eros to syn Afrodyty i bóg?

FAJO ROS

Powiadają, że tak.

SO KRATES

Tak jest, ale nie tak mówił Lizjasz, ani twoja mowa, ani moje usta, któreś ty urzekł i zatruł. Bo jeśli

Eros  to bóg  lub  jakiś  boski  pierwiastek,  a  on  tym  jest  naprawdę,  [o  nie  może  być  niczy m  zły m.  A  tak  o  nim
mó wiły obie mo wy d zisiejsze. Więc to był grzech przeciw Erosowi. I co za wyszukana tych mów głupota:
żeby nic  mądrego ani prawd ziwego nie powiedzieć, a  wyglądać tak uro czyście, jakby nie wiadomo co, byle się
tym tylko jacyś ludziska bałamucili a nie szczędzili pochwal. Mnie tedy, przyjacielu, oczy szczenia trzeba. A jest
starodawne  oczyszczenie  dla  tych,  którzy  przeciwko  nauce  o  bogach  grzech  popełnili;  Ho mer  go  nie  znal ,  ale
znał  je Stezichor. Przecież stracił  wzrok  za to, że blu źnił prze ciwko Helenie; ale gdy Homer nic znal przyczyny,
Stezichor,  Muz  przyjaciel,  doszedł,  skąd  utrata  wzroku,  i  zaraz  pisze:  „Nieprawdą  były  słowa  me:  twa  stopa
okrętu  nie  tknęła;  nie  wid zia ł  cię  Troi  gród".  I  jak  tylko  tę  przebłagalną  pieśń  napisał,  zaraz  wzrok  od zyskał.
Więc  ja  będę  mądrzejszy  niż  oni  w  tym  poło żeniu.  Bo  zanim  mi  się  co  stanic  za  to  bluźnierstwo  przeciw
Erosowi, spróbuję mu oddać pieśń przebłagalną, z odkrytą głową, a n ie,  jak przedtem, ze wstydu zakryty.

FAJDROS

Sokratesie, nie mog łeś mi n ic przyjemn iejszego powied zieć.

SO KRATES

No tak, zacny Fajdrosie, nie u ważasz, jakie to były bezecne mowy obydwie: ta ostatnia i tamta,

odczytana z rękopisu.  Gdyby nas tak był słyszał ja kiś przyzwoity, d zielny człowiek, a  ła godnego usposobienia,
który by albo teraz, albo kiedyś dawniej kochał kogoś takiego jak on sam, a  myśmy  mówili,  jak to kochankowie
awantury wszczynają o drobiazgi  i  zazdrośni są, i szkody kochanko m przynoszą, to byłby  z pewnością  myślał,
żeśmy się gdzieś między  marynarzami  wychowali, a  żaden z nas nie wid ział, jak się przyzwoici lud zie  kochają.
Nie myślisz tak? Gdzieżby się on był z nami zgodził na te nagany Erosa ?

FAJDROS

A może być, na Zeusa, no wiesz, Sokratesie!

SO KRATES

Więc ja się tych rzeczy wstydzę, a przy tym boję się Erosa, więc chciałbym ju ż czystymi słowy

słony smak tamtych mów z uszu spłukać. A Lizjaszowi także by m radził, n iech czy m p rędzej napisze, że w
równych okolicznościach należy raczej zakochanemu folgować n iż temu, który nie kocha.

FAJDROS

Ależ bądź pewny, że lak- To ż jak tylko powiesz pochwałę miłośnika, ja z wszelką pewnością

wy muszę to na Lizjaszu, żeby mowę na ten temat napisał.

SO KRATES

W to bardzo wierzę, o ile n ie przestaniesz być sobą.

FAJDROS

Więc bądź o to spokojny i mó w!

SO KRATES

Ale gdzież ten chłopak, do którego mówiłem? Niechże i tego posłucha; jeszcze się gotów pośpieszyć

i oddać się takiemu , co nic kocha.

FAJDROS

Ten przy tobie bardzo blisko; zawsze p rzy tobie , kiedy tylko chcesz.

SO KRATES

Więc tak, piękny chłopczyku, ro zważ to sobie, że poprzednią mowę mó wił Ro zpro mieniony, syn

Węszysława  z  Mirtowych  Gaików,  a  tę,  którą  teraz  powiem,  mó wi  Stechizor,  syn  Świętosława  z  Uroczyska
Wielkiego. A  mó wi tak:  Nieprawdą byty słowa te, że  gdy jest pod ręką  miłośnik, lep iej się oddać temu, co nie
kocha,  niż  zakochanemu,  bo  ten  jest  maniak,  a  tamten  ma  zdro we  zmysły.  Bo  gdyby  to było  takie  proste,  że
man ia to coś złego, to jeszcze. Ty mczasem  my największe dobra  zawd zięczamy  szaleństwu, które , co  prawda,
bóg  nam  zsyłać  raczy.  Przecież  ta  prorokini  w  Delfach  i  o we  kapłan ki  w  Dodonic  ju ż  wiele  dobrego  zrobiły
ludzio m i państwom helleńskim  w szale, a po trzeźwemu  mało co albo i nic. Albo weźmy Sybillę i  inne postacie
wieszczy m duchem opętane; one niejednemu ju ż niejedno przepowied ziały  i dobrze się tak siało. To rzeczy tak
znane i jasne każdemu,  że nie warto się nad nimi ro zwodzić. Ale to warto stwierdzić, że  i starożytni Hellenowie,
którzy sło wa greckie two rzyli, n ie uważali  ma nii  za coś brzydkiego ani  za obelgę.  Boby nie byli wp letli tego c
wyrazu  w  nazwę  bard zo  pięknej  sztuki,  która  przyszłość  ocenia,  a  którą  oni  „maniką"  nazwali.  W idocznie
wierzyli, że szal to piękna rzecz, o ile go wyroki opatrzności ześlą, i stąd ta nazwa.

A  tylko  współcześni,  nie  mając  s maku  za  grosz,  wadzili  tam  literę:  t,  nie  wiadomo  po  co,  i  zrobili  z  niej
„mantikę".  Podobnie  i  te  sztukę,  z  po mocą  której  ludzie  o  zdro wych  zmysłach  przyszłość  próbują  odsłaniać,
uważając  na  lot  ptaków  i  inne  wró żby,  i  kabalki,  aby  domysłom  ludzkim  dać  podstawę  myślową  —  rodzaj

wied zy;  starożytni  to  wied zbiarstwem  nazwali,  a  dziś  ją  współcześni,  zadowolen i  z  nowego,  ptynnicjszego
dźwięku  „szcz",  wieszczbiarstwcm  zwą.  O  ile  więc  doskonalsza  jest  i  zacniejsza  mantika  od  wieszczbiarstwa,
zaró wno słowo od słowa,  jak  i rzecz sama  Od rzeczy, tak też,  wedle świadectwa starożytnych, piękn iejsze jest
szaleństwo od rozsądku, bo tamto od boga pochodzi, a ten jest od ludzi.  Bywało też,  że choroby i n ieszczęścia
największe, jak to

w niektórych rodach za jakieś dawne zb rodnie bywa, ustępują, kie dy szaleństwo przyjd zie, a

z  nim  proroczy  glos,  komu  potrzeba,  i  modły,  i  nabożeństwa,  a  stąd  oczyszczenie  i  uświęcenie  dotknię tego
szaleństwem, który  już odtąd wolny jest ode złego  i bezp ie czny na przyszłość. Oto dobry szał  zbawia opętańca
ode  złego.  Trzeci  od  Muz  pochodzi  szał  i  natchnienie  takie,  co  młodą,  świeżą,  czystą  duszę  porywa,  a  ona się
budzi  i  wybucha  w  pieśniach  i  w  innej  twórczości  artysty,  a  tysiączne  czyny  przodkó w  zdobiąc,  potomnych
wychowuję.  Kto  bez  tego  szału  Muz  do  wrót  poezji  przystępuje,  prze konany,  że  dzię ki  sa mej  technice  będzie
wielkim artystą, ten nie ma święceń potrzebnych i twórczość szaleńców zaćmi jego sztukę z rozsądku zrodzoną.

Tyle i więcej jeszcze  mógłby m ci wy mienić błogosławieństw, jakie szał od bogów zesłany sprowadza- Więc się
o  to  nie  bójmy  i  niech  nas  taka  mowa  n ie  straszy,  która  się  bać  każe  przyjaźni  opętańca,  a  obierać  przyjaźń
rozsądnego.  Palmę  zwycięstwa  przy znamy  jej  dopiero  wtedy,  gdy  nas  przekona,  że  to  na  nies zczęście
kochanków  i  zakochanych  bogowie  miłość  zsyłają.  My  tymczasem  wprost  przeciwnie  dowieść  mamy ,  że
największy m  szczęściem  jest  szał  tego  rodzaju,  największy m  darem  boskim.  Mędrek  tych  wywodów nie  uzna;
mędrzec  w  nich  znajd zie  prawdę.  Naprzód  więc  naturę  duszy,  zaró wno  boskiej,  jak  i  ludzkiej,  rozpatrzmy,
przyjrzyjmy  się jej stanom b ierny m i czynnym, a prawdę zobaczy my . Początek zaś wy wodów laki.

  Wsze lka  dusza  jest nieśmie rtelna.  Bo  co  się  wiecznie  rusza,  nie  u mie ra.  Tylko  to,  co  inne  rzeczy  porusza,  a
samo skądinąd ruch bierze,  mając  koniec ruchu, ma też  i koniec  życia. Jedynie tylko to, co samo siebie porusza,
jako  iż  samo  siebie  nie  opuści,  nigdy się  poruszać  nie  przestaje,  ale  jest dla  wszystkich  innych  rzeczy,  którym
ruch  nadaje,  ruchu tego  źródłem  i  początkiem.  A  początek  o  nie  ma  chwili  narod zin.  Z  niego  się  rodzić  musi
wszystko, co się tylko rodzi, ale on sam z niczego. Przecież gdyby się rodził  z czegoś, nie byłby początkiem. A
skoro  jest  nie  zrodzony,  musi  też  być  i  niezniszczalny.  Bo  gdyby   początek  zginął,  to  aniby  ju ż  on  sam  z
czegokolwiek,  an iby  nic  z  niego  nie  powstało,  skoro  wszystko się  musi  z  niego  rodzić.  Tak  więc  początkiem
ruchu  jest  to,  co samo  siebie  porusza.  A  to  ani  ginąć,  ani  się  rodzić  nie  mo że,  boby się  całe  niebo  i  wszystko
stworzenie zwaliło i stanęło, a nie miałoby skąd znowu ruchu nabrać i przyjść na świat. Sko ro się tedy pokazuje,
że  nieśmiertelne  jest  to,  co samo  siebie  porusza,  wolno  powied zieć  zupełnie  śmiało,  że  to  właśnie  jest  istota  i
pojęcie duszy. Bo  każde ciało,  które ruch bierze  z  zewnątrz,  jest bezduszne, martwe, a  które  z  wnętrza, samo  z
siebie,  to  ma  duszę,  bo  taka  jest  natura  duszy.  Jeżeli  tak  jest  rzeczywiście,  że  niczy m  innym  nie  jest  to,  co
porusza samo  siebie,  jak  tylko  duszą,  to  ze  z  konieczności  dusza  będzie  nic  zrodzoną  i  nieśmiertelną.  Więc  o
nieśmiertelności jej dość.
  A  o  istocie  je j  to  trzeba  powied zieć;  Ja ką  jest  w  ogóle  i  pod  każdy m  względe m,  na  to  potrzeba  boskich  i
długich wywodów, ale do czego jest podobna, na to wystarczą ludzkie i krótsze. Tak więc mówmy.
Niechaj  tedy  będzie  podobna  do  w  jedno  zrosłej  siły  skrzydla tego  zaprzęgu  i  wo źnicy.  U  bogów  i  konie,  i
woźn ice,  wszystko to dzielne  i  z dobrego rodu, a u  innych mieszanina.  I tak, naprzód parą  musi powozić nasz
wódz, a potem konia  ma  jednego doskonałego, z pięknej  i dobrej rasy, a drugiego z całkiem prze ciwnej,  ru maka
zupełnie  tamtemu  przeciwnego-  Ciężkie  to  i  trudne,  oczywiście,  powo żenie  nami.  Otóż  skąd  poszła  nazwa
śmiertelników i nieś miertelnych, spróbujmy powiedzieć.

     Dusza  w ogóle włada nad tym, co bezduszne, i po całym świecie  wędruje,  rodząc się tu w tej, a tam  w innej
postaci. A że doskonała jest i skrzydlata,  więc po niebie lala i cały m światem  włada,  i gospodaruje w nim jak u
siebie w do mu. A  jeśli p ióra straci, spada, aż coś stałego napotka, uchwyci i  zamieszka tam, ciało  ziemskie na
siebie  wziąws zy,  które  teraz,  niby  samo  z  siebie,  poruszać  się  zaczyna  dzięki  jej  sile  i  nazwę  otrzy mu je
wszelkiej  istoty żywej. Taki ko mp leks duszy i ciała nazywa się śmiertelnikiem. Nieśmiertelny m zaś, bez  żadnej
logicznej  postawy,  tylko  dzięki  naszej  fantazji,  wyobrażamy  sobie  boga,  któregośmy  ani  nie  wid zieli,  ani  n ie
pojęli należycie, niby jakąś istotę żywą, a nieśmiertelną: istotę, która ma duszę i ma ciało, a tylko one się zrosły
ze sobą na wieki. No, takie  wyobrażenia, doprawdy,  jeśli taka  wola  boża, niech  już takie  zostaną; nie brońmy
niko mu  lak  mó wić. A le dlaczego dusza skrzydła traci, d laczego jej odpadają,  weźmy  to  — przyczyna jest taka
mn iej więcej;

Przy rodzoną mają skrzydła siłę, to, co cię żkie, podnosić w górę, w n iebo, gdzie bogów rodzina mieszka.
Żadne ciało nie ma w sobie tyle boskiego pierwiastka, co skrzydła. A boski pierwiastek — to piękno, dobro,
rozu m i ws zystkie ty m podobne rzec zy. Ta kim

pokarmem się żywią i z niego rosną najszybciej pióra duszy, a od

bezeceństwa i zła marn ieją i nikną.
     Wie lki  wódz  wszechrzeczy,  Zeus, przodem pęd zi na  wozie skrzydlaty m, porządkuje  wszystko i na wszystko
baczy,  i  wszystkim  zarząd za.  A  za  n im  wojsko  bogów  i  duchów  dobrych  i  złych   w  jedenastu  oddziałach.  Bo
tylko  Heslia  sa ma  jedna  w  przybytku  bogów  pozostaje.  A  z  innych  bogów,  w  dwunastkę  uporządkowa nych,
każdy dowodzi ty m szykiem, na którego czele został postawiony.
     Liczne i cudowne bywają we wszechświecie  widowiska i pochody, kiedy szczęśliwy bogów ród wszechświat
przebiega,  a  każdy  z  nich  czyni,  co  do  niego należy.  A  idzie  za  nimi  każdy,  kto  tylko  chce  i  może,  bo  zawiść
poza chórem bogów stoi. A kiedy idą na ucztę, na b iesiadę, przechodzą pod samy m s zczytem niebieskiej kopuły.
Rydwany  bogów  równiuteńko  idą,  łatwo  nimi  kierować;  inne  wo zy  gorzej.  Bo  koń,  który  ma  w  sobie  zło,
ciągnie w dół, ku ziemi ciągnie, jeśli go woźn ica dobrze nie wychował. Tu się dusza najwięcej trudzić i wytężać
musi.  Bo istoty zwane c nieśmiertelny mi, kiedy dojdą do szczytu, stają na grzbiecie nieba i stojąco zjeżdżają po
sklepieniu na drugą stronę, a te tylko patrzą na to, co poza niebem. A miejsca tego, które jest ponad niebem, ani
nie oddal nigdy żaden z poetów ziemskich w pieśni, ani go w pieśn i godnie oddać zdoła. A ono takie (nie bójmy
się prawdy, skoro już świat prawdy słowami malujemy ):
     Mie jsce to zajmuje nie ubrana w barwy, ani w  kształty, ani w słowa istota istotnie istniejąca, którą sam jeden
tylko ro zu m, duszy kierown ik, oglądać mo że. Naokoło n iej świat p rzed miotów

prawd ziwej wiedzy. A że boski

umysł ro zu mem się karmi  i najczystszą wiedza, a podobnie umysł  każdej duszy, która chce przy jmować to, co
jej odpowiada, przeto każda się  radością napełnia,  kiedy byt od czasu do czasu zoba czy,  widokiem prawdy się
karmi  i  ro zradowuje,  aż  ją  obręcz  drogi  znowu  na  to samo  miejsce  przyniesie.  A  podczas  lego  obiegu ogląda
sprawiedliwość samą, ogląda władzę nad sobą, ogląda wiedzę nie tę, która się z wolna two rzyć musi, a jest ró żna
o różnych rzeczach, które  my dziś bytami nazywamy , ale wiedzę rzeczywiście istniejącą, o tym, co jest istotnym
bytem.  I  inne,  tak  samo  istotne  byty  ogląda,  a  tym  się  nakarmiwszy,  z  powrotem  się  w  głąb  ws zechświata
zanurza i do domu wraca. A kiedy wróci do domu, woźnica kon ie u żłobu stawia, ambro zję im  rzuca a nektarem
poi.

Oto jak ży ją bogowie. A z innych dusz taka, co najlep iej za bogiem szła i by ła mu najpodobniejsza, ponad

głowę wo źnicy  w  miejsce poza niebem  zagląda  i drogę okrężną odbywa, ale jej  konie przeszkad za ją ciągle, tak
że  ledwie się  mo że bytom  rzeczy wistym przy jrzeć. A  inna raz się podnosi, raz  zniża; konie  jej patrzeć n ic dają,
więc jedno zobaczy, a drugiego nie dojrzy. A inne za nią, choć się wszystkie rwą do góry, nie mają sil dotrzy mać
kro ku, toną w t łu mie ,  który je o krę żną drogą niesie, depcą się nawza je m i ro ztrącają , bo się jedna c iśnie przed
drugą. Robi się ciż-

ba, hałas, ścisk i pot okropny. Przez niedołęstwo wo źniców nie jedna tam zostaje kaleką;

niejednej  się  skrzydła  połamią.  Wszystkie  razem  zmordowane  strasznie,  jako  iż  niegodne  były  bytu  rzeczy-
wistego  oglądać,  odchodzą,  a  odszedłszy  pożywają  pokarm  prawdopodobieństwa.  A  czemu  się  tak  rwą
gwałtownie,  żeby  oglądać  zagony  prawdy,  widzieć,  gdzie  one  są  — to  dlatego,  że  tam,  właśnie  na  tym  łanie,
rośnie pokarm,  którego najlepsza część duszy potrzebuje; z niego nabierają siły skrzydła,  które duszę c unoszą
do góry.

A oto prawo Konieczności: jeśli która dusza, za bogiem w siad idąc, zobaczy coś ze świata prawdy, nic się

jej stać nie może aż do następnego obiegu, i jeśliby to zawsze potrafiła, n igdy żadnej szkody nie poniesie.
Ale jeśli n ic zdoła dociągnąć do szczytu i n ic nie zobaczy, a przypadkiem jakimś napije się n iepamięci i
złością się ciężką napełni, a ociężała p ióra straci i na ziemię spadnie, nie wolno jej wtedy wejść w żaden

organizm zwierzęcy przy tych pierwszych narodzinach; prawo nakazuje, żeby la, co najwięcej zobaczy,
weszła w zarodek człowieka, który będzie filo zofem albo będzie oddany pięknu. Muzo m jakimś lub miłości, a
druga w cia ło króla , który praw słucha, wojo wnika lub władcy, trzecia w polityka, gospodarza, wie lkiego
przedsiębiorcy, czwarta wejd zie w zapalonego gimnastyka albo jakiegoś lekarza, piątej żywiołem będą
wró żby i misteria, szóstej żywot przypadnie twórcy lub naśladowcy, siódmej rzemiosło lub rola, ósma to
będzie sofista lub mówca ludowy, d ziewiąta — tyran.
A w tych wszystkich ży wotach, kto się dobrze prowad zi, lepszy los dostaje w udziale, a kto źle, ten gorszy. A  na
to samo miejsce, skąd przychodzi dusza każda, n ie wróci
żadna, nim d ziesięć tysięcy lat minie.  Bo nic odrosną jej pióra prędzej, chyba że się ktoś filo zofii bez kruczków
oddawał albo kochał młodych ludzi jak filo zof.
     Takie dusze po trzecim o kresie tysiącletnim, jeśli trzy razy z  ko le i taki  żywot wybrały, dostają pióra na nowo
i  w  trzytysięczny m  ro ku  odlatują.  A   inne,  kiedy  pierwszy  żywot  ukończą,  idą  na  sąd.  A  po  sądzie  jedne  do
więzień  podziemnych  idą  karę  odbywać,  a  inne,  lżejs ze  po  wyroku,  odchodzą  w  jakieś  miejsce  wszechświata,
gdzie pędzą żywot taki, na jaki w ludzkiej postaci zasłużyły  - A po tysiącu lat przychodzą jedne i drugie ciągnąć
losy  i  wybierać  nowe  życic.  A  wybiera  każda  takie,  jakie  chce.  Tam  i  w  zwierzęce  ciało  dusza  człowieka
przechodzi,  a  ze  zwierzęcia,  które  kiedyś  było  człowiekiem,  znowu  w  czło wieka  wstępuje.  Ale  ta,  która nigdy
prawdy  nic  oglądała,  nigdy  do  tej  nie  przyjd zie  postaci.  Bo  c złowiek  musi  rozu mieć  pojęcia  rodza jów,  kiedy
rozu mowan ie od wielu spostrzeżeń ro zpoczyna, a potem je  myślą w jedno zbiera. A to jest p rzypominanie sobie
tego,  co  niegdyś  oglądała  nasza  dusza,  kiedy  z  bogiem  wędrowała  i  nie  patrzyła  nawet  na  to,  co  my  dziś
rzeczywistością  nazywamy,  kiedy  wychylała  gło wę  w  sferę  bytu  istotnego.  Toteż  słusznie  jedynie  tylko  dusza
filozo fa  ma  skrzydła.  Bo  jej  pamięć  zawsze  wed le  sił  do  lego  się  zwraca,  co  nawet  bogu  boskości  użycza.
Człowiek,  który  w  takich  przypomn ieniach  żyje  jak  należy  i  doskonałych  zawsze  święceń  dostępuje,  tylko  on
jeden  istotnie  doskonałym  się  staje.  A  że  o  ludzkich  sprawach  zapo mina,  a  z  tym,  co  boskie,  obcuje,  gani  go
wielu  jako  narwańca, ale że bóg w nim  mieszka, o ty m nic wiedzą ci,  których jest wielu. Wszystko to, cośmy
dotąd  mówili,  tyczy  się  czwartego  rodzaju  szaleństwa,  którym  człowiek  dotknięty,  jeśli  piękność  ziemską  zo -
baczy,  przypo mina  sobie  piękność  prawdziwą  i  oto  skrzydła  mu  odrastają;  on  je  rozpinać  usiłuje  i  chcia łby
wzlecieć, a nie  może; tedy, jak ptak,  w górę tylko patrzy, a że nie dba o to, co na dole, przeto go ludzie biorą za
wariata.

     Ze wszystkich sza leństw takie ob łąkanie  najlepsze i z na jle pszych źródeł spływa  na c zło wie ka wprost albo się
go  człowiek  skądeś nabawia  i  kocha  piękno,  a  ludzie  mó wią,  że  jest  kochliwy.  Bo  jakeś my  mó wili,  w  naturze
każdej duszy człowieka leży oglą danie bytów; inaczej by nie była weszła  w nasze ciało. A le przypo mnieć sobie
z tego, co tu, rzeczy  z tamtego świata, nie  każda dusza równie łatwo potrafi, bo niejedna za  krótko  wid ziała to,
co  lam,  a  inna,  spadłszy  tu,  nie  miała  szczęścia  i  jakimś  podo bieństwem  zwied ziona  tknęła  się  grzechu  i
zapo mina  o  ty m  święty m,  co  kiedyś  oglądała.  Mało  która  pamięta  należycie.  I  taka,  jeśli  kiedy  zobaczy  coś
podobnego  do  lego,  co  tam,  zapamiętywa  się  i  ju ż  nie  panuje  nad  sobą  i  nie  wie,  co  się  z  nią  d zieje,  bo  nie
rozpoznaje należycie swego sianu.
Toteż  sprawiedliwość  i  wład za  nad  sobą  i  inne  wartości  duchowe  nie  mają  swych  odblasków  w  podobiznach
ziemskich; przeto z trudem tylko,  i to nieliczn i lud zie, patrząc,  jak przez  zapocone szkła, na ich wizerunki tutaj,
umieją dojrzeć rodzaj przed miotów odbitych.
     A  pię kno  wtedy  mo żna  było  wid zieć   w  pełny m  b lasku,  kiedyśmy  wra z  z  chóre m  istot  szczęśliwych
błogosławione widowisko oglą dali; my tuż za Zeusem, a inni za innymi bogami; kiedyśmy święceń dostępowali,
otwierających tajemne bramy szczęścia najwy ższego, kiedyśmy w obchodzie owy m udział brali nieskalani  i nie
znali jeszcze zła,  jakie na nas później przyszło, i owe niepokalane, proste, niezmienne i błogosławione tajemnice
oglądali z bliska w b lasku przeczystym, czyści sami i n ie pogrzebani jeszcze w ty m, co dziś ciałem nazywamy , a
nosimy to na sobie jak ostrygi w skorupach za mknięte.
Niech że pozd rowiona będzie ta pamięć, przez  którą, tęskniąc  za tym, co  wtedy,  mówiliś my teraz o  tym trochę
dłużej.
     A o piękności tośmy już  mó wili,  że  między ta mty mi świec iła  jako byt, a  my tutaj przyszedłszy chwyta my ją
najjaśniejszy m  ze  zmysłó w  naszych:  blask  od  niej  bije  świetny.  A  najbystrzejszy m  ze  zmysłów  naszych
cielesnych jest wzrok.  Rozu mu n im  wid zieć nie  mo żna, bo straszne by stąd wynikały szały  miłosne, gdy by coś
takiego ja k rozu m dawać mogło oc zo m swe wierne odbicie  albo gdy by je dawał jakiś inny byt kochania godny.

Sama tylko piękność ma len przy miot. Los nam ją najjaśniej wid zieć pozwolił i najgoręcej kochać. Toteż
człowieka, który zbyt dawno odebrał one tajemne święcenia, albo człowieka zepsutego

nie bardzo ciągnie stąd

do tamtego świata, do piękności samej, kiedy ogląda jakiś ziemski przed miot, nazwę piękności noszący.

     On się do pię kności nie  modli oc zy ma, a le  rozkoszy oddany się okra kie m się na  nią  pcha, ja k c zwo ronożne
zwierzę,  i brać  ją chce; a butą uniesiony, nie boi się  i nic  wstydzi szu kać ro zkoszy nawet przeciw naturze. Ale
ten,  który świeżo  przeszed ł  święcenia,  a  wiele  tam,  na  tamtym  świecie  widział,  kiedy  zobaczy  twarz  jakąś  lub
postać  do bogów  podobną,  która  piękność  dobrze  naśladuje,  to  naprzód  dreszcz  po  nim  chodzi,  coś  z  owych
lękó w lam wtedy. A potem patrzy na nią,  modląc się oczy ma  jak p rzed o łtarzem bó stwa i gdyby się nic bal,  że
go  za  komp letnego  wariata  wezmą,  kład łby  jak  przed  posągiem,  jak  przed  bogiem  samy m,  ofiary  u  stóp
kochanka.  Zobaczył  go,  a  oto  po  pierwszym  dreszczu  od miana.  Pot  go  oblewa  i  gorącość  go  ogarnia
niezwyczajna. Bo oto weszły  weń przez oczy pro mienie piękna i rozgrzały w nim soki odży wcze dla piór. A gdy
się soki ogrzeją,  zaczyna tajać twarda powło ka,  w  której od dawna zarodki piór  zamkn ięte tkwiły, a  kiełkować
nie  mogły. Kiedy teraz pokarm napływa,  zaczynają pęczn ieć i od ko rzonkó w rosnąć trzony piór po całej duszy,
bo cala była niegdyś w piórach.
  W ięc kip i w nie j teraz wszystko i wytryska, i lak ja k len, które mu zęby wy rastają, ja kieś ma swędzen ia i ból w
dziąsłach, tak samo czu je się dusza człowieka, który zaczął pió ra puszczać. Coś w niej kipi i coś się burzy, i boli,
i  łechce,  kiedy  pióra  rosną.  I tylko  kiedy  na  piękność  kochanka  patrzy  i  bierze  w  siebie  cząstki,  które  z  niego
promieniami  idą,  a  nazywają  się  urokiem,  natenczas się  rozpływa  i  ro zgrzewa,  przestaje  się  męczyć  i  napełnia
się radością.
     Ale  gdy  się  oddali,  przeschnie,  zsychają  się,  krzepną  i  zatykają  ujścia,  którymi  pióra  wychodzić  mia ły,  i
zarodki piór po zamykane w swoich torebkach, a skropione urokiem, tłuc się zaczynają na podobieństwo tętnic i
wciskać  ostrzami  w  u jścia  swoich  ko mór,  tak  że  dusza  ze  wszech  stron  tysiącem  żądeł  d źgana  wścieka  się  i
cierpi.  A  kiedy  sobie  przypomn i  to,  co  piękne,  raduje  się.  Miesza  się  w  niej  radość  i  wściekłość,  i  stąd  jej
rozpacz; dziwnie g łupi stan wewnętrzny: człowiek n ie wie, co się z nim d zieje, i jest wściekły. Chodzi jak wariat
i ani w nocy spać, ani w dzień sobie miejsca znaleźć nic  mo że. Tęskni i goni tam, gdzie się spodziewa zobaczyć
tego, co ma p iękność.
     A  gdy  zobaczy  i  weźmie  w  siebie  strumienie  uroku,  topnieją  skrzepy,  ustają  na  chwilę  owe  żądła  i  mę ki,  a
przychodzi słodka chwila ro zkoszy najwyżs zej. Toteż odchodzić od niego nie chce za nic na świecie i  kochanka
ceni nade wszystko.

     Zapomina  o  matce  i  braciach,  i  o  znajo mych  najbliżs zych;  nie  dba  o  to,  że  się  majątek  zaniedbany
rozlatuje, nie zważa na opinię i za nic  ma wszelkie normy przyzwoitości, których poszanowaniem niegdyś tak
się chlubił: gard zi  wszystkim; chce tylko służyć ukochanemu i tak blisko niego spać, jak tylko  można.  Bo nie
tylko  nabożeństwo  jakieś  ma  do  tego,  który  piękność  posiada,  ale  w  nim  lekarza  znajduje  na  najcięższą
słabość swoją.
  Ten stan, chłopczyku piękny, stan ten, o którym mó wię , ludzie  Erosem nazy wają , a jak go zwą bogowie,
będziesz  się  mo że  ś miał,  kiedy  ci  powiem,  boś  miody.  Zachowały  się  bowiem  dwa  wiersze,
prawdopodobnie  ze  szkoły  homerydów,  z  których  jeden  trochę  jest  wolny  zarówno  w  treści  swej  jak  i  w
formie. A mó wią tak:

     Ludzie  skrzydlaty m  Erosa  zwą,  a  bogowie  Zwą  go  latawce m,  bo  wiec znie   piórka  go  Świerzb ią  do
tom.
Wolno  w  to  wierzyć,  a  wolno  i  nie;  ale  w  każdy m  razie  takie  są  kochania  przy czyny  i  takie  są  uczucia
kochanków.
     Ktoś, kto na zie mię spadł z orsza ku Zeusa, potrafi znieść i c ię ższe ataki  Skrzydlatego. Inaczej c i,  którzy byli
sługami  Aresa  i  za  nim  niegdyś  chodzili.  Tych  kiedy  Eros  napadnie,  a  zdaje  się  im,  że  ich  w  czy mś  krzy wdzi
kochanek,  gotowi  mordować  zaraz  i  poświęcić  siebie  wraz  z  kochankiem  na  ołtarzu  bóstwa.  A  podobnie,  jeśli
kto należał do chóru innego boga, to tego znowu czci i naśladuje jak  mo że, na wzór  jego obcuje z tymi, których
o kocha, i do  innych się podobnie odnosi, jak długo nie  jest zepsuty, a pierwszy dopiero  żywot tutaj spędza. A
miłość  ziemską  wybiera  każdy  inaczej,  zależn ie  od  charakteru,  i  jakby  kochanek  bogiem  był  dla  niego,  tak  go
każdy, niby posąg bóstwa, rzeźbi i p rzy ozdabia, i czci, i na cześć jego święta obchodzi szalone.

Więc towarzysze Zeusa szukają zawsze w duszach swych kochanków czegoś, co by Zeusa przypominało.

Patrzą więc, czy ktoś  ma  w swej naturze pierwiastki  filo zoficzne  i  władcze, a  jeśli ta kiego  znajdą  i pokochają,
robią wtedy wszystko, żeby kochanek tych cech nabrał w całej pełni. I jeśli się przedtem tą sztuką nie zajmowali,
zabierają się do niej teraz, uczą się  jej, skąd tylko  mogą, i na własną rękę próbują dusze  kochanków  zgłębiać  i
rozwijać. A chcąc we  własnym  wnętrzu odkryć po śladach naturę bóstwa opiekuńczego, dochodzą z czasem do
tego;  bo  z  konieczności  patrzą  ustawicznie  w  twarz  boga  i  stykają  się  z  nim  pamięcią;  przeto  w  nich  bóg

wstępuje i oni biorą z niego charakter i naśladują jego sprawy, o ile człowiek w ogóle mo że wziąć w siebie i
mieć coś z boga. A przypisują to wp ływowi osób ukochanych; za czy m je jeszcze więcej kochają. I chociaż sami
z Zeusa czerpią, jak bachaniki przelewają wszystko na dusze osób wybranych, a teraz im coraz to bliższych, i
starają się o to, żeby mo żliwie najwierniej przypo minały ich boga.

Ci, którzy za Herą szli, szukają natur kró lewskich, a jeśli którą znajdą, tak samo z n ią postępują. A którzy za

Apollonem  lub jakim  innym bogiem, ci  znowu w ślady swego boga wstępując szukają chłopca na swoją modlę,
a  jeśli  im  się  uda  go  znaleźć,  naśladują  bóstwo sami  i  nakłaniają  do  tego  kochanków;  wdrażają  ich  w  sprawy
swego bóstwa i starają się ich w miarę sił do istoty bóstwa doprowadzić.
     Ta m n ie  ma  mie jsca na zazdrość ani na ordynarne sceny; całe ich p ostępowanie zmie rza tylko do tego, żeby
jak  największe  i  jak  najbard ziej  wszechstronne  podobieństwo stworzyć  między  kochankiem  a  sobą  i  bogiem,
którego czczą.
     Więc pię kne to usiłowania  i święcenia  wstępne u tych, którzy prawd ziwie  kochają; jeśli  je s kutek pożądany
uwieńczy,  wó wczas  te  usiłowania  przy jaciół,  cierpiących  na  szał  Erosa,  szczęściem  się  stają  d la  osób
ukochanych, o ile się wziąć dad zą. A b ierze się ludzi wybranych w laki sposób:
Jakeśmy na początku tej opowieści na trzy części każdą duszę  podzielili: dwie niby na kształt  koni, a trzecia na
kształt  wo źnicy,  zostańmy  i  teraz  przy  tym  porównaniu.  Z  koni  zaś,  powied zie liśmy,  jeden  dobry  jest,  a  drugi
nie.  Ale  na  czy m  polega  dobroć  jednego,  a  złość  drugiego,  tegośmy  nic  przechodzili;  więc  powie dzmy  teraz.
Otóż ten  z nich,  który  lepsze  ma stanowisko, kształty  ma proste a proporcjonalne i  zgrabne; wysoko nosi kark,
nos ma łagodnie zgarb iony, białą  maść, czarne oczy;  ma ambicję, ale  j  ma władzę nad sobą, i wstyd w oczach.
Lubi  zasłużoną  chwalę;  batoga  nie  potrzebuje,  dobre  słowo  mu  wystarcza.  A  drugi  krzy wy,  gruby  i  lada  jako
związany; twardy  ma  kark, krótką szy ję, nos do góry zadarty, czarną sierść, ogień w krwią nabieg łych oczach;
buta  i  bezczelność  to  jego  żywioł.  Nie  słyszy  całkiem,  bo  ma  kudły   w  uszach;  ledwie  że  b icza  i  ościenia
posłucha.
     Więc  kiedy  woźnica  ujrzy  ja kąś  zja wę  miłosną  i  żar  mu  duszę  ogarnia,  kiedy  mu  tęsknota  pierś  rozpiera,  a
żądła  łechcą  na  wszystkie  strony,  jeden  koń,  który  zawsze  słucha  woźnicy,  wtedy  także  wstydem  się  kieru je  i
sam siebie zatrzy mu je,  żeby nie wskoczyć przednimi nogami na kochanka; za to drugi nie zważa na ukłucia ani
razy,  których  mu  wo źnica  n ic  szczędzi,  i  w  d zikich  podskokach  pędzi  wprost  przed  siebie.  Męczy  się  z  n im
strasznie  jego sąsiad w  zaprzęgu; rady  mu nie  mo że dać  i  woźnica -  On ich rwie wp rost na kochanka, żeby tam
odświeżyć wspomn ienie  wdzięków A fro dyty. A ci obaj oburzają się  zrazu  i ciągną w przeciwną stronę, bo ten
ich zmusić chce do bezeceństwa strasznego. W końcu, kiedy wszystko nic n ie po maga, idą za nim; on ich wlecze
za  sobą.  Już  ustąpili:  już  się  godzą  czynić,  co  im  każe.  Zb liżają  się  do  kochanka  i  oto  staje  przed  nimi  jego
postać jasna. Kiedy ją u jrzał woźn ica, b łyskawicą mu wtedy przed oczy ma staje wspomnien ie piękności;
myśl jego ulatuje do jej istoty i ogląda ją znowu; ona tam stoi obok władzy nad sobą, tam na świętych stopniach.
Myśl jego przejrzała i lęk ją oblatuje święty; więc pada na wznak i ty m są- c my m szarpie w tył cugle tak mocno,
że oba konie stają dęba na zadach. Jeden z nich  rad, bo nic ciągnął  w stronę przeciwną, a tamten butny, bestia,
nierad bardzo.  Cofają się jednak oba; jeden ze wstydu i strachu kroplami potu skrapla całą duszę, a drugi, kie dy
mu  już u zda warg nie ran i, a upadek wstecz nie grozi,  ledwie  że tchu nabrał, ciskać się  zaczyna w pasji  i obelgi
miotać; od tchórzów wy myśla wo źnicy i towarzyszowi w zaprzęgu, że to ze strachu i n ie po męsku popsuli szyki
i  złamali  u mo wę.  I  znowu  ich  chce  gwałtem,  wbrew  ich  chęci,  naprzód  wlec  i  ledwie  im  ustąpić  raczy,  '..',.,
kiedy się proszą,  żeby im to na następny raz odło żył. gt.          Kiedy termin u mó wiony przyjd zie, oni udają,  że
zapo mnieli,  ale  on  go  przypo mina  i  znowu  gwałt  im  zadaje,  rży,  wlecze  za  sobą  i  wy musić  chce  na  nich
zbliżenie  do  chłopaka  w  takiej  samej  myśli  jak  poprzednim  razem.  Kiedy  już  są  blisko,  spuszcza  łeb,  stawia
ogon do góry, bierze  wędzidło na kieł  i rwie naprzód bez pamięci i  wstydu. Woźnicy tym razem  jeszcze gorzej,
toteż  się  jeszcze  gwałtowniej  rzuca  wstecz,  jak  u  mety  wyścigów,  i  tym  gwałto wniej  butnej  bestii  munsztuk  z
zębów  wyrywa,  język  mu  przebrzydły  i  paszczękę  do  krwi  zdziera,  a  zad  i  stopy  w  ziemię  wpiera;  niech  się
bestia męczy.
  Po kilku takich le kcjach pokornieje butna szelma  i zac zyna słuchać przezornego woźn icy, a kiedy piękną
postać zobaczy,  wtenczas ginie  ze strachu. Odtąd zaczyna dusza tego, który  kocha, chodzić  ze  wstydem i
czcią, i z obawą śladami u kochanej osoby.

  Kiedy  zaś  człowie k,  który  nie  udaje   miłości,  ale  do znaje  tego  uczucia   naprawdę,  boskim  ku lte m  otacza
wybrańca, ten żywi  wpra wdzie dla n iego pewną naturalną sympatię, jednakże trzy ma go zra zu z da leka ,  może  i
dlatego, że między ko legami  kiedyś plotki krąży ły o tym, który kocha, i  mówiono, że się nie wypada wdawać w

poufalsze  stosunki  na tle  erotycznym.  Z  czas em  jednak  wie k  i  koniec zność  robi swoje  i  dochodzi  do  zbliżenia
międ zy nimi.
     Bo  nigdzie  nie  jest  napisane,  żeby się  tylko  źli  lud zie  musieli  do  siebie  zbliżać,  a  ludzie  dzie lni  nie  mogli.
Kędy się zaś stosunki l  rozmo wy częstsze nawiążą,  wybrany spostrzega ku swemu  wielkiemu   zdumieniu coraz
nowe  objawy  życzliwości  ze  strony  zakochanego  i  zaczyna  dochodzić  do  przekonania,  że  wszyscy  inni  przy -
jaciele i b liscy nic mu właściwie nie dają w porównaniu z tym człowiekiem, w którego bóg wstąpił.
     A kiedy ten dłuższy c zas tak postępuje i  zbliża się do niego, i styka z nim  w salach gimnastycznych i gdzie
indziej  także,  wtedy  bić  zaczyna  źródło  o wych  promieni,  które  Zeus,  w  Gan imedesie  zakochany,  urokiem
nazwał, i strumień ich obfity płynie ku temu, który kocha, wnika weń i wypełn ia go po brzegi, a co zostaje, prze-
lewa się, i tak jak wiatr albo echo jakieś od gładkich a twardych ciał odbite znowu tam wraca, skąd wyszło, tak i
strumień  piękności  znowu  do  swego  źródła  przez  oczy  —  zwyczajna  to  jego  droga  do  duszy  —  wraca,  a
wróciwszy  skrapia  pory,  który mi  się  pióra  cisnąć  zwykły;  pióra  rosną  i  oto  się  dusza  kochanka  miłością
napełnia.  I  on  ju ż  kocha,  ale  jeszcze  sam  n ie  wie  kogo.  I  ani  wie,  co  się  z  nim  d zieje,  anihy  to  powied zieć
potrafił. Ale jakby się od kogoś choroby oczu nabawił, nie wie, skąd  mu to przyszło, i n ie wie,  że w przyjacielu
swym,  jakby w  zwierciadle, siebie samego ogląda. Kiedy on jest przy nim, lżej  mu, podobnie jak i tamtemu. A
kiedy  go  nie  ma,  tęskni,  podobnie  jak  i  tamten  za  nim,  bo  jest  w  nim  Eros  Wzajemny.  Ale  on  go  nie  nazywa
miłością, tylko przy jaźnią,  i  myśli,  że tak jest naprawdę. A pragnie podobnie jak tamten, cho ciaż nie tak silnie;
pragnie go widzieć, czuć, ściskać, cało wać  i  leżeć razem blisko,  l oczywiście, n iezadługo zaczyna to  wszystko
robić.
     Kiedy  tak  leżą  ko ło  siebie,  wtedy  nieposkromiony  koń  zakochanego  ma  niejedno  do powiedzenia  wo źnicy.
Za tyle trudów rad by sobie użył choć trochę. A koń wybrańca nic nie mó wi, tylko żąd za wre i n ie wie sam, co
ma robić, ściska przyjaciela i cału je za to, że taki dla niego dobry strasznie; leżą blisko siebie, a jemu tak jest, że
nie umiałby niczego ze swej strony odmówić tamtemu, gdyby on czegokolwiek chciał od niego. Ale towarzysz
w zaprzęgu i wo źnica ciągną w stronę przeciwną. Mają wstyd i ro zu m.
     Jeśli  w nich tedy zwycię żą lepsze strony duszy, wiodące do porządnego życia i do filo zofii, pędzą wtedy obaj
żywot w szczęściu i w jedności, panują nad sobą  — przyzwo ici. Umieli  w swojej duszy ujarzmić to, w czy m się
jej  zło  kryło, a  wy zwo lili to, w czy m d zielność. Kiedy pomrą, skrzydła  ich poniosą wysoko; palmę  zwycięstwa
wzięli  w  jednym  z  trzech  naprawdę  olimp ijskich  zawo dów,  a  większego  dobra  nad  to  ani  rozsądek  ludzki,  ani
szał boski dać człowieko wi nie zdoła.
     Je żeliby zaś podlejszy jaki  żywot wiedli, nie  mieli nic wspólnego z filo zofią, a dbali o to, co pochwala wie lu,
łatwo się  im trafić c  mo że, że gdzieś przy  pijatyce czy  innej  wesołej sposobności owe nieposkro mione ru maki
dusze ich zastaną bez straży, zaciągną ich na jedno  mie jsce, i ci wezmą wtedy i  zrobią to, co wielu chwali  jako
szczęście. Późn iej się to będzie powtarzało, choć nieczęsto, bo się ich cała dusza na to nie zgadza.
     W przyja źni żyją z sobą i tacy dwaj, chocia ż już nie  tak ja k ta mci, za równo wtedy, kiedy ich miłość łączy, jak
i  polem,  kiedy  ich  miłość  przeminie.  Uważają  obaj,  że  sobie  winni  wzajem  s zacunek  i  zaufanie  największe,
którego się nigdy łamać nie godzi, a rozpoczynać wojnę. W chwili śmierci skrzydeł nie dostaną, ale wyjdą z ciał
na poły w piórach; i tak dość wielka dla n ich nagroda za szał  miłości.  Bo w ciemność i czeluści podziemne nie
godziłoby się iść ty m,  którzy ju ż stąpali po ścieżkach podniebnych. Więc gdzieś po jasnych drogach chodzą w
szczęściu, a gdy godzina przy jdzie, równocześnie skrzydeł dostają — za to, że kiedyś kochali.
Takie dary, takie skarby boskie przyniesie ci, ch łopcze, przyjaźń tego, który  kocha. A pieszczota i poufałość z
tym, co nie  kocha,  rozsądkiem ś miertelny m podlana, skąpą  ręką zn iko me  ziemskie dobra ci wyd zieli, a czy mś
tak podłym i niskim, choć to u tłu mu za leta, duszę c i zapra wi, że się d ziewięć tysięcy lat będzie musia ła u? około
ziemi kręcić i pod ziemią jeszcze do ro zu mu nie przy jdzie.
     Oto  ci,  przy jacie lu  nasz.  Erosie,  wedle  sil  naszych  najpiękn iejszą  i  najlepszą  oddaje my  powinna  pieśń
przebłagalną. Jeśli w ogóle, a przede wszystkim  w słowach musiała być trochę poetycka, to tylko ze wzg lędu na
Fajdrosa.  Więc  p ierwszą  mo wę  mi  odpuść,  a  dając  nagrodę  za  d rugą,  nie  racz  mi  w  dobroci  swej  i  w  łasce
odbierać sztuki kochania ani mi jej w gniewie swy m nie popsuj. Daj, żeby  mnie piękni  ludzie  jeszcze więcej niż
dzisia j cenili. A w

pierwszej mowie, jeżeliś my ci coś przykrego powiedzieli, Fajdros i ja, to pomny, że Lizjasz

był tej mowy ojcem i winowajcą, spraw, żeby on takim mo wo m dał nareszcie pokój, a do filozofii go za
przykładem b rata jego Po lemareha nawróć, aby się i ten tutaj człowiek w n im zakochany przestał chwiać na obie
strony, lecz Erosowi i filozofii życie swe poświęcił!

FAJDROS

Modlę się i ja z tobą, Sokratesie; niech się tak stanie jeżeli tak lepiej d la nas. A mowę twoją ju ż od

chwili podziwiam. O ileż ładniej ją zrobiłeś niż pierwszą! Doprawdy, boję się, czy mi się Lizjasz teraz
nędzarzem nie wyda, nawet gdyby się spróbował mierzyć i jeszcze inną napisał. A wiesz ty, cudowny człowieku,
że jego o to pisanie niedawno ju ż nabierał jeden z polityków w pamficcie. W cały m paszkwilu ciąg le go
pisarzyną przezy wa. W ięc mo że się w nim amb icja ruszy i przestanie pisać.

SO KRATES

Eh, to zabawny argument, a przyjac iela swego całkie m nie znasz, jeśli myślis z, że on sobie wiele

robi z besztania. A czy myślisz, że i paszkwilant serio brał to, co mó wił?

FAJDRO S

Tak to przynajmn iej wyglądało, Sokratesie. A zresztą sam wiesz, że najwy ższe i najpoważniejsze

figury w państwie wstydzą się pisywać studia i nie lubią pis m po sobie zostawiać. Zupełnie ich nie nęci taka
sława u potomności; nie chcą kiedyś uchodzić za sofistów.

SO KRATES

Słodki wykręt, Fajdrosic! Nie wiesz, że to poszło od

Wielkiego Wykrętu na Nilu? A oprócz tego, że

to wykręt, to i tego nie wiesz, że najbard ziej amb itni politycy najwięcej lubią pisać swoje myśli i zostawiać
pismo po sobie. A jak który pisze mowę, to tak kocha swoich chwalców, że na samy m początku wypisuje tych,
co go pochwalili.

FAJDROS

Jak to myślisz? Nie ro zu mie m.

SO KRATES

Nie ro zu miesz? Przecież na początku każdej mo wy politycznej mas z zawsze imię tych, którzy

danego polityka pochwalili.

FAJDROS

Jak to?

SO KRATES

Ano: „Na podstawie uchwały Wielkiej Rady albo Zgromadzen ia Ludowego, albo jednej i drugiej

instytucji",  tak  się  prze cież  zaczynają  mo wy  polityczne.  A  len,  co  uzasadniał  wn iosek  dany,  samego  siebie
wy mien ia  bardzo  uroczyście  i  pochlebnie  o sobie  wspomina,  ten  pisarz  niby;  a polem  mówi  długo  i  szeroko  i
popisuje się mądrością przed ty mi, którzy go chwalą. No có ż, mo że inaczej się pisze mowy polityczne?

FAJDROS

No nie.

SO KRATES

Nieprawdaż? I jeżeli uchwalą, to autor wychodzi wesoły z teatru; a jak skreślą i nie ma co pisać

mo wy, bo ktoś nie dorósł do tego, to i on ma s mutek, i ma rtwią się jego towarzysze.

FAJDROS

I bardzo.

SO KRATES

Więc chyba nie gardzą tą robotą, ale ją podziwiają.

FAJDROS

No pewnie.

SO KRATES

A cóż dopiero, jak się trafi zdolny mówca albo król, a dojd zie do potęgi takiego Likurga albo

Solona, albo Dariusza i nieś miertelny m zostanie w państwie pisarze m — c zyż nie u waża się sam za równego
bogom jeszcze za życia i czy potomni nie myślą o nim tak samo, kiedy patrzą na te pisma, jakie po sobie
zostawił.

FAJDROS

I bardzo.

SO KRATES

Więc weź jednego z takich lud zi, choćby nawet był troszkę nierad Lizjaszo wi; czy myślisz, że on by

mu także brat za złe to, że p isuje?

FAJDROS

Oczywiście, że n ie, wedle tego, co mó wisz; toż musiałby i sam sobie brać za złe własne upodobania.

SO KRATES

Więc to rzecz oczy wista, że samo p isanie mów nie hańbi.

FAJDROS

A co?

SO KRATES

A to, uważam, jeżeli ktoś nie pięknie mó wi i pis ze, ale haniebnie i źle.

FAIDROS

No oczywiście.

SO KRATES

Więc jakże się to pisze p iękn ie i n ie pięknie? Chcesz, Fajdrosie, i z tego punktu rozpatrzyć Lizjasza i

innych dawniejszych i przyszłych pisarzy polityc znych i obyczajo wych, poetów i pro za ikó w?

FAJDROS

Ty się pytasz, czy chcę? A na cóż by człowiek ży ł, jak

nie dla takich przyjemności? Toż przecież nie

dla takich, przed który mi się naprzód ma jakąś przy krość albo się w ogóle nic z nich nie ma. A takie są bodajże
wszystkie przyjemności ciała. Toteż się słusznie przy jemnościami n iewo lników nazywają-

SO KRATES

No tak — c zas ma my , zdaje się. A przy ty m uwa ża m, jak ta m nad naszymi głowa mi p iewiki, ja k to

zwykle w upal, śpiewa ją i coś rozma wiają  z sobą, i na nas patrzą z góry.  Gdyby tak wid ziały,  że  i  my dwa j,  jak
to  niejeden  w  południe,  nie  rozmawiamy ,  a  tylko  się  jeden  z  drugim  kiwa  i  jako  ciężko  myślący  usypia
oczarowany ich g łosami, słusznie by się z nas śmiały;
myślałyby, że to mo że jakichś dwóch niewolników przyszło do nich, do gospody, spać jak owieczki  w południe
koło  źródła. A  jak  zo baczą,  że  rozmawiamy  i u miemy  ko ło nich  jak  koło  Syren przepłynąć nic oczaro wani, to
pewnie się ucieszą i przyniosą nam dar, który im bogowie pozwolili lud zio m dawać.

FAJDROS

A jakiż one mają dar? Zdaje się, że tego nie słyszałem.

SO KRATES

O, to nieładnie, żeby przyjaciel Muz czegoś podobnego nie słyszał. Otóż powiadają, że one były

niegdyś  ludźmi,  kiedy  je szcze  Muz  nie  było.  A  kiedy  przyszły  Muzy  i  zjawił  się  śpiew  po  raz  pierwszy,  taki
zachwyt szalony ogarnął niektórych lud zi ówczesnych, że dla śpiewu zaniedbywali jadła i napoju. Śpiewali tylko
i  marli, nie  zdając sobie z tego sprawy. Od nich pochodzi ród piewikó w,  które od  Muz ten dar otrzymały,  że się
umieją obyć bez jedzenia. Ju ż od urodzenia nie potrzebują jadła ani napoju, tylko śpiewają  wciąż, aż do śmierci,
a polem  idą do Muz  i opowiadają każdej,  kto je czcił tutaj na  ziemia  Terpsychorze  mówią o tych, którzy  jej  w
chórach  cześć  oddawali,  i  pozyskują  d la  n ich  łaskę  Mu zy,  Eralo  się  od  nich  dowiaduje  o  naszych  spra wach
miłosnych,  a  inne  Muzy  podobnie,  jako  że  ro zmaite  są  ich  kulty.  A  najstarszej,  Kalliopie,  i  drugiej  z  rzędu,
Uranii,  donoszą  piewniki  o  tych,  którzy  w  filozofii  ży ją  i  mu zykę  tych  dwóch  bogiń  czczą  nade  wszystko.  Te
Muzy, opiekunki nieba i  mów boskich i ludzkich, głos mają najpiękniejszy. Więc z wielu powodów powinno się
o czy mś rozmawiać, a nie spać, kiedy jest południe,

FAJDROS

No, to rozma wiaj my.

SO KRATES

Więc mo że to, coś my właśnie poruszyli; zastanowić się nad tym, jak się to właściwie mó wi dobrą

mo wę i pisze, a jak złą. Mo że to ro zważy my.

FAJDROS

Oczywiście.

SO KRATES

Więc naprzód, czy nie potrzeba, jeśli mo wa ma być dobra i piękna, żeby umysł autora znal prawdy o

tym, o c zy m autor za mie rza mó wić.

AJDROS

A ja, Sokratesie, słyszałem, że kto chce być kiedyś kto mówcą, temu nie potrzeba wiedzieć, co jest

istotnie sprawiedliwe, ale to tylko, co tłu m za sprawiedliwe uważa; tłu m przecież będzie sądził. I nie istotne
dobro czy piękno, ale co uchodzi; przecież ty m się ludzi przekonywa i nakłania, a nie prawdą.

SO KRATES

Tych słów lekceważyć nie trzeba, Fajdrosie, które mędrcy mó wią, ale się zawsze przyjrzeć potrzeba,

co też to oni mó wią. Toteż i tych słów teraz nie odrzucimy z góry.

FAJDROS

Słusznie mówisz.

SO KRATES

Wiec tak się im p rzy jrzy my.

FAJDROS. Ja k?

SO KRATES

Ano — gdybym cię tak nakłania ł, żebyś sobie konia kupił, bo masz iść na wojnę, a obaj byśmy nie

wied zieli, co to koń; ja bym tylko tyle wiedział o tobie, że Fajdros uważa za kon ia to zwierzę do mowe, które ma
największe uszy.

FAJDROS

To by śmieszne było, Sokratesie.

SO KRATES

Ale gdzie tam. I gdybym cię tak z zapałem prze konywał i namawiał, uło żywszy mo wę pochwalną na

osła, a nazywałbym go koniem, i wy wodził, że to najcenniejszy dobytek i koło do mu, i na wojnę, że się
znako mic ie z niego walc zy i on zbroję ci potrafi przynieść i jego inne ro zma ite pożytki wychwa la ł.

AJDROS

A to by już było najś mieszn iejs ze.

SO KRATES

A czyż nie lepiej, gdy przyjaciel jest śmieszny, niż gdy jest straszny i wróg?

FAJDROS

No pewnie.

SO KRATES

A jak taki retor, który n ie wie, co jest dobre i złe, a ma przed sobą zgro madzenie, które także tego

nie wie , i on je prze konywa i nakłan ia — nie w takiej ma rnej sprawie jak ta, żeby pochwałę osła wygłaszał niby

konia — ale jeśli on zło przedstawi ja ko dobro, a dbając, o opinię tłumu, nakłoni ich do czynu złego, za miast do
dobrego, to jak myślisz, jaki pó źniej plon zbierze sztuka

retoryczna z takiego posiewu?

FAJDROS

Oczywiście nieszczególny.

SO KRATES

Ale wiesz, przyjacielu, czy my znowu nie zanadto brutalnie atakujemy sztukę wy mowy? Trochę, to

nie  szkodzi.  Bo  ona  gotowa  powiedzieć:  „Cóż  wy  za  głupstwa  wygadujecie?  Przecież  ja  n ikogo,  kto  nic  zna
prawdy, nie  zmusza m,  żeby się uczył  mó wić, ale gdyby się mnie  kto pytał o radę, to niech już tamto  ma przed -
tem,  a  potem  dopiero  niech  mnie  b ierze.  A  to  tylko  mówię  wielkim  głosem,  że  bez  mo jej  pomocy  człowiek,
który by i znał byty, bezwarunkowo nie potrafi p rzekonywać ludzi  i nakłaniać żadną inną sztuką".

FAJDROS

No, czy ż nie będzie miała racji? Przecież to słuszne.

SO KRATES

Zgoda, jeżeli tylko mo wy, które za nią idą. zechcą jej dać świadectwo, że ona jest sztuką. Bo tak

jakby m  słyszał,  jak  nadchodzą  tutaj  mowy  niektóre  i  świadczą,  że  ona  kłamie  i  że  n ie  jest  sztuką,  ale
nieartystycznym  rzemiosłem,  kwestią  rutyny.  Aby  mówić  o  czy mś,  a  nie  tykać  prawdy,  powiada  jeden
Spartanin, na to nie ma żadnej prawdziwej s ztuki i nigdy takiej n ie będzie.

FAJDROS

Dawaj no te mo wy, So kratesie; ka ż im tu przyjść i ro zpytuj, co i ja k mó wią.

SO KRATES

A to pójdźcie tu, d ziateczki, przekonajcie Fajdrosa, który ma także ładne dzieci, że jeśli nie będzie

porządnym filo zofem, to i mówić n igdy porządnie nie potrafi o n iczy m. A n iech odpowiada Fajd ros.

FAJDROS

Pytajc ie.

SO KRATES

Nieprawdaż, że sztuka wy mowy w ogóle jest sztuką prowad zenia dusz lud zkich za pomocą mó w, i

to nie tylko w sądach i jakie tam inne zebrania czy zgro madzen ia publiczne, ale i w prywatnych kółkach; jedna i
la sama, c zy to o wielkie rzec zy chodzi, c zy o małe . A co jest słuszne, to jest równie cenne w sprawach wielkie j
wagi jak i w marnych. Albo jak ty to słyszałeś?

FAJDROS

Ależ nie tak, na Zeusa, zgoła nie tak, ale najwięcej podobno w sądach mówi się i p isze wedle p rawideł

sztuki; mó wi się i na zgro madzen iach ludowych. A tak więcej — to m n ie słyszał.

SO KRATES

Aha, toś ty słyszał tylko o sztukach retorycznych Nestora i Odyseusza, które w wolnych chwilach

pod Ilionem spisywali, a o s ztukach Palamedesa nie słyszałeś?

FAJDROS

Aj, dalibóg, że Nestora; bo ty z pewnością z Gorgiasza robis z Nestora, a ten Odyseusz to z pewnością

Trazy mach i Teodor.

SO KRATES

Może być. Ale im dajmy pokó j. A ty powied z, w sądach oskarżyciele i oskarżeni co robią? Bronią

sprzecznych twierdzeń, czy co powiemy?

FAJDROS

Właśnie to.

SO KRATES

I la m chodzi o to, co jest sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe?

FAIDROS

Tak jest.

SO KRATES

I p rawda, że mó wca-artysta potrafi to tak robić, żeby

się jedna i ta sama rzecz ty m samy m ludzio m

raz wydawała sprawiedliwą, a jak zechce inaczej, to znowu n iesprawied liwą?

FAJDROS

A czemu n ie?

SO KRATES

A na Zgromadzen iu Ludowy m to znowu przedstawicie lo m państwa jedno i to samo ra z potrafi

przedstawiać jako do bre, a drugi raz wprost przeciwnie?

FAJDROS

Tak jest.

SO KRATES

No, a czyż my n ie znamy takiego Palamedesa z Elei, który tak artystycznie mó wi, że słuchający

także głowy tracą i zdaje im się, że jedno i to samo jest równe i nierówne, że jest jedno i że go jest wiele, albo że
stoi, to znowu, że się rusza.

FAJDROS

Doskonale go znamy.

SO KRATES

Więc nie tylko w sądach ma swoje pole sztuka sprzecznych twierd zeń i na Zgro madzen iach

Ludowych, ale chyba wszystko, o czym się mówi, obejmuje jedna ja kaś sztuka, jeśli taka ist nieje, i ta potrafi
każdą rzecz do każdej innej przyró wnać w gra nicach mo żliwości, i jeśli ktoś inny takie ró wnania i analogie skry-
cie przeprowad za, wydobyć je potrafi na światło.

FAJDROS

Nie — jak ty to właściwie mó wisz?

SO KRATES

Poczekaj, mo że ci lak będzie jaśniej: gdzie jest łatwiej o błąd, o po my łkę: tam, gdzie się rzeczy

bardzo ró żnią od siebie, czy tam, gd zie mało co?
F

AJDROS

Tam, gdzie mało co.

SO KRATES

A jak ci łatwiej przejść niepostrzeżen ie do sprzecznego stanowiska: szeregiem d robnych przejść i

odcieni, c zy wie lkich?

FAJDROS

No, jakżeżby nie?

SO KRATES

Więc kto chce w błąd wprowad zać drugich, a nie ma sam paść jego ofiarą, musi doskonale

rozpoznawać podobieństwo bytów i niepodobieństwo.

FAJDROS

No, koniec znie musi.

SO KRATES

A może on potrafi, chociaż prawdy sam o każdej rze czy nie zna, ro zpoznać w drugich drobne i

wielkie analogie międ zy

nie znanymi mu naprawdę bytami?

FAJDROS

To niemo żliwe.

SO KRATES

A nieprawdaż, że jeśli ktoś wydaje sądy niezgodne z rzeczywistością i jest w błęd zie, to widocznie

stan ten wywołało u n iego pewne podobieństwo, winny temu pewne analogie międ zy rzeczami?

FAJDROS

Tak bywa,

SO KRATES

Więc czyż i artysta nawet potrafi przejść drogą subtelnych odcieni i drugiego odwieść poprzez

analogię od tego, co w każdym wypadku istotnie jest, do czegoś z tym sprzeczne go, i czy sam przy ty m nie
popadnie w Mad, jeśli nie wie, czym jest naprawdę każdy byt?

FAJDROS

To niepodobna.

SO KRATES

A więc, przy jacielu: sztuka wy mowy u takiego, m prawdy nie zna, a ży je tylko opinią, to nie będzie

żadna sztuka, tylko ś miech.

FAJDROS

Coś niby tak.

SO KRATES

Więc jeżeli chcesz, to popatrzmy do mo wy Lizjasza, masz ją przy sobie, i weźmy te, któreśmy sami

mó wili. Zobaczmy, jakie tam będą wady artystyczne i zalety.

FAJDROS

Ach, to doskonale; bo tak jakoś sucho, goło teraz mó wimy , bez żadnych przykładów.

SO KRATES

A wiesz, to ciekawy przypadek. Tutaj w tych dwóch mowach gotów się znaleźć przykład na to, jak

to ktoś, co zna prawdę,

robi figle i nabiera słuchaczów. Ja sądzę, Fajdrosie, że winny temu tylko bóstwa lego

miejsca, a mo że być, że to ci zausznicy Muz, co nam tu nad głową śpiewają, lak nas w prezencie natchnęli. Bo
gdzież ja; ja nic mam n ic wspólnego z żadną sztuką wy mowy!

FAJDROS

No, no, niech ci będ zie. Żebyś tylko jasno mó wił.

SO KRATES

Proszę cię, przeczytaj no początek mowy Lizjasza!

FAJDROS

„O co mi chodzi, wiesz, i że za właściwe uważam taką rzecz pomięd zy nami, toś słyszał. Sądzę zaś, że

nie powinno mnie o mijać to, czego pragnę, dlatego że właśnie zakochany w tobie nie jestem. Toż takiemu
później żal każdej..."

SO KRATES

Czekaj! Przecież gd zie on błądzi i jaka tu wada artystyczna, potrzeba powied zieć. Nic?

FAJDROS

Tak jest.

SO KRATES

Czy ż to nie jest oczy wiste, że w kwestiach tego rodzaju na jedną wszyscy zgodnie patrzy my, a na

drugą rozbieżnie?

FAJDROS

Może być, że ja ro zu miem, co ty mówisz; tylko powied z jeszcze trochę jaśniej.

SO KRATES

Bo niech ktoś wy mien i na przy kład żelazo albo srebro, to czyż n ie mamy wtedy wszyscy jednego i

lego samego na myśli?

FAJDROS

Zupełnie.

SO KRATES

A cóż, jeśli wy mieni sprawied liwość lub dobro? Nieprawdaż, że wtedy jeden idzie tam, drugi sam i

nie zgadzamy się z sobą nawzajem ani nawet sami z sobą,

FAJDROS

Zupełnie tak.

SO KRATES

W niektórych lematach się zgadzamy, a w innych nie?

FAJDROS. Ta k.

SO KRATES

A w którychże łatwiej nas w pole wywieść i w których jest większe pole dla artyzmu mó wcy?

FAIDROS

Oczywiście w tych niepewnych, które się mienią w oczach.

SO KRATES

Więc kto chce opanować sztukę wy mowy, ten przede wszystkim to powinien systematycznie

rozró żniać i chwytać jakieś charakterystyczne cechy jednej i drugiej formy: zarówno lej, która się ludzio m w
oczach mien i, ja k i tej, co nie .

FAJDROS

Piękną by formę miał przed oczy ma duszy laki, który by to zawsze ch wytał.

SO KRATES

A polem myślę, że jak ma z czy mkolwiek do czynienia, to nie powinien nigdy przeoczać, tylko

bystro spostrzegać, do ja kiego też rodzaju należy to, o czy m ma mó wić.

FAJDROS

No, no.

SO KRATES

A cóż Eros? On, powiemy , należy do tych niepewnych, co to się mienią w oczach, czy nie?

FAJDROS

Ależ do niepewnych, oczywiście. Có ż ty myślisz? Czy on by ci był inaczej pozwolił na to, coś o nim

mó wił niedawno, że jest nieszczęściem d la wybranego i dla zakochanego, a zaraz

potem, że jest największy m

dobrem

SO KRATES

Toś doskonale powiedział, ale jeszcze i to powied z — bo ja, wiesz, dobrze nie pamiętam przez to, że

we mn ie bóg był wstąpił — czy ja Erosa określiłem na początku mowy?

FAJDROS

Ależ na Zeusa, doskonale, i to jak!

SO KRATES.

To dopiero! To powiadasz, że o tyle większy mi artystkami byłyby Nimfy, córki Acheloosa , i Pan,

syn Hermesa, niż Lizjasz, syn Kefalosa. A może nie — może i sam Lizjasz to zrobił: zmusił nas na początku
mo wy do lego, żeśmy Erosa pojęli

jako jakiś jeden byt, tak jak on chciał, i stąd już poszedł cały po rządek

dalszych mó w. Pozwól, mo że znowu przeczytamy początek jego mowy?
F

AJDROS

Jak myślisz: ale czego ty szukasz, tego tam nie ma.

SO KRATES

Ale c zytaj no — żeby m ja jego samego słyszał.

FAJDROS

„O co mi chodzi, wiesz, i że za właściwą uważam taką rzecz pomięd zy nami, toś słyszał. Sadzę zaś , że

nie powinno mnie w omijać to, czego pragnę, dlatego właśnie, że zakochany w tobie nie jestem. Toż takie mu
później żal każdej wyświadczonej przysługi, skoro tylko żąd zę nasyci..."

SO KRATES

Oj, zdaje się, że d ługo byśmy szukali, nimbyśmy znaleźli to, o co nam chodzi. Toż len nawet nie z

początku, tylko jakoś od końca, w drugą stronę, chce przez tę mo wę płynąć i zaczyna od tego, co by zakochany
już po wszystkim, na samy m końcu, mógł mó wić do kochanka. A możcm g łupstwo palnął, Fajdrosic, uko chana
głowo?

FAJDROS

No, tak jest, Sokratesie; toż właśnie o koniec chodzi

w jego mowie.

SO KRATES

Ee, a poza tym? Ty nic zau ważas z tego niechlujstwa myślowego w tej mo wie? Cóż myślis z, że to, co

tam jest na drugim miejscu, z jakiejś konieczności musiało siać właśnie na drugim, czy równ ie dobrze
jakie kolwie k inne zdanie?

Ja się na ty m nie ro zu miem, więc mi się zdawało, że autor z całą bezczelnością pisze sobie to, co mu ślina na
język przyniesie. A ty uważasz, że mu pewna konieczność literacka kazała kłaść jedno po d rugim w tym właśnie
porządku?

FAJDROS

Zanadloś łaskaw, jeżeli myślisz, że ja potrafię jego pracę tak jasno rozebrać,

SO KRATES

Ale ci to będzie jasne, że każda mowa, tak jak zwierzę, musi się jakoś trzy mać kupy, musi stanowić

jakieś ciało indywidualne; nie może być bez głowy i bez nóg, ale powinna mieć tułów i kończyny dobrane do
siebie i z góry określone całością.

FAJDROS

Jakżeby nie?

SO KRATES

Więc patrzaj na mo wę swego znajo mego, czy jest taka, czy nie taka. A zobaczysz, że ona całkiem

taka ja k len epigra m, który, jak powiada ją, ma być na grobie Midasa we Frygii.

FAJDROS

Jaki to epigra m i co w nim jest takiego?

SO KRATES

Ta m jest to:

— gdyby tak można artystycznie ująć to, co w nich siedzi, to by o była miła rzecz.

FAJDROS

W których to?

SO KRATES

A tak: spojrzeć z góry i sprowadzić jednym rzutem oka szc zegóły tu i tam rozsypane do jednej istoty

rzeczy; potem by c zło wie k  ka żdy szczegół określił  i dopiero byłoby jasne, o czy m  za ka żdy m ra ze m  mówi; tak
jak  teraz  się  mó wiło  o  Erosie.  Na przód  określenie:  czy m  jest.  Może  dobrem,  mo że  złem,  to  inna  rzecz.  Ale
dopiero potem mowa mogła być jasna i mogło się w n iej jedno z drugim zgadzać.

AJDROS

A druga forma to która, powiadasz, Sokratesie?

SO KRATES

A znowu tak móc ciąć, dzielić na formy, na członki, jak urosły, i nic próbować łamać żadnej części,

jak to lichy kucharz robi. Ale tak jak te nasze  mo wy przed chwilą;  w nich się przecież ujęto nierozu mną część
duszy  w  jakąś  jedną  wspólną  formę  i  tak  jak  z  jednego  ciała  wyrastają  dwie  strony  równoważne:  jedna  się
nazywa prawą, a druga  lewą, lak  i te  mo wy obydwie pojęły nie-rozu m nasz jako tkwiącą w nas jedną formę, a
potem pierwsza  z nich odcięta część lewą  i  znowu  ją ro zdziela na dwie, i  znalazła w  końcu międ zy nimi laką,
powiedzmy ,  całkiem  lewą  stronę  miłości  i  tę  też  ganiła  zupełnie  słusznie,  a  druga  nas  poprowadziła  na  prawą
stronę szaleństwa,  równoważną  tamtej,  i  wyszukała  miłość  w  pewnym  sensie  boską;  postawiła  nam  ją  p rzed
oczy

i pochwaliła, jako że jej zawd zięczamy największe dobro.

FAJDROS

.Bardzo słusznie mówisz.

SO KRATES

Ja to i sam ogromnie lubię, Fajdrosie. Ja przepadam L za podziałami i uogólnieniami; inaczej nie

umiałby m  mówić ani  myśleć. A jak  mi się kiedy zdaje,  że ktoś inny umie  wid zieć całość i jej części organicznie
związane, to za nim chodzę kro k w  kro k,  „jakby m ślad boga napotkał". Ale czy tych, którzy to umieją, słusznie
czy  niesłusznie  nazywam,  to  bóg  raczy  wiedzieć.  Dotąd  ich  nazywałem  d ialektykami.  A  teraz  tych,  co się  od
ciebie  i  od  Lizjasza  nauczą,  powied z,  jak  tych  trzeba  nazy wać?  Czy  to ,  to  jest  sztuka  wymowy :  to,  czy m  się
Trazy mach  posługuje  i  inn i?  Tak  mądrze  mówią  i  d rugich  lak  uczą,  że  ci  im  z  dobrej  woli  grube  pien iądze
przynoszą, jak kró lo m jakim?

FAJDROS

A, oni są zupełnie jak królowie, ale całkiem się nie rozu mieją na tym, o co ty się pytasz. A tamten

rodzaj, zdaje mi się, że całkiem dobrze nazwałeś: dialektyką. Ale retoryka jakoś ciągle jeszcze przed nami
ucieka.

SO KRATES

Jak powiadasz? Ładne to musi być, to coś, co by oprócz tamtych rzeczy zostało, a miałoby być

mimo sztuką! W każdy m razie nie traktujmy tego lekko. Ale powied z, co właściwie może być jeszcze poza tym
w retoryce?

FAJDROS

.Bardzo wiele , So kratesie. To wszystko, co jest w podręc znikach retoryki.

SO KRATES

Dobrze, żeś przypomn iał. To pewn ie będzie to, że wstęp mó wi się na początku. To mó wisz, co?

Takie subtelności techniczne!

FAJDROS

Tak.

SO KRATES

A potem jakaś ekspozycja, polem dowody, po trzecie świadectwa, a po czwarte

prawdopodobieństwa, l podobno jakieś potwierdzen ie i poboczne potwierd zenie ma mó wić ten nieoc eniony
majster mów z Bizancju m.

FAJDROS

Ty myślisz o Teodorze? To zasłu żony czło wiek.

SO KRATES

Jeszcze jak! I jak robić replikę główną i poboczną w oskarżeniu i w obronie. A ślicznego Eucnosa z

Paros nie wyprowadzimyż na plac, tego, co to pierwszy wynalazł  „doniesienia wstępne" i „pochwały uboczne"?
Niektórzy  powiadają,  że  on  nawet  i  „besztania  uboczne"  miał  wierszem  mawiać,  taką  miał  pa mięć;  to  mądry
człowiek!  A  Tizjaszo wi  i  Gorg iaszowi  dajmy  pokój.  Ci  niech  śpią,  ci,  co  to  uważali,  że  prawdopodobieństwo
więcej  warte n iż prawda, a silą  wy mowy  lego dokazy wali,  ze się to, co  małe,  wydawało  wielkie, a co wielkie,

jak małe, a co najnowsze, wygląda

to jak stare, a co sprzeczne, jak nowe; i ową zwięzłość mów wynaleźli i to

rozwodzenie się bez końca nad wszystkim. Jak to raz Prodikosowi opowiadałem, to się śmiał i mówił, że on
tylko sam jeden wynalazł to, czego potrzebuje sztuka wy mo wy; a potrzebuje, powiada, ani długich mó w, ani
krótkich, tylko w samą miarę.

FAJDROS

Bardzo mądre, Prodikosie.

O KRATES

A Hippiasza n ie wy micn imy? Z ty m by się z pewnością zgodził ta mten gość z Ele i.

FAJDROS

Pewnie.

SO KRATES

A Polosa Muzeum figur retorycznych, te jego na c przykład dip lazjo logie, gnomo logie, ikonologie?

A słownik Liky-mn iosa, który mu tamten darował, żeby napisał o p iękn ie brzmią cych słówkach?

FAJDROS

A czy to nie były po części wynalazki Prolagorasa?

SO KRATCS

A lak: pewna poprawność językowa, chłopcze, i wiele innych pięknych rzeczy. Ale mistrzem w

lamentach i jękach przed sądem, w artystycznym wywlekan iu starości i ubóstwa, w ty m celował ten atleta z
Chalcedonu. O, ten mąż pysznie umiał wy woływać oburzenie, a potem je, powiada, czarem wy mo wy

uśmierzał. Znako micie u miał oczern iać kogo bądź albo odpierać potwarze wszelkiego rodzaju.
Ale na zakończenie mo wy to podobno wszyscy się jednakowo zapatrywali; tylko jeden lak 10 nazywał, a drugi
inacze j.

FAJDROS

Ty mówisz o ty m, jako to trzeba przy końcu mo wy wszy stko pokrótce zebrać i p rzypo mnieć

słuchaczom, co się mówiło.

SO KRATES

Właśnie to mó wię, a ty masz mo że jes zcze coś do powied zenia o sztuce układania mó w?

FAJDROS

A, drobnostki; nie warto o nich mó wić.

SO KRATES

Mniejsza o drobnostki. Ale tamte rzeczy, mo że by je tak do światła zobaczyć, jakie i kiedy mają

znaczen ie w sztuce?

FAJDROS

Mają, bardzo wielkie, wobec tłu mu — na Zgro mad zeniach Ludowych.

SO KRATES

Mają niewątpliwie. Ale bój się Boga! Przypatrz się i ty sam; mo że i ty odniesiesz takie wrażenie —

ja uważam, że to wszystko jest ogromnie rzadkie płótno.

FAJDROS

Pokaż tylko.

SO KRATES

Bo proszę cię; gdyby tak ktoś przyszedł do twego przy jaciela Eryksimacha albo do jego ojca

Akumcnosa i powiedział:
„Ja takie ro zmaite rzeczy u miem ciało m  ludzkim podawać,  że  jak  zechcę, to się  każde ro zgrzeje albo oziębi, a
jak  mi się podoba, to potrafię sprowadzić  wy mioty albo i przeczyszczenie,  i  inne takie najrozmaitsze skutki. A
ponieważ to umiem, uważam się za  le karza i sądzę,  że drugiego potrafię tego wyuczyć, o ile  mu użyczę wiedzy
o tych środkach". Cóż, myślisz, powiedzieliby mu na to?

FAJDROS

Cóż innego, jak nie zapytaliby go, czy oprócz lego wie także, który m ludzio m co podawać potrzeba i

kiedy, i w ja kie j da wce.

SO KRATES

A gdyby powiedział, że: Ani mo wy, ale sądzę, że ten, który się tego ode mnie nauczy, sam już

potrafi zrobić to, o co c mn ie pytasz?

FAJDROS

No to pewnie by powied zieli, że ten człowiek zwariował i gdzieś tam z podręcznika coś posłyszał albo

mu jakieś lekarstwa w ręce wpadły i dlatego mu się zdaje, że został lekarzem, a nie ma najmniejszego pojęcia o
medycynie.

SO KRATES

A cóż, gdyby tak do Sofoklesa ktoś przyszedł albo do Eurypidesa i powied ział, że potrafi na lemat

lada drobnostki robić olbrzy mie tyrady, a na wielki temat króciutkie, a jak zechce, to

skargi i la menty, i na

odwrót, straszne stówa i gro źby, i inne takie rzeczy; on tego uczy i uważa, że podaje uczn io m sztukę d ramatu?

FAJDROS

I ci, Sokratesie, wyśmialiby go zapewne, jak każdego, kto by sądził, że tragedia jest czy mś innym niż

porządnym ko mpleksem -łych właśnie składników dobranych do siebie nawzajem i do całości.

SO KRATES

No, bez szorstkości i bez impertynencyj byłoby się między nimi obeszło, ale tak jakby mu zyk

spotkał kiedyś człowieka, któremu się zdaje, że umie naukę harmon ii, bo potrafi uderzyć ton bardzo wysoki i
całkiem niski, to nie palnąłby mu z miejsca:

„Ty  bałwanie,  czyś  zwariował?",  ale  ze  to  Muz  przy jaciel,  więc  delikatnie:  „Ależ  mó j  drogi,  koniecznie  i  to
potrzeba  znać,  jeśli  ktoś  chce  zostać  mistrzem  harmonii,  ale  mo że  zajść  i  taki  wypadek,  że  móg łby
najmniejszego  pojęcia  nie  mieć  o  harmonii,  kto  by  miał  ty lko  takie  przygotowanie  jak  ty.  Ty  posiadasz
wiado mości wstępne do nauki harmonii, ale n ie samą naukę".

FAIDROS

Bardzo słusznie.

SO KRATES

Nieprawdaż? Więc i Sofokles powiedziałby, że ten ktoś popisuje się tylko czy mś, co jest przed

tragedią, ale to nie dramaturgia, i Aku menos by powiedział, że to przed medycyną, a nie medycyna.

FAJDROS

Tak, w każdy m razie.

SO KRATES

No cóż? A gdyby tak ów złotousty Adrastos albo Perykles przyszedł i usłyszał o tych ślicznych

sztuczkach,  o  którychcśmy  dzisiaj  mówili,  o  tych  brachylogiach  i  ikonologiach,  cośmy  to  je  musieli  brać  pod
światło, có ż, czyhy się gniewali  i padłoby z ich ust, tak  jak ode  mnie  i od ciebie, także  jakieś  mocne słowo na
tych,  któny  to popisali  wszystko  i  uczą  tego  niby sztuki  wy mo wy;  czy  też  oni,  mą d rzejsi  od  nas,  byliby  nam
zaraz  usta  zamknęli,  mówiąc:  „Fajdrosie  i  So kratesie,  nie  trzeba  się  gniewać,  ale  wybaczyć,  jeśli  lu dzie  nie
umiejący  myśleć  porządnie  n ie  potrafili  o kreślić,  czy m  jest  sztuka  retoryczna,  i  skutkiem  lego  niedomagania
umysłowego,  mając w  ręku tylko potrzebne wiado mości i środki poprzed zające c tę sztukę, sądzili,  że wynaleźli
samą sztukę  wy mowy.  Uczą tego drugich i  zdaje  im się,  że  znako micie  wyuczają s ztuki  mówienia. A podać to
wszystko  lak,  żeby  naprawdę  przekonywało,  a  złożyć  całość  organicznie  związaną  to  niby  nic?  To  ju ż  n iech
sobie uczeń sam z siebie wydobędzie w samej mowie!"

FAJDROS

Tak, tak, Sokratesie. Zdaje się, że to istotnie coś takiego, ta cała sztuka, którą ci ludzie podają na

wykładach i w podręcznikach jako retorykę. Zdaje mi się, że masz rację. Ale wiesz, tę sztukę istotnego mówcy,
takiego, który przekonywa naprawdę, jakby to i skąd by ją mo żna wziąć?

SO KRATES

Umieć mó wić, Fajd rosie, to mo że tak jak zostać doskonałym zapaśnikiem, a nawet z pewnością

tak samo ja k  z in nymi  rzec za mi. Je że li c i natura dala talent wrodzony, będziesz  znako mitym  mó wcą,  jeśli do
tego dodasz wiedzę  i pilność wytrwałą. Jeśli  jednego lub drugiego zaniedbasz, będzie ci tego do doskonałości
brakło.  A  o  ile  chodzi  o  artyzm  w  tych  rzeczach,  to  zdaje  mi  się,  nie  tędy  do niego  droga,  którędy  Tizjasz
prowadzi i Trazy mach.

FAJDROS

A którędy?

SO KRATES

Wiesz co, mó j kochany, wydaje się, że najdoskonalszy mó wca ze wszystkich to Pery kles.

FAJDROS

Co ty mó wisz!

SO KRATES

Każdemu wielkiemu artyście przydadzą się bajdy o naturze nieba i ziemi. Po win ien się raz w życiu

bawić  takim  szperan iem  w  rzeczach  wielkich.  Stąd  musi  u mysł  nabierać  szerszego  spojrzen ia  na  wszystko,
zaokrąglać  się  n iejako  i  dojrzewać.  I  Perykles  posiadał  to  spojrzen ie  obok  zdolnoś ci  wrodzonych.  Wpadł  na
takiego właśnie Anaksagorasa, napełnił sobie głowę  filo zofią przyrody i doszedł natury ro zu mu i n iero zu mu; o
tym  zawsze  dużo  mó wił  Anaksagoras.  Perykles  wyciągnął  stąd  to,  co  mu  się  później  przydało  w  sztuce
wy mowy.

FAJDROS

Jak ty to rozu miesz?

SO KRATES

Przecież ze sztuką wy mowy to tak samo jak z medycyną.

FAJDROS

.Jak to?

SO KRATES

W jednej i w drugiej musisz rozbierać, analizo wać naturę: ciała w jednej, a duszy w drugiej, jeśli nie

chcesz na podstawie samej tytko rutyny i doświadczenia cia łu podawać lekarstwa i wyrabiać w nim zdrowie i
siły, a duszy podawać myśli i obyczaje zacne i ro zwijać w niej p rzekonania dowolne i d zielności.

FAJDROS

Podobno lak, So kratesie.

SO KRATES

A naturę duszy zrozu mieć należycie, przypuszczasz, że c mo żna bez natury wszechrzeczy?

FAJDROS

Jeśli mamy wierzyć Hippokratesowi, temu z Asklepiadów, to nawet i natury ciała na innej drodze nie

poznasz.

SO KRATES

Dobrze mówi, przyjacielu. A le trzeba oprócz Hippokratesa i ro zu mu zapytać, czy nam słuszność

przy zna.

FAJDROS

Zgoda.

SO KRATES

Więc weź pod uwagę to, co o naturze mówi Hippokrates i prawd ziwy ro zu m. Nieprawdaż, że tak

należy rozpatry wać

naturę każdej rzeczy? Naprzód się zastanowić nad tym, czy to coś prostego, czy też ma

różne rodzaje to, w czy m sami chcemy być mistrzami i w czym drugich chcemy doprowadzić do doskonałości, a
polem, jeśli to coś prostego, zastanowić się nad jego siłami: jakie to z natury swej posiada zdolności czynne i
bierne i wzg lędem ja kich przed miotów; a jeśliby to miało więcej form, to je wy liczyć i zastanowić się nad każdą,
podobnie jak nad całością, jakie każda ma dyspozycje czynne i w jakich od czego zostaje zależnościach.

FAJDROS

Zdaje się, że tak, Sokratesie.

O KRATES

Bez tego będziesz chodził po omacku. A żaden artysta

nie powinien w swej pracy przypominać

ślepego ani głuchego. Przeciwnie, czemu kolwiek mo wę swą poświęci, jasno okaże, jaka jest naprawdę natura
tego, w co mową zechce utrafić. A to chyba będzie dusza.

FAJDROS

No tak.

SO KRATES

Nieprawdaż? Wszystkie usiłowania skupi na ten przedmiot. Bo przekonania i skłonności w niej

właśnie chce wy wołać. Czy tak?

FAJDROS

Tak.

SO KRATES

Więc naturalnie i Trazy mach, i jaki tam inny, który by serio brał i drugim podawał sztukę wy mowy,

naprzód ogromnie ściśle i jasno opisze dus zę i pokaże, czy jest jedna i jednolita, czy też ma, na kształt ciała,
różne fo rmy. Bo to się nazywa pokazać naturę czegoś.

AJDROS

A pewnie.

SO KRATES

Po drugie zaś, na co z natury swej działać potrafi i co na nią d ziała.

FAJDROS

no.

SO KRATES

Po trzecie, u łoży systematycznie rod zaje mó w i rod zaje duszy oraz ich stany wewnętrzne i przejd zie

wszystkie przyczyny za porządkiem, wiążąc każdy szczegół z każdy m, i pouczy, jaka mo wa na jaką duszę i z
jakiej przyczyny z konieczności działa, a na drugą zupełn ie nic działa.

FAJDROS

To by znako micie było. Doprawdy.

SOKRATES

Więc nigdy, przyjacielu, rzecz napisana lub wykładana

w inny m jakimkolwiek sposobie żadną miarą nic będzie miała cech sztuki, czy to o inny jaki lemat będzie szło,
czy o ten właśnie. Ty mczasem ci, co dzisiaj o ty m p iszą, a których ty słuchałeś, ci zdolni
do wszystkiego mistrze wy mo wy chytrzy są i ukry wają się z ty m, że się doskonale znają na duszy ludzkiej. Więc
pokąd nie zaczną w ten sposób wykładać i pisać, nie damy się im przekonać, że uprawiają sztukę. '

FAJDROS

.W jaki sposób niby?

SO KRATES

Wprost słowa przytoczyć potrzebne nie jest łatwo. Ale ogólnikowo, jak potrzeba pisać, jeżeli

rzecz ma mieć cechy sztuki, ile mo żności to bym powiedział.

FAJDROS

Więc powiedz!

SO KRATES

Skoro w naturze mowy le ży zdolność do prowadzenia dusz, to czło wie k, który chce być mówcą,

musi koniecznie  wied zieć, form dusza posiada. Zatem jest ich tyle a tyle, a są takie i takie. A kiedy się rozbierze
i  wykaże, skąd  jedni  ludzie są tacy, a drudzy  inni,  to znowu są takie  i takie  formy  mó w, a każda  ma coś sobie
właściwego.  Otó ż  takich  lud zi  z  po mocą  takich  mó w  d la  tej  i  tej  przyczyny  łatwo  jest  nakłan iać  do  takich  i
takich rzeczy, a innych dla innej przyczyny nakłonić trudno. A kiedy to dostatecznie pojmie, powinien się potem
nauczyć bystro śledzić  i spostrzegać, że tak jest i  że się tak d zieje  w życiu praktyczny m.  Jeżeli tego nie potrafi,
to mało co więcej będ zie  wied ział ponad to, co kiedyś słyszał, kiedy chodził na  wykłady. Dopiero  kiedy po trafi
powiedzieć, ja ka mo wa na kogo dzia ła, a przy nadarzające j się sposobności potrafi się bystro zorientować, że oto
mam  przed  sobą  takiego  człowieka  i  taką  naturę,  o  której  się  wtedy  mówiło,  a  oto  on  tu  jest  naprawdę  przede
mną i temu by potrzeba w ten sposób i taką mowę podać, aby go do tego i tego nakłonić — dopiero kiedy to już
potrafi, a ocenić umie sposobność; co kiedy powiedzieć, a co przemilczeć, wie, kiedy stosować zwięzłość, a kie -
dy  znowu  żale  wy wodzić  i  rzucać  groźby,  te  wszystkie  rodzaje  re toryczne,  których  się  powyuczał,  jeśli  wie
zaws ze, kiedy je pora stosować, a kiedy nie —  wtedy dopiero jest skończonym  mówcą artystą, a prędzej nie. A
jeśli  po mija  coś  z  tego,  kiedy  mowy  wygłasza,  wy mo wy  uczy  lub  podręczniki  retoryki  układa,  a  twier dzi,  że
mo wa jego ma zna miona sztuki — mądrze jszy od niego ten, kto mu  nie u wie rzy. Có ż. więc? — powie  mo że taki

pisarz — Fa jdrosie i So kratesie, we źmie my taką sztukę wy mowy, c zy mo że inacze j by ją pojąć?

FAJDROS

Niepodobna, Sokratesie; niepodobna inaczej. A le to niemała robola, jak się zdaje.

SO KRATES

To prawda. Toteż bierz mowy jedną za d rugą; prze wracaj je na wszystkie strony i próbuj, mo że

znajd ziesz jaką ła twiejszą i krótszą drogę do sztuki — bo po cóż ci iść daremnie długą i trudną, jeżeli mo żesz
pójść krótszą i łatwiejs zą. A jeżeli mo że masz jakąś pomoc w ty m, coś od Lizjasza usłyszał albo od innego
takiego, to spróbuj powiedzieć; przypomn ij sobie.

FAJDROS

Tak dla próby to bym miał — ale w tej ch wili mi trudno.

SO KRATES

Jeśli chcesz, to ja ci coś powiem, co m słyszał od jednego z takich.

FAJDROS

Owsze m.

SO KRATES

Mówią, pajdrosie, że trzeba czasem i za wilkiem cos powiedzieć.

FAJDROS

To i ty lak zrób.

SO KRATES

Otóż oni powiadają, że nie ma co tak poważnie brać tych rzeczy i tak g łęboko sięgać, a takie

ceregiele  z ty m robić , bo to przecie ż prosta rzec z,  jakeś my ju ż  i na początku tej  mowy po wiedzie li,  że kto chce
być  tęgim  mó wcą,  lego  nie  powinna  nic  obchodzić  prawda  w  odniesieniu  do  tego,  co sprawiedliwe  i  dobre  w
postępowaniu ludzkim i  w  ludziach samych,  którzy s ą takimi  z natury czy z  wychowania, bo przecież  w sądach

nigdzie n iko mu n ie chodzi o prawdę w tych rzeczach, tylko o przekonanie. A przekonywają
prawdopodobieństwa, więc one powinny obchodzić p rzyszłego mistrza wy mowy. Toż nieraz w oskarżeniu lub w
obronie nawet i fak tów nie należy przedstawiać, jeśli

miały prze bieg nieprawdopodobny, ale

prawdopodobieństwa. W ogóle mówca powinien szukać tylko prawdopodobieństwa, a prawdzie po wied zieć:
bywaj zdro wa, a nie wracaj. Bo cala sztuka mówcy tkwi w ty m, żeby cały czas miał prawdopodobieństwo za
sobą.

FAJDROS

Ty właśnie to przedstawiasz, Sokratesie, co mówią ci, którzy udają mistrzów wy mo wy. Przypominam

sobie, żeśmy ju ż przedtem dotknęli czegoś takiego, a im się zdaje, że to rzecz p ierwszorzędnej wagi.

SO KRATES

No, przecie ż samego Tizjasza znasz na wskroś - Więc niech nam sam Tizjasz powie, co on innego

rozu mie przez prawdopodobieństwo jak nie to, co się. tłu mowi wydaje.

FAJDROS

Cóż by innego?

SO KRATES

Otóż on wpadł na taki mądry i artystyczny pomysł i napisał, że jak kiedyś człowiek słabej budowy,

ale odważny, poturbuje mocnego, a tchórzliwego,  zrabuje  mu zarzutkę czy co innego, a zaprowadzą go do sądu,
wtedy  żaden  z  nich nic  powinien  prawdy  powiedzieć,  ale  tchórz  powin ien  mó wić,  że  go  ów  odważny  nie  sam
jeden tylko napadł, a ten niech dowodzi,  że byli przecie ż sa mi, a przede wszystkim powinien sobie pomóc tym,
że „gd zieżby m się ja, tyćki, brał do takiego chłopa?", a tamten się nie przy zna do swego tchórzostwa, ale znowu
coś zacznie łgać i  zaraz da przeciwn iko wi nową broń do ręki. I  w innych sprawach podobnie. To podobno są w
ogóle same lego mn iej więcej rod zaju, te artystyczne mowy. Nie lak, Fajdrosie?

FAJDROS

Ano tak.

SO KRATES

Strach! Jak to oni sprytnie taką nieznaną sztukę odkryć potrafili, ten Tizjasz i ci inni, jak oni się tam

wabią wszyscy. Ale,

mój p rzy jacielu, mo że by im tak powied zieć...

FAJDROS

Co?

SO KRATES

„Tizjaszu, myśmy dawno jeszcze, zanimeś tu przyszedł, przy o kazji jakiejś mó wili, że się ludzie

prawdopodobieństwem  karmią  dlatego  właśnie,  że  ono  jest  do prawdy  podobne.  A podobieństwa,  jakeśmy  to
właśnie  przeszli,  w  każdym  wypadku  najlep iej  i  najp iękn iej  wynajdywać  potrafi  ten,  który  prawdę  zna.  Więc
jeśli  jeszcze  coś  innego poza  tym  masz  do  powiedzen ia  o  sztuce  wymowy,  to  cię  posłuchamy,  a  jeżeli  nie,  to
będziemy  ju ż  polegali  na  tym,  cośmy  w  tej  chwili  wykazali:  że  jeśli  ktoś  słuchaczów  swoich  e  nie  potrafi
segregować wedle ich natury ani nic będzie umiał d zielić bytów wedle ich różnych rodzajów, a wszystkie razem
zbierać i obejmo wać jedną istotą, ten nigdy w wy mowie n ie dojd zie do takiego mistrzostwa, do jakiego czło wiek
dojść  potrafi.  Ale  do  tego nie  dojdzie  nikt  bez  wielu  trudów  i  wysiłków;  a  trudy  te  nic  dla  mów  i  postępków
ludzkich podejmować powin ien człowiek  rozu mny, ale na to, żeby  umiał  mó wić to, co się bogom podoba, i tak,
jak się im podoba, postępował, o ile  mu siły pozwolą. Nigdy bowiem, Tizjaszu, tak  mówią  mądrzejsi od nas, nie
powinien człowiek ro zu mny dbać o względy towarzyszów n iewo li, chyba tylko ubocznie, ale pozyskiwać so bie
władców  dobrych  i  z  dobrego  rodu.  A  jeśli  obręcz  drogi  wielka  i  długa,  nie  d ziw  się,  bo  się  nią  do  wielkich
rzeczy  idzie,  a  nic  lak,  jak  się  tobie  wydaje.  Ale  i  ten  cel  wysoki,  jak  nasza  mo wa  pokazu je,  jeśli  tylko  ktoś
zechce, osiągnąć na tej drodze potrafi".

FAJDROS

Bardzo to ładnie powied ziane, So kratesie; żeby to tylko ktoś potrafił!

SO KRATES

Ale już i zabrać się do pięknych rzeczy ładnie jest i warto; wszystko jedno, co człowieka spotka po

drodze,

FAJDROS

I bardzo nawet.

SO KRATES

No więc, o tym artyzmie i braku artyzmu w mowach byłoby ju ż dość!

FAJDROS

A pewnie.

SO KRATES

A tylko o pisaniu jeszc ze , gdzie ono jest na mie jscu, a gdzie nie , jeszcze to zostaje. Pra wda?

FAJDROS

Tak.

SO KRATES

Wiesz ty, jakeś powinien na punkcie mów postępować i mó wić , abyś się jak najwięcej bogu podobał?

FAJDROS

Zgoła nie, a ty?

SO KRATES

Słyszałem jedno podanie dawnych ludzi. Prawdę oni ty lko sami znają. Gdybyśmy i my ją znali,

czyby nam jeszcze zależało co na ludzkich sądach?

FAJDROS

Et, zabawne pytanie. Ale coś ty słyszał? Opowied z!

SOKRAT ES

Słyszałem tedy, że koto Naukratis w

Eg ipcie  mieszkał  jeden  z  dawnych  bogów  tamtejszych,  któremu  i  ptak  jest  poświecony,  nazywany  Ibisem.  A
sam  bóg  miał  się  nazywać  Teut.  On  miał  pierwszy  wynaleźć  liczby  i  rachunki,  geo metrię   i  astronomię,  dalej
warcaby i grę  w  kostki, a oprócz  lego litery. Królem  Egiptu całego był pod ówczas Tamu z, a panował  w owy m

wielkim  mieście w  Gó rny m Eg ipcie, które  Grecy nazywają Tebami  Egipskimi, a boga nazywają A mmonem. Do
niego tedy przyszedł Teut, nauczył go swoich sztuk i  kazał  mu je  rozpowszechnić  międ zy inny mi  Eg ipcjanami.
A ten pytał, jaki by każda z ich przynosiła pożytek, a potem, w  miarę  jak  mu się słowa Teuta wydawały słuszne
lub niesłuszne, jedno ganił, a drugie chwalił.  O każdej sztuce mia ł Tamu z Teutowi wiele dobrego i wiele  złego
do powiedzenia, o czy m długo byłoby opowiadać. Otó ż kiedy doszli do liter, powiedział Teut do Tamu za: Królu,
la  nauka  uczyni  Eg ipcjan  mądrzejszy mi  i  sprawniejszy mi  w  pamiętaniu;  wy nalazek  ten  jest  lekarstwem  na
pamięć i  mądrość. A ten mu na to: Teucie, mistrzu najdoskonalszy; jeden potrafi płodzić to, co do sztuki należy,
a  drugi  potrafi  ocenić,  na  co  się  to  może  przydać  i  w  czy m  zaszkodzić  tym,  którzy  się  zechcą  daną  sztuką
posługiwać.  Tak  też  i  teraz:  Ty  jesteś   ojcem  liter;  zatem  przez  dobre  serce  dla  n ich  przypisałeś  im  ..wartość
wprost przeciwną tej, którą one posiadają naprawdę. Ten wynalazek niepamięć  w duszach ludzkich posieje, bo
człowiek, który się lego wyuczy, p rzestanie ćwiczyć pamięć; zaufa p ismu i będ zie sobie przypo minał wszystko z
zewnątrz,  ze  znakó w obcych jego istocie, a nie z własnego wnętrza, z siebie samego. Więc to nie jest lekarstwo
na  pamięć,  tylko  środek  na  przypominanie  sobie.  Uczn io m  swoim  dasz  tylko  po zór  mądrości,  a  n ic  mądrość
prawdziwą, Posiądą bowie m wie lkie oc zytanie bez nauki i będzie się  im zdawa ło, że  wie le u mie ją, a  po większe j
części nie będą umieli n ic  i tylko obcować  z nimi będzie trudno; to będą mędrcy z pozoru, a nie  ludzie  mąd rzy
naprawdę.

FAJOBOS

Sokratesie! Jak ty łatwo u kładasz mo wy egipskie i jakie tylko chcesz, stąd i zowąd.

SO KRATES

Toż mo wa dębu w świątyni Zeusa w Dodonie miała pierwsza wyrocznię zawierać. Dawn i lud zie nic

byli tacy mądrzy jak wy młodzi; w prostocie ducha umieli i dębu, i głazu posłuchać, byleby ty lko prawdę mówił.
Czyż ci n ie wszystko jedno, kto to mó wi i skąd on? Więc nie na (o tylko patrzysz, czy lak jest naprawdę, c jak
on mówi, czy inaczej?

FAJDROS

Zamknąłeś mi usta; masz słuszność. I mnie się zdaje, że z literami to tak, jak ten Tebańczyk po wiada.

SO KRATES

Nieprawdaż? Ten, co myśli, że sztukę w literach zostawia, i ten, co ją chce z nich czerpać, jak gdyby

z liter mogło wyjść coś jasnego i mocnego, to człowiek bardzo naiwny i nie wie, co bóg Ammon powiedział,
skoro myśli, że słowa pisane coś więcej potrafią jak tylko przypomn ieć człowieko wi, który rzecz samą zna,

to,

o czy m p ismo tra ktuje.

FAJDROS

Zupełnie słusznie.

SO KRATES

Coś strasznie dziwnego ma do siebie pis mo, Fajdrosie, a prawdę rzekłszy, to i sztuka malarska. To ż i

jej  p łody  stoją  przed  tobą  jak  żywe,  a  gdy  ich  zapytasz  o  co  —  wtedy bardzo  uroczyście  milczą.  A  tak  samo
słowa pisane. Zdaje ci się nieraz, że one  myślą i  mówią. A jeśli  ich zapytasz o coś z tego, o czym  mo wa, bo się
chcesz nauczyć, one wciąż tylko jedno wskazu ją; zaws ze jedno i to samo. A kiedy sio mo wę raz napisze, wtedy
się ta pisana mowa toczyć zaczyna na wszystkie strony i wpada w ręce zarówno tym, którzy ją  rozu mieją,  jak  i
tym,  który m  nigdy  w  ręce  wpaść  nie  powinna,  i  n ie  wic,  do  kogo  warto  mó wić,  a  do  kogo  nie.  A  kiedy  ją
fałszywie oceniają i niesłusznie hańbią,  zawsze by się jej ojciec przydał do pomocy, bo sama ani się od napaści
uchronić, ani jej odeprzeć nie potrafi.

FAJDROS

I to bardzo słuszne słowa.

SO KRATES

A gdyby tak inną mowę zobaczyć; rodzoną siostrę tamtej: jaka ona jest i o ile lepsza i więcej potrafi

niż tamta.

FAJDROS

Jakaż to; jak ona się robi?

SO KRATES

Mistrz, który wiedzę posiada, pisze ją w duszy ucznia. Ona potrafi odpierać napaści i wie, do kogo

mó wić, a przed kim milczeć potrzeba.

FAJDROS

Mówisz o żywej, pełnej ducha mowie człowieka, który wied zę posiada; mowa pisana to jej mara

tylko?

SO KRATES

Ze wszech miar; ale coś innego mi powied z. Jeżeli rolnik ma ro zu m, a zależy mu na pewnym

nasieniu i chciałby,  żeby ono owoc wydało, to czy je  rzuci podczas lata gdzieś w ogródku Adonisa i będzie się
po ośmiu dniach cieszy ł, patrząc, jak to piękn ie wschodzi, czy też na to sobie czasem tylko, jeśli w ogóle kiedy, i
to dla zabawy pozwoli, od święta, a jeśli mu na który m nasieniu serio zależy, to jak  mu s ztuka ro lnicza nakazu je,
posieje je w gruni odpowiedni i będzie się cieszył, jeśli to, co posiał, po ośmiu miesiącach dojrzeje?

FAJDROS

Tak jest, Sokratesie; jedno będzie robił serio, a drugie inaczej — tak jak mó wis z.

SO KRATES

A cóż ten, który posiada wiedzę o ty m, co sprawied liwe i p iękne, i dobre; czy żby on miał mieć mniej

rozu mu od ro lnika, ta m gdzie chodzi o jego własne nasiona?

FAJDROS

Bynajmn iej.

SO KRATES

Więc i on nie będzie serio pisał łych rzeczy na płynącej wodzie, nie będzie piórem i a tramentem siał

stów, które za sobą słowa przemó wić nie potrafią i prawdy nauczyć, jak należy.

FAIDROS

Nie będzie; z pewnością nie będzie.

SO KRATES

O nie! Ogrody z liter i słó w dla własnej zabawy będzie obsiewał i pisał, jeżeli zechce; będzie sobie

kaplicę osobistych pamiąte k budował, aby do niej obudził, kiedy starość niepamięć p rzy niesie; on sam i  każdy,
który  za  n im  pójd zie  śladami.  Ro zkosz  będzie  miał  patrzeć,  jak  te  kwiaty  kwitną,  i  kiedy  inni  w  zabawach  i
ucztach,  i  innych  tego  rodzaju  rzeczach  odś wieżenia  szukają,  on  się  tak,  jak  mó wię,  bawić  potrafi  całe  swoje
życie.

FAIDROS

Przecudną opisujesz zabawę wobec tamtej, podłej. Tak się móc bawić mo wami: o sprawiedliwości i

tych innych, jak mó wisz, mity układać...

SO KRATES

Tak jest naprawdę, kochany Fajd rosie, lak jest. Ale znacznie p iękn iejs za poważna praca na ty m polu,

kiedy ktoś sztuki dialektyki  zażywa, a weźmie duszę  zdolną i u miejętnie  w n iej  za sadzi i posieje  mo wy,  które i
sobie samym,  i swojemu  siewcy po móc potrafią, a n ie  zmarnieją bez p lonu , bo jest w nich  nasienie,  z  którego
nowe  mowy  w  ro zmaitych  typach  ludzkich  rosną,  i  ono nie  umiera  nigdy,  a  takie  szczęście  daje  człowiekowi,
jakiego tylko tu dostąpić mo żna.

FAJDROS

O wiele to piękniejsze jeszcze, to co teraz mówisz.

SO KRATES

Więc teraz, Fajdrosie, możemy tamto ocenić, kiedyśmy się na to zgodzili.

FAJDROS

Ale co?

ATES

A to, cośmy chcieli wziąć pod uwagę, a zaszliś my aż tutaj:

i ten pamflet na Lizjasza za to, że pisuje mo wy. I ocenić mo wy same:

które z nich mają znamiona sztuki, a które nie. Bo jakie są znamiona sztuki i jej braku, to, zdaje mi się, jest już
do pewnego stopnia jasne.

FAJDROS

Zdaje mi się, ale przypomnij mi: lak króciutko!

SO KRATES

Zanim ktoś nie pozna prawdy w każdej materii, o któ rej mówi czy pisze, i nie potrafi zgodnie z

prawdą  określić  całości,  a  o kreśliwszy,  znowu  ją  na  poszczególne  formy  ciąć,  aż  dojdzie  do  elementów
niepodzielnych;  dopóki  się  w  taki  sam  sposób  nie  zapozna  z  naturą  duszy  i  nie  potrafi  znaleźć  w  każdy m
wypadku  c  takiego  rod zaju  mo wy,  który  by  danej  naturze  odpowiadał,  pokąd  nie  potrafi  mów  swoich  tak
układać  i  zdobić,  żeby  duszom  bo gatym  i  subtelnym  mógł  podawać  mowy  haftowane  i  d źwięczne,  a  duszom
prostym proste — tak długo nie potrafi być artystą, mistrze m  w narodzie  mó w,  i cała  jego robota nic przyda się
na nic, bo ani n ie nauczy nikogo, ani n ie przekona. Wykazała to już zresztą cała nasza ro zmowa.

FAJDROS

Istotnie; jakoś tak to wszystko wyglądało.

SO KRATES

Ju ż teraz jest jasne, czy wygłaszanie i pisanie mów jest czy mś piękny m, czy haniebnym, i kiedy

mo żna tym słusznie cisnąć

komuś w oczy, jak hańbą, a kiedy nie. Przecież to jasno wynika z poprzednich

słów.

FAJDROS

Co wynika?

SO KRATES

Ze jeśli Lizjasz czy inny taki jak on pisał albo będzie kiedyś pisał w sprawie prywatnej lub

publiczne j,  będzie  układał  prawa  i  proje kty  polityczne  i  będzie  mu  się  zdawało,  że  w  ty m  jest  wielka  silą  i
przejrzystość — to taka praca pisarska będzie hańbą dla autora; wszystko jedno, czy mu tym  kto w oczy ciśnie,
czy  nie.  Bo  nic  rozpo znawać  wid m  sennych,  wid ziadeł  w  zakresie  sprawiedliwości  i  n iesprawiedliwości,  w
zakresie  dobra  i  zła  —  to  nie  przestanie  nigdy  być  hańbą  w  oczach  prawdy,  choćby to  cały  tłum  bez  żadnych
wyjątkó w chwalił.

FAJDROS

Nie przestanie.

SO KRATES

.Nato miast ten, który wie, że w ka żdej mow ie, ja kikolwiek by mia ła te mat, musi być dużo rzeczy nie

na serio i że nie istnieje w ogóle żadna  mowa, ani wierszem, an i pro zą  wypowie dziana, ani napisana,  którą by
warto brać zbył serio, jak to je rapsodowie bez ro zgarnienia  i bez nauki  wygłaszają, byle tylko działać na dusze;
kto wie, że najlepszy  z  mó w skutek to tylko przypo mnienie wy wołane  w duszach pełnych wied zy  i  że światło
prawdziwe a doskonałe jest tylko w tych mowach, który mi c złowiek drugich naucza, a sam się od innych uczy o

tym, co sprawiedliwe i pię kne, i dobre, a na duszach je ludzkich wypisuje — ten będzie takie mo wy odczuwa ł
jak rodzone córki; naprzód tę, którą sam a począł we własnym wnętrzu, a potem te jej d zieci i siostry, które się w
innych duszach ludzkich porodziły i wy rosły, piękne — cóż go może obchodzić wszystko inne — taki człowiek,
Fajdrosie — to będzie , zdaje się, wzór, do którego byśmy obaj dojść pragnęli.

FAJDROS

Ze wszech miar; ja przynajmniej tego pragnę l mod lę się o to, co mó wisz.

SO KRATES

No — jużeś my się dosyć pobawili tą retoryką. A ty jak pójdziesz, to opowiedz Lizjaszo wi, ja keśmy

się  zeszli  w  zaciszu  c  Muz  i  w  ty m  Muzeu m  słyszeliś my  mo wy  ciekawe.  Mowy  te  kazały  coś  powiedzieć
Lizjas zowi, i  jeśli  kto inny podobne mowy układa, i Ho merowi,  i kto tam  inny wiersze skła da pod muzy kę i bez
mu zyki, a po trzecie So lonowi  i ka żde mu, który pisuje mo wy poli tyczne albo projekty ustaw układa, że jeśli  mu
w tej robocie przyświeca znajo mość prawdy i jeśli potrafi  w danym razie ustnie bronić tego, co napisał, i nieraz
w tej obronie poka zać, że  nic n ie warte to, co napisał, ten nie  zasługuje na nazwę wziętą od lichej

roboty, ale od

tego, co mu jako cel w tej robocie świeciło.

AJDROS

Więc jak mu się po zwalasz nazywać?

SO KRATES

Mędrzec, Fajdrosie, to za wielkie stówo i tylko bogu samemu przystoi. Ale „przyjaciel mądrości":

filozof, czy coś podobnego, to znacznie bard zie j stosowne i przyzwoite.

FAJDROS

I tak się nawet mó wi.

SO KRATES

Nieprawdaż, kto nie ma we własnym wnętrzu n iczego cenniejszego nad (o, co z siebie wydusił i

napisał po długich a cię żkich cie rpieniach, dodając i kreśląc nie zliczone razy — tego tylko słusznie mo żesz
nazywać poetą, pisarzem mó w czy praw.

FAJDROS

No chyba.

SO KRATES

Więc powied z to swemu przyjacielowi.

FAJDROS

A ty co? A co ty swojemu powiesz? którego także po mijać n ie potrzeba.

SO KRATES

Któregoż to?

FAJDROS

Ślicznego Izokratesa. Cóż ty Jemu powiesz, So kratesie? Jakiż on twoim zdaniem?

SO KRATES

Młody jeszcze, Fajdrosie. Ale jakie mam o n im p rzeczucia, to ci powiem.

FAJDROS

No jakież?

SO KRATES

Zanadto zdolny człowie k, ja k na takie mo wy w stylu Lizjasza. Natura inna. A poza tym lepszy

charakter. W ięc nie dziwiłby m się, gdyby z wiekiem nawet w tym rodzaju mó w, któ rymi się teraz bawi,
wszystkich innych przewy ższył i poza sobą zostawił, ani też, gdyb y mu i to nie wystarczyło, a odezwałby się

w nim boski pęd do czegoś wyższego. Umiło wanie mąd rości leży poniekąd w naturze ludzkiej duszy. To ja
powie m mo je mu ko chankowi od tych bóstw w ty m ustroniu, A ty powiedz ta mto swemu : Lizjaszowi.

FAJDROS

Powie m. Ale chodźmy ju ż; ju ż ch łodniej tera z na dwo rze.

SO KRATES

No, ale się wypada pomodlić do tych tutaj, nim pójdziemy .

FAJDROS

Owsze m.

SO KRATES

Panie, przyjacielu nasz, i wy inni, którzy tu mieszkacie, bogowie! Dajcie mi to, żeby m p iękny był na

wewnątrz,  A  z  wierzchu  co  mam,  to  niechaj  w  zgodzie  żyje  z  tym,  co  w  środku.  Obym  zawsze  wierzy ł,  że
bogatym  jest  tylko  człowiek  mądry.  A  złota  obym  tyle  miał,  ile  ani  unieść,  ani  uciągnąć nie  potrafi  nikt  inny,
tylko  ten,  co  zna  miarę  we  wszystkim.  Trzeba  nam  jeszcze  czego  więcej,  Fajdrosie?  Ja  mam  modlitwy  w  sam
raz.

FAJDROS

Pomódl się o to i dla mnie. Wspólna jest dola przy jaciół.

SO KRATES

Chodźmy.

KONIEC