Powstania narodowe jako temat literatury i sztuki

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Bibliografia podmiotu

•

• Adam Mickiewicz,

Adam Mickiewicz,

Reduta Ordona

•

• Eliza Orzeszkowa,

Eliza Orzeszkowa,

Gloria victis

•

• Władysław Stanisław Reymont,

Władysław Stanisław Reymont,

Rok 1794

•

• Juliusz Słowacki,

Juliusz Słowacki,

Sowiński w okopach Woli

•

• Stanisław Wyspiański,

Stanisław Wyspiański,

Noc listopadowa,
Warszawianka,
Wesele

•

• Stefan Żeromski,

Stefan Żeromski,

Rozdzióbią nas kruki, wrony…,
Wierna rzeka

Powstania narodowe jako temat literatury i sztuki
– porównaj wybrane dzieła malarskie i literackie.

Temat jest dość wdzięczny, ale wymaga pewnej dodatkowej (pozaszkolnej) wiedzy i umie-
jętności. Musisz wykazać się umiejetnością interpretacji tekstów literackich oraz dzieł
malarskich, warto więc, żebyś interesował się sztuką i… umiał ładnie o niej mówić. Na
pewno to temat dobry dla przyszłych studentów uczelni artystycznych i szkół teatralnych.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Walka narodowowyzwoleńcza w interpretacji artystów. Porównaj sposo-

by przedstawiania tego problemu w dziełach malarzy i pisarzy (wybrane
przykłady).

• Artystyczne interpretacje powstań narodowych w literaturze i malarstwie

(analiza porównawcza dzieł).

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Na początek warto powiedzieć nieco o historii i jej uwarunkowaniach. Tematem litera-
tury i sztuki stały się wszystkie powstania polskie – od kościuszkowskiego po warszaw-
skie. Trzeba przyjąć pewną strategię – zapewne zamiast dokonać wyliczanki i kusić się
o omówienie wszystkich powstań i ich artystycznej inerpretacji, lepiej będzie, jeśli sku-
pisz się na wybranych dziełach. Jak dokonać wyboru?

Można mówić o dwóch najważniejszych szkołach interpretowania historii Polski,

a więc zarazem – interpretowania problemu powstań narodowych. W drugiej połowie
XIX wieku ukształtowały się takie dwie szkoły: krakowska i warszawska.

Szkoła krakowska związana była ze stronnictwem stańczyków. Jego nazwa wywodzi-
ła się od tytułu sławnego pamfletu politycznego Teka Stańczyka. Stańczycy byli przeciw-
nikami powstań narodowych – uważali, że wywołują one zupełnie niepotrzebną anar-
chię, utwierdzają Polaków w niechlubnej tradycji warcholstwa i sobiepaństwa. Tym
samym stańczycy negatywnie oceniali polską przeszłość i uważali, że to sami Polacy
w przeważającej mierze winni są temu, że utracili niepodległość. Propagowali lojalizm,
czyli politykę lojalności wobec władz zaborczych.

Szkoła warszawska także rozważała niedobre elementy w przeszłości polskiej, ale po
to, aby je przeanalizować, a w konsekwencji – mądrzej i lepiej przeciwstawić się zabor-
com. Historycy należący do tej szkoły uważali, że Polska utraciła niepodległość przede
wszystkim z powodu – po prostu – przeważającej siły militarnej zaborców, nie zaś wła-
snych błędów, choć i one niewątpliwie jakiś udział w tym miały.

Paradoksem naszej historii jest to, że wszystkie powstania – tak wspaniale opiewane

w literaturze i malarstwie – były… nieudane! Mówiąc precyzyjniej – jedno powstanie
było zwycięskie – powstanie wielkopolskie. Do rozważenia pozostaje kwestia, dlaczego
ani w literaturze, ani w malarstwie powstanie wielkopolskie nie jest zbyt często wzmian-
kowane. Może sami Polacy przegraną uważają za… rodzaj wartości, którą należy się
chlubić?!

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Strategie rozwinięcia

Powstanie kościuszkowskie (1794)

Zawsze było istotnym punktem odniesienia i częstym tematem literatury i malarstwa.

Oto dwa przykłady z późniejszych epok.

Juliusz Kossak stworzył wiele dzieł o tematyce historycznej – często są to niewielkie
akwarele, sprzedawane przez artystę po stosunkowo niskiej cenie, ukazujące siłę i dziel-
ność żołnierzy polskich. Obrazy te zdają się wołać: chwała zwyciężonym.

• Juliusz Kossak Portret Tadeusza Kościuszki – obraz ukazuje naczelnika powsta-

nia na pięknym czarnym koniu, dowodzącego bitwą, która rozgrywa się w tle. Jeź-
dziec ma młodzieńczą natchnioną twarz, jest pełen zapału, a zarazem dostojeństwa.
Gestem wzniesionej prawej ręki zagrzewa swych żołnierzy do boju. Z portretu bije
siła i wrażenie niepokonania. W ten sposób Juliusz Kossak wychodzi naprzeciw ocze-
kiwaniom epoki – ukazuje potęgę polskiego oręża, ale przede wszystkim niesie na-
dzieję i wiarę w możliwości Polaków.

• Władysław Stanisław Reymont Rok 1794 – to trzytomowy cykl powieściowy, wyda-

ny w 1918 roku. Ogromny fresk polityczno-obyczajowy ukazuje dzieje Polki pod koniec
XVIII wieku. Jak na tak ogromny objętościowo utwór, fabuła jest nikła, zastępuje ją
szeroka panorama życia narodu, z wieloma wyraziście zarysowanymi postaciami.

Autor studiował pamiętniki i źródła historyczne – starał się o obiektywizm swej

relacji. Dlatego jego dzieło ma wielką wartość poznawczą. Mimo to nie spotkało się
z dużym zainteresowaniem czytelników, a nawet przyjęte zostało dość zimno – być
może dlatego, że nie zawiera zbyt wielu elementów tak pod koniec XIX wieku ocze-
kiwanego „krzepienia serc”.

Powstanie listopadowe (1830)

W literaturze powstanie listopadowe było częstym tematem w okresie romantyzmu, a póź-
niej – w Młodej Polsce. W malarstwie zaś nie pojawia się szczególnie często. Są oczywi-
ście obrazy ukazujące konkretne bitwy, ale trudno by było wskazać jakąś ich specyfikę.

• Reduta Ordona Adama Mickiewicza oraz Sowiński w okopach Woli Juliusza Sło-

wackiego to jedne z najsłynniejszych utworów tworzących mit powstania listopado-
wego – heroicznego, niezwykłego, pełnego patriotyzmu, zrywu całego narodu.

Właściwie żaden dramat romantyczny nie dotyczy bezpośrednio tematu powstania ani
nie rozgrywa się w czasie powstania, ale każdy z nich zawiera opinię na temat powstania
listopadowego i jego ocenę. Adam Mickiewicz w III cz. Dziadów niesie otuchę, chce
pokazać, że cierpienie i trud powstańców nie były nadaremne; Juliusz Słowacki w Kor-
dianie ukazuje powstańców jako niezorganizowanych i niezdecydowanych (może nawet
tchórzliwych?), a ich przywódcy są dziełem szatana.

• Stanisław Wyspiański wielokrotnie sięga do tematu powstania listopadowego i w

swej twórczości dokonuje rozrachunku z nim. Warszawianka to pierwszy dramat po-
ety, w którym przywołany jest epizod z tego powstania. Jednak nie ukazuje się tu
wielkiej bitwy, lecz nastrój oczekiwania, przeczuwania klęski i śmierci przy jedno-
czesnym heroizmie postaw bohaterów dramatu.

• Juliusz Kossak Bitwa pod Ostrołęką to jeden z obrazów plastycznie odmalowują-

cych bitwę z czasów powstania listopadowego – niemal słychać szczęk broni, okrzyki
bitewne i jęki rannych.

Powstanie listopadowe bywało także tematem malarstwa obcego. Przykładem może
być alegoryczna akwarela Polonia namalowana przez Ary’ego Scheffera, holender-
skiego artystę tworzącego w Paryżu – przyjaciela wielu Polaków, zainteresowanego
żywo polskim powstaniem i (jak wielu innych ówczesnych twórców i intelektuali-
stów) popierającego je.

Bibliografia przedmiotu

• Jerzy Borejsza, Piękny wiek XIX

• Jerzy Jedlicki, Jakiej cywilizacji

Polacy potrzebują?

• Dzieło literackie jako źródło histo-

ryczne praca pod red. Zofii Stefa-
nowskiej i Janusza Sławińskiego

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Powstanie styczniowe (1863)

Wielkim piewcą powstania styczniowego był Stefan Żeromski – poświęcił temu tema-
towi szereg utworów, z których najważniejsze to:

Wierna rzeka;
Rozdzióbią nas kruki, wrony…;
Echa leśne;
Uroda życia.

• Opowiadanie Rozdzióbią na kruki, wrony… ukazuje tragedię ostatnich dni powsta-

nia, dogorywającego i z powodu militarnej przewagi Rosjan, i dzięki nieświadomie
antypolskim działaniom chłopów. Opowiadanie ukazuje zamordowanie powstańca
przez kozaków, a następnie „dokończenie dzieła” przez chłopa, odzierającego zmar-
łego z butów, niedostrzegającego w nieszczęsnym zabitym ani kogoś, kto walczył i o
wolność chłopów, ani nawet – po prostu – bliźniego.

• Do powieści Wierna rzeka ilustracjami mogłoby być wiele obrazów Artura Grott-

gera. Wybierzmy na przykład Schronisko – widzimy młodą szlachciankę przyjmu-
jącą pod swój dach powstańców. Być może, i chłopi (starzec, kobieta i dzieci) ocze-
kują także schronienia od dworu. Jednak bardziej prawdopodobne jest to, że chłopi
wytropili powstańców i zamierzają wydać ich w ręce rosyjskie, przeciwstawia się temu
jedynie zdecydowana szlachcianka.

Obraz ten mógłby zapewne ilustrować pierwsze sceny Wiernej rzeki, w których

ranny powstaniec bezskutecznie usiłuje uciec zarówno przed pogonią rosyjską, jak
i przed polskimi chłopami, z nienawiścią go tropiącymi. Wycieńczony, ciężko ranny,
właściwie nie ma szans na schronienie, kiedy z pomocą przychodzi mu młodziutka
szlachcianka, Salomea Brynicka – jedyna ocalała mieszkanka pobliskiego dworu. Ta
dzielna dziewczyna przez parę następnych miesięcy z poświęceniem będzie pielę-
gnować półprzytomnego żołnierza – jak okaże się później – księcia Józefa Odrową-
ża. Narażając własne życie, znosząc ogromne trudy i wyrzeczenia, będzie go chronić
przed Rosjanami, niemalże osłaniając własnym ciałem. Jej niezwykłe wysiłki przy-
niosą właściwe efekty – Odrowąż przeżyje.

Jednocześnie jednak między młodymi zrodzi się wielka miłość, która nie będzie

mogła być kontynuowana – przeszkodzi temu matka Odrowąża, uznająca plany mał-
żeńskie syna za mezalians. Po odnalezieniu księcia, matka podstępem wywozi go za
granicę, Salomeę zaś upokarza, ofiarowując jej pieniądze jako „rekompensatę”.

Jak to często u Żeromskiego – sprawy polityczne i narodowe splatają się z proble-

mami społecznymi i ukazywaniem tragicznej nierówności między ludźmi.

Powstanie styczniowe stało się bardzo częstym motywem i w literaturze, i w sztuce. Uka-
zywano przede wszystkim jego wielkość i heroizm. Pozytywiści mieli złożony stosunek
do powstania – z jednej strony nie uważali walki powstańczej za najlepszy sposób zdoby-
cia niepodległości, z drugiej – podkreślali, że bohaterom powstania należy się pamięć
i cześć przyszłych pokoleń.

• Eliza Orzeszkowa w Gloria victis ukazuje wielkość powstania. Drzewa lasu wyro-

słego na dawnym polu bitwy opowiadają dzieje powstańców, przywołują ich heroizm.
Opowiadanie jest świadectwem przemiany stosunku do powstania oraz stałej żywot-
ności problematyki powstańczej.

Z tą tematyką łączą się także obrazy ukazujące niedole niewoli. Marsz na Sybir staje się
częstym tematem obrazów:

•

Artura Grottgera,

•

Maksymiliana Gierymskiego

•

Antoniego Malczewskiego.

Maksymilian Gierymski sam był uczestnikiem powstania styczniowego i może dlatego
jego obrazy odbiegają nieco od swoistej maniery malowania scen bitewnych. Na jego
obrazach ukazana jest szara codzienność: znój, zmęczenie, udręka potyczek, patroli, przy-
padkowych walk. Nie zawsze podobało się to publiczności, która w sztuce szukała nie
„szczerości ani prawdy, lecz przedłużenia złudzeń i marzeń swoich” (Antoni Sygietyński).

Prezentacje maturalne

Ucz się z

• Patrol powstańczy – pikieta Maksymiliana Gierymskiego to właśnie obraz tego

rodzaju. Grupa powstańców zwiadowców zauważyła zapewne coś niepokojącego.
W postawach jeźdźców wyczuwa się zmęczenie oraz pewną nerwowość. Towarzyszą-
cy im dziad wiejski niewiele się od nich różni – tak samo znużony, zakurzony, tyle że
bez broni. Dzieło ukazuje swoistą codzienność powstańczą.

Ówczesny krytyk sztuki, Antoni Sygietyński, pisał tak o malarstwie Maksymiliana Gie-
rymskiego:

w jego scenach i epizodach nie ma upojenia Zwycięstwa ani rozpaczy Pogromu, nie ma
walki ciągłej ani bitew stanowczych. (…) Za to jego obrazy przedstawiają ludzi zmę-
czonych, konie zabiedzone, twarze więcej smutne niż wesołe, życie niepewne wśród
natury biednej.

O powstaniu styczniowym w literaturze pozytywistycznej mówiło się najczęściej tzw. mową
ezopową, czyli językiem aluzji – cenzura uniemożliwiała bezpośrednie przywoływanie
tego faktu. W Lalce Bolesława Prusa powstanie to na przykład „nawarzone piwo”.

Wielkim problemem związanym z tematyką powstańczą były kwestie nierówności

społecznej. Tragedią narodu okazał się brak solidarności i rzeczywistego porozumienia
między warstwami społecznymi. Nieświadomi swej przynależności narodowej, chłopi
łatwo ulegali propagandzie carskiej i – za nagrodę pieniężną oraz obietnicę uwłaszcze-
nia – tropili powstańców i wydawali ich w ręce zaborców.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

Przykładowy plan prezentacji

Dobrze będzie, jeśli celowo dobierzesz odpowiednie
reprodukcje do wybranych cytatów. Na przykład –
Schronienie Artura Grottgera i początek Wiernej rzeki
Stefana Żeromskiego. Można też pokazać fragmen-
ty filmów. Na przykład – scenę z powstania stycznio-
wego z Nocy i dni w reżyserii Jerzego Antczaka skon-
frontujesz z odpowiednimi fragmentami z prozy

Żeromskiego bądź Nocy listopadowej Wyspiańskiego.
Tematem Twoich rozważań może stać się również
powstanie warszawskie – można by powiedzieć, że
sposoby pisania w literturze oraz ukazywania w ma-
larstwie tego powstania są zbiorem wszystkich wcześ-
niejszych możliwości i motywów związanych z proble-
matyką powstańczą.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Powstania narodowe są częstym tematem literatury polskiej. Na pewno częst-
szym przed odzyskaniem niepodległości, ale w dużej mierze aktualnym do dziś.

Kolejność prezentowanych argumentów

• Może być chronologiczna: wybrane przykłady dzieł literackich i malarskich

z różnych epok, obrazujących polskie powstania – od kościuszkowskiego do
styczniowego.

• Elementy analizy porównawczej.

Wnioski

Różne sposoby mówienia o powstaniach: próby obiektywizacji obrazów powsta-
nia, ale częściej – mitologizowanie ich, ewentualnie: tworzenie „ku pokrzepie-
niu serc”.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

O co może zapytać komisja?

Które z powstań jest najczęstszym tematem i literatury, i malarstwa?
Jak Ci się wydaje – dlaczego?

Proponowana odpowiedź

Trudno to jednoznacznie „zmierzyć”, ale najprawdopodobniej jest to powstanie
styczniowe. Miało ono chyba największy wpływ na to, co nazywamy „świadomo-
ścią narodową” oraz odcisnęło się głębokim śladem w całej kulturze polskiej.
Wielka klęska tego powstania zmusiła publicystów, intelektualistów, artystów do
zweryfikowania poglądów na walkę zbrojną jako sposób odzyskania niepodległo-
ści. Ukazała także stałą aktualność nierozwiązywalnych konfliktów społeczno-
politycznych w narodzie. Zarazem jednak podkreślała wyjątkowy heroizm po-
wstańców i ich oddanie sprawie narodowej.

Uzasadnij swą powyższą opinię, wskazując żywotność motywu powstania stycz-
niowego w kulturze drugiej połowy XX wieku.

Proponowana odpowiedź

W okresie PRL powstanie bywało wykorzystywane jako sposób mówienia o sto-
sunkach polsko-radzieckich. Fałsz i obłuda caratu mogły korespondować z ty-
mi samymi cechami państwa radzieckiego. Jeśli nawet nie tak dosłownie da-
wało się to interpretować, to można było – w związku z powstaniem
styczniowym – rozważać problemy zniewolenia narodu oraz losu polskiego.
Przykładem może być Zarudzie Jarosława Iwaszkiewicza albo Kompleks pol-
ski Tadeusza Konwickiego.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:

więcej podobnych podstron