1
Zioła wzmagające odporność organizmu na infekcje
Dr Henryk Różański
Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
Zakład Historii Nauk Medycznych
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. med. Roman Meissner
Rośliny immunostymulujące zawierają substancje mające zdolność aktywowania i
wzmagania czynności ogólnoustrojowego i miejscowego układu odpornościowego.
Układ odpornościowy, czyli system immunologiczny jest zespołem uorganizowanych i
zintegrowanych komórek oraz procesów biochemicznych, który jest zdolny do
rozpoznawania i unieczynniania czynników (antygenów) szkodliwych i obcych dla
organizmu. Inaczej ujmując układ odpornościowy rozpoznaje i unieszkodliwia antygeny.
Antygen to każda cząsteczka wywołująca w organizmie reakcję immunologiczną
(odpornościową), czyli cząsteczka uznana za obcą i szkodliwą.
Wyróżnia się odporność komórkową i odporność humoralną. Odporność humoralna polega
na wytwarzaniu przeciwciał (immunoglobulin) i jest warunkowana obecnością limfocytów B.
Przeciwciała reagują z określonymi antygenami. Odporność ta chroni przed zakażeniami
bakteryjnymi i reinfekcjami, czyli ponownymi zakażeniami wirusami.
Odporność komórkowa jest warunkowana przez limfocyty T. Limfocyty T niszczą antygeny
bezpośrednio (powodują lizę, czyli enzymatyczny rozpad antygenu) lub pośrednio za pomocą
limfokin. Limfokiny pobudzają podziały limfocytów B, ponadto aktywują makrofagi mające
zdolność pożerania, czyli fagocytozy antygenów. Interferony również należą do limfokin.
Limfocyty T chronią przed zakażeniem wirusowym, grzybiczym i bakteryjnym, przed
nowotworami, powodują odrzucanie przeszczepionych obcych tkanek.
Leki i suplementy mające wpływ na układ odpornościowy należy podzielić na dwie
grupy: preparaty działające stymulująco na układ immunologiczny (immunostymulatory) i
środki hamujące czynności układu odpornościowego (immunosupresory). Preparaty
immunosupresyjne znalazły zastosowanie w transplantologii do zapobiegania odrzucania
tkanek i organów przeszczepionych.
Do najważniejszych środków naturalnych mających właściwości immunostymulujące
należą: wyciągi z borowiny, wyciągi z torfu, wyciągi z porostów i mszaków, rozmaite
preparaty z: agawy, aloesu, aronii, babki, babtysji, czosnku, eleuterokokkusa, jeżówki,
pokrzywy, żeń-szenia, żywotnika i żyworódki.
Rodzaj agawa – Agave obejmuje ponad 300 gatunków roślin naturalnie
występujących w Ameryce Środkowej i Południowej. Wykształcają mięsiste liście,
magazynujące wodę. Zaliczane do grupy ekologicznej – sukulentów. Zakwitają po kilkunastu
lub kilkudziesięciu latach, raz w życiu. Po wytworzeniu owoców giną. Większość gatunków
agawy ma duże znaczenie w gospodarce człowieka. Wykorzystywane są dla celów przemysłu
spożywczego, farmaceutycznego, włókienniczego i papierniczego. Z soku agawy
produkowane są wódki i likiery, np. meskal, pulque. Do gatunków leczniczych należą
między innymi: agawa amerykańska – Agave americana, agawa sizalowa – Agave sisalana i
agawa kantalowa – Agave cantala.
Agawy zawierają w liściach saponiny sterydowe, polisacharydy i oligosacharydy
(frukto-oligosacharydy), enzymy proteolityczne, kwasy organiczne (cytrynowy,
bursztynowy), wtaminy (witamina B, C, E, prowitamina D), fitosterole (beta-sitosterol), sole
mineralne (selen, cynk, chrom, potas, żelazo, fosfor), śluzy i gumy. Za granicą istnieje szereg
preparatów leczniczych, środków spożywczych (nektary, soki, kawałki miąższu w syropie) i
kosmetyków opartych na wyciągach z liści agawy. Niektóre są importowane do Polski.
2
Agawę można uprawiać w ogrodach i mieszkaniach do celów leczniczych. W latach 70 i 80.
XX wieku agawa amerykańska była często spotykaną rośliną ozdobną w polskich miastach.
Zimą były zabierane z terenów zielonych, wiosną wracały na swoje miejsce. Pamiętam z
okresu dzieciństwa, jak często ludzie chcący sporządzić lek z tej rośliny decydowali się na
kradzież całych okazów lub obcinanie nocną porą liści agawy. Takie incydenty dewastacji
agaw miały miejsce w Iwoniczu, Rymanowie i Krośnie, a przypuszczam, że i w innych
miastach.
Świeży miąższ z liści agawy stosowany zewnętrznie działa silnie przeciwzapalnie,
przeciwobrzękowo, odkażająco i przyśpiesza ziarninowanie ran oraz naskórnikowanie
(odnowę naskórka). Doskonale nawilża i odżywia skórę, likwiduje plamy i obrzęki, zmiękcza
blizny i ułatwia ich wygładzenie. Korzystne jest łączenie agawy z allantoiną, heparyną i
żywokostem, nostrzykiem podczas terapii wygładzania blizn.
Wodny wyciąg z liści, miąższ z liści agawy nałożony w okolicę oczu likwiduje „worki pod
oczami” i usuwa stan zapalny powiek oraz spojówek, zmniejsza łzawienie i pojędrnia okolicę
oczu. Liście agawy namoczone w spirytusie, nałożone w okolicy stawów usuwają obrzęk i
ból. Liście namoczone w wodzie i miąższ agawy przyśpiesza gojenie owrzodzeń
żylakowatych, ran martwiczych towarzyszących tzw. stopie cukrzycowej oraz odleżyn i
oparzeń. Sok z agawy, wodny macerat z agawy stosowany do przepłukiwania pochwy i
opłukiwania narządów płciowych leczy stany zapalne i przyśpiesza regenerację błon
śluzowych oraz skóry. Agawa skuteczna jest także w leczeniu zapalenia piersi. Wodny
macerat i żel agawy podawany doodbytniczo łagodzą stan zapalny (świąd) odbytu i
wspomagają leczenie hemoroidów.
Preparaty z agawy podane doustnie działają immunostymulująco, poprawiają
perystaltykę przewodu pokarmowego, zwiększają diurezę i wzmagają procesy odtruwania
organizmu. Agawa, podobnie jak aloes i borowina należą do biostymulatorów, czyli środków
pobudzających wszelkie procesy odnowy i oczyszczania organizmu. Wodny macerat, nektar z
agawy, miąższ z agawy warto zażywać doustnie przy niedoborach odpornościowych,
chorobach alergicznych, przewlekłych zatruciach, zaburzeniach przemiany materii o
osłabieniu psychicznym i fizycznym organizmu. Miąższ wydobyty z liści agawy najlepiej
zakonserwować cukrem i miodem w proporcji 1:1. Mocne wyciągi na spirytusie denaturują
bio- i immunostymulujące proteiny i glikoproteidy zawarte w agawie. Dlatego
najwartościowsze są wodne wyciągi, syropy, ewentualnie z dodatkiem wina, które nie
uszkadza ciał czynnych, bowiem ma niski poziom alkoholu.
Macerat z liści agawy sporządza się następująco: 1 kg liści agawy zmielić przez
maszynkę i zalać 3 l wody przegotowanej letniej z dodatkiem 3 łyżek płaskich kwasku
cytrynowego i 6 łyżek gliceryny, przykryć i odstawić na 6 godzin. Przecedzić. Dodać miód
(ok. 1 kg) i cukier (2 kg) oraz nieco wina białego (700 ml). Wymieszać. Przelać do ciemnych
butelek uprzednio umytych i wypłukanych w gorącej wodzie. Preparat zażywać 2 razy
dziennie po 15 ml jako środek immunostymulujący i wzmacniający. Podobnie
zakonserwować miąższ wydobyty z liści.
Nalewka na liściach agawy polecana jest do pielęgnowania skóry łojotokowej i
trądzikowej, z wypryskami. Ponadto do okładów w okolicę stawów przy reumatyzmie i
kontuzjach. 1 część zmielonych liści agawy zalać 5 częściami alkoholu 40%, odstawić na 7
dni, przefiltrować. Liście agawy namoczone w spirytusie i odpowiednio pocięte na paski
można stosować do okładów przy nerwobólach, bólach mięśni i stawów.
Świeży miąższ z agawy i rozcięty liść leczy opryszczkę i dermatozy. W tym celu stosować 3-
4 razy dziennie okłady 30-minutowe.
Saponiny sterydowe agawy są wykorzystywane do syntezy hormonów sterydowych. Z agaw
sporządza się w Meksyku leki przeciwnowotworowe.
Rodzaj aloes – Aloe liczy około 250 gatunków, przy czym w lecznictwie najbardziej
3
popularne są aloes uzbrojony – Aloe ferox i aloes zwyczajny – Aloe vera. Aloes zwyczajny
pochodzi z Afryki Północnej, natomiast aloes uzbrojony z Afryki Południowej. W Polsce są
dostępne liczne suplementy i leki zawierające aloes. W sklepach spożywczych spotkać można
napoje energetyczne i syropy aloesowe, ponadto miąższ odkażająco, przeciwzapalnie i
ściągająco. Pobudzają regeneracje naskórka i ziarninowanie tkanki łącznej właściwej. Dzięki
temu przyśpieszają gojenie krostek, grudek i ran. Żele aloesowe są bardzo skuteczne w
leczeniu oparzeń. Dotyczy to również oparzeń skóry po solarium i opalaniu się na słońcu.
Aloes w formie żelu przywraca prawidłową wilgotność skóry, hamuje stan zapalny i łagodzi
objawy bólu i pieczenia skóry. Podobnie jak agawa usuwa opuchnięcia i cienie w okolicach
oczu. Woda aloesowa (1 liść aloesu rozdrobniony i zalany 1/2 szklanki letniej wody
przegotowanej) leczy zapalenie spojówek, nadmierne łzawienie oczu i usuwa objawy
przemęczenia oczu. Stosuje się okłady z wody aloesowej na oczy.
Preparaty aloesowe po podaniu doustnym działają odżywczo, tonizująco,
żółciopędnie, żółciotwórczo, pobudzająco na trawienie. Obniżają poziom glukozy we krwi.
Przyśpieszają gojenie wrzodów żołądka i dwunastnicy. Alona w czystej postaci w małych
dawkach (do 50 mg) działa pobudzająco na wydzielanie soków trawiennych, pobudza apetyt,
przyśpiesza trawienie. W większych dawkach (300-1000 mg) działa przyczyszczająco (w
ciągu 9-12 godzin od podania). Wzmaga ukrwienie narządów jamy brzusznej i miednicy,
przez co nie jest zalecany dla kobiet w ciąży i podczas menstruacji. Sok aloesowy wykazuje
działanie bakteriobójcze, przeciwwirusowe i fungistatyczne. Likwiduje przebarwienia,
wypryski i wysięki skórne. Działa rozmiękczająco i wygładzająco na przerośnięte blizny.
Najefektywniej działa świeży sok aloesowy i wodne wyciągi z aloesu. Wyciągi alkoholowe
nie przynoszą tak dobrych efektów, bowiem alkohol niszczy białkowe biostymulatory i
enzymy.
Wodny wyciąg z liści aloesu stosowany jest do wyrobu zastrzyków – Biostymina
(Extractum Aloe), podawanych domięśniowo lub podskórnie jako naturalny immuno- i
biostymulator. Wskazaniami do stosowania Biostyminy są: nawracające infekcje układu
oddechowego i skóry, przewlekłe zakażenia i stany zapalne narządu wzroku, zapalenie zatok,
choroby alergiczne, infekcje układu moczowego, stany zapalne narządów płciowych (np.
zapalenie jajników), zaburzenia przemiany materii połączone z wadliwym unieczynnianiem i
usuwaniem szkodliwych metabolitów, wypadanie włosów. Biostymina zwiększa syntezę
przeciwciał i podnosi liczbę limfocytów B. Pobudza syntezę RNA i białek. Wzmaga procesy
regeneracji tkanek. Usuwa wysięki i stany zapalne. Wspomaga procesy detoksykacji
(odtruwania). U sportowców Biostymina, szczególnie z dodatkiem witaminy B12 podnosi
wydolność fizyczną, a przy odpowiednim dostarczaniu białek zwiększa przyrost masy
mięśniowej. Biostyminę polecam stosować co tydzień po 1 amp. (10-20 wstrzyknięć),
następnie 1 raz w miesiącu 1 amp., najlepiej łącznie z witaminą B12 (100 ug) – 10
wstrzyknięć.
Dawniej ekstrakt z aloesu określano mianem witaminy B22. Trudno jest ustalić, które
składniki aloesu zą odpowiedzialne za przyśpieszanie gojenia ran oraz immunostymulację.
Obecnie panuje pogląd że jest to cały zestaw składników, w naturalnych postaciach
chemicznych. Do najważniejszych ciał czynnych aloesów zaliczamy: polisacharydy
(glukomannany), oligosacharydy, glikoproteidy, antranoidy, aminokwasy, enzymy, białka,
witaminy, prowitaminy, alkohole cukrowe, fitosterole, trójterpeny, żywice i kwasy organiczne
(bursztynowy, salicylowy).
Z liści aloesu można sporządzać maceraty wodne, wodno-alkoholowe, wyciągi na winie oraz
nalewki, podobnie jak z liści agawy. Macerat wodny z aloesu polecam (1 kg/3 l wody,
konserwowany cukrem i miodem) zalecam zażywać 2 razy dziennie, rano i wieczorem po 15
ml. Wyciąg z aloesu na winie czerwonym działa wzmacniająco i można zażywać 1 raz
dziennie po 1 kieliszku. W celu otrzymania wina aloesowego należy 1 część aloesu
4
zmielonego zalać 5 częściami wina czerwonego wytrawnego, odstawić minimum na 14 dni,
po czym przefiltrować. Przechowywać w ciemnym miejscu.
Na rynku dostępny jest syrop immunostymulujący zawierający sok z aloesu i aronii.
Aronia czarno owocowa – Aronia melanocarpa dostarcza cennego surowca – owoc. Owoc
aronii jest zasobny w antocyjany (ok. 500-600 mg/100 g), flawonoidy pochodne kwercetyny,
polifenole i fenolokwasy, pektyny (ok. 0,70%), sole mineralne (mangan, miedź, bor, wapń,
żelazo) i witaminy. Na uwag ę zasługuje zawartość witaminy P, czyli bioflawonoidów –
2000-3500 mg/100 g. Sok z owoców aronii poprawia krążenie wieńcowe, hamuje stany
zapalne, wzmacnia i uszczelnia naczynia krwionośne. Zapobiega skutkom nadciśnienia,
miażdżycy i choroby wieńcowej. Hamuje postęp wymienionych chorób. Witamina C w
obecności witaminy P podnosi odporność organizmu na zakażenia.
Od wielu lat cenione są właściwości immunostymulujące borowiny (Limus). Jest to
produkt beztlenowego rozkładu (butwienia) roślin w obecności wody. W pewnym sensie jest
odmianą torfu, przy czym torf ma bardziej jednorodny skład (mszaki), natomiast borowina
złożona jest także ze szczątków drzew i traw, co bardziej różnicuje jej skład chemiczny.
Borowina zawiera frakcję – bituminy, złożoną z żywic, kwasów fenolowych, kwasów
tłuszczowych, steroli, cukrowców, soli mineralnych, węglowodorów i terpenów. Niektóre
składniki borowiny mają właściwości hormonopodobne. Mechanizm działania borowiny i jej
skład nie są poznane w dostatecznym stopniu. Borowina zastosowana zewnętrznie, na skórę
zwiększa ukrwienie tkanek, przyśpiesza wymianę materii i energii w komórkach, pobudza
procesy detoksykacji, usuwa wysięk prozapalny, zmniejsza ból, zwiększa ruchliwość stawów.
Pobudza odporność miejscową i ogólnoustrojową. Wyciągi wodne z borowiny podane
doustnie i pozajelitowo stymulują procesy regeneracji tkanek, hamują wysięki prozapalne,
zmniejszają wytwarzanie mediatorów bólu, pobudzają krążenie krwi, podnoszą odporność
organizmu na choroby, aktywują procesy regeneracji narządu wzroku, poprawiają płodność
kobiet i mężczyzn, przyśpieszają procesy odnowy kości i stawów. Borowina przyśpiesza
przemianę materii. Działa przeciwalergicznie. Nasila syntezę przeciwciał (immunoglobulin) i
podziały (namnażanie) limfocytów B. Najbardziej popularnym i cenionym pozajelitowym
preparatem borowinowym jest Fibs (ampułki), opracowany przez Fiłatowa do leczenia chorób
oczu.
Zastosowanie doustnych i pozajelitowych preparatów borowiny: stany zapalne siatkówki
i naczyniówki, zwyrodnienia siatkówki, zaniki nerwu wzrokowego, zmętnienie ciała
szklistego, krótkowzroczność, przewlekłe zapalenia brzegów powiek, spojówek i rogówki,
nerwobóle, zapalenia nerwów, zapalenie przydatków, niedobory odpornościowe, przewlekłe
infekcje i stany zapalne skóry i układu oddechowego. Grzybice skóry i ogólnoustrojowe.
Zakażenia Candida.
Warto skojarzyć leczenie miejscowe z pozajelitowym (domięśniowym). Domięśniowo lub
podskórnie podajemy 1 ampułkę 1-2 razy w tygodniu. Kuracja obejmuje 30-40 wstrzyknięć.
Korzystne jest łączenie preparatu Fibs z Biostyminą i witaminą B12, które wzajemnie
potęgują swoje właściwości immunostymulujace. Wszystkie można mieszać w jednej
strzykawce.
Borowina działa korzystnie na skórę łuszczycową i trądzikową w formie okładów, kąpieli,
kosmetyków borowinowych oraz żeli, maści i roztworów ekstraktów borowinowych.
Borowina do użytku zewnętrznego jest dostępna w handlu (apteki, sklepy zielarskie). W
sklepach są również sole borowinowe do kąpieli oraz płyny do kąpieli wzbogacone w ekstrakt
z borowiny.
Zawijania i okłady borowinowe znalazły zastosowanie w przewlekłych stanach
zapalnych i zwyrodnieniowych stawów, mięśni i nerwów, przy urazach narządów ruchu, w
zaburzeniach miesiączkowania i płodności, zapaleniu układu rozrodczego u kobiet i
mężczyzn, w przewlekłych metabolicznych i zapalnych chorobach skóry i kości.
5
Podobne właściwości lecznicze jak borowina mają preparaty sporządzone w torfu.
Niewątpliwie bardziej reklamowanymi preparatami immunostymulującymi są produkty
zawierające jeżówkę. W lecznictwie wykorzystywane są głównie 3 gatunki jeżówki: jeżówka
(rotacznica) purpurowa - Echinacea purpurea, jeżówka wąskolistna - Echinacea angustifolia i
jeżówka blada - Echinacea pallida.
Jeżówki, czyli rotacznice, albo cze słoty (mniej popularne nazwy) pochodzą z Ameryki
Północnej.
Już 400 lat temu jeżówki były wykorzystywane w ziołolecznictwie ludowym przez Indian
(Siuksowie, Dakoci) do leczenia krwawiących, trudno gojących (sączących się) i zakażonych
ran, błonicy, kiły, szkarlatyny, malarii i wielu innych chorób objawiających się gorączką.
Od 1902 roku jeżówki zaczęto stosować do wytwarzania leków homeopatycznych. Na
początku XX wieku zwrócono także uwagę na immunostymulujące właściwości wyciągów z
jeżówki. W 1910 roku zaobserwowano, że jeżówka zwiększa liczbę białych ciałek krwi.
Największą popularność - jako środek uodporniający i regenerujący organizm - jeżówka
zyskała w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku w Niemczech, Anglii, Francji i w
Stanach Zjednoczonych. Po wprowadzeniu do lecznictwa sulfonamidów i antybiotyków
znaczenie jeżówki poważnie zmalało i zostało ograniczone raczej do ziołolecznictwa
ludowego. W sposób naukowy jeżówką zainteresowano się ponownie w latach
siedemdziesiątych XX wieku.
W Polsce jeżówka zyskała popularność dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych XX
wieku.
W lecznictwie stosuje się wyciągi alkoholowe, olejowe i wodne (Extractum Echinaceae) z
korzenia i ziela jeżówki – Radix et Herba Echinaceae.
Ekstrakt z jeżówki przyśpiesza przemianę materii, działa immunostymulująco,
przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo, przeciwgrzybiczo, przeciwbólowo, rozkurczowo,
żółciotwórczo, żółciopędnie, napotnie, przeciwgorączkowo, przeciwzapalnie,
przeciwwysiękowo; pobudza wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego;
stymuluje procesy regeneracyjne. Hamuje aktywność hialuronidazy, chroniąc przed
degradacją połączenia międzykomórkowe i błony komórkowe, a przez to uniemożliwia
penetrowanie tkanek przez drobnoustroje patogenne. Pobudza fagocytozę makrofagów i
granulocytów, wzmaga liczbę i aktywność limfocytów grasicozależnych T i limfocytów NK
(Natural Killer). Zwiększa wydzielanie interferonu. Flawonoidy i niektóre glikozydy
fenolowe zawarte w jeżówce hamują wydzielanie histaminy, leukotrienów i prostaglandyn,
tłumiąc procesy zapalne i wysiękowe oraz im zapobiegając. Pobudza komórki tkanki
chrzęstnej (chondroblasty), tkanki kostnej (osteoblasty) i tkanki łącznej (fibroblasty) do
syntezy włókienek kolagenowych i elastynowych. Preparaty z jeżówki zwiększają odporność
ogólną oraz miejscową. Jeden ze składników jeżówki - echinakozyd jest fitoncydem, czyli
substancją o działaniu bakteriostatycznym. 6 mg echinakozydu odpowiada sile 1 jednostki
penicyliny. Szczególnie wrażliwe na jeżówkę są gronkowce i paciorkowce.
Jeżówka zawiera składniki będące naturalnymi „wymiataczami” wolnych rodników i
nadtlenków. Dzięki temu chroni białka i kwasy nukleinowe przed uszkodzeniem (np.
mutacjami). Działanie ochronne i regeneracyjne jeżówki dla białek i preteoglikanów
tkankowych zostało wykorzystane w kosmetologii i dermatologii.
6
Jeżówki nie należy podawać równocześnie z lekami immunosupresyjnymi, w tym także z
glikokortykosteroidami. Odradzam także podawanie preparatów z jeżówki kobietom
ciężarnym. Teoretycznie jeżówka może spowodować wytłumienie tolerancji
immunologicznej dla płodu i tym samym wyzwolić niewskazane procesy agresji
immunologicznej w stosunku do płodu. Preparatów jeżówki nie powinny zażywać osoby
cierpiące na choroby autoimmunologiczne oraz w przebiegu, których występują procesy
autoagresji immunologicznej. Nie podawać chorym na białaczkę i AIDS. Nieliczni ludzie
wykazują uczulenie na składniki jeżówki, co objawia się opuchnięciem twarzy, świądem,
rumieniem, pokrzywką skórną i podrażnieniem nerek.
Preparaty z jeżówki są stosowane w leczeniu chorób wirusowych (np. grypa, przeziębienie,
opryszczka, odra, ospa, półpasiec, różyczka), chorób bakteryjnych (np. angina, płonica,
błonica, róża, zakażenia mieszane układu oddechowego, zatok obocznych nosa
i układu pokarmowego, trądzik, czyraczność, choroby weneryczne) i chorób grzybiczych (np.
kandydozy, kryptokokozy skórne i układowe). Jeżówka zalecana jest w terapii uzupełniającej
chorób pasożytniczych. Ponadto jako środek wzmagający odporność organizmu na choroby
i do leczenia trudno gojących się ran, oparzeń, odmrożeń, odleżyn i owrzodzeń. Preparaty
galenowe z jeżówki są skuteczne w leczeniu i w profilaktyce dyskinez dróg żółciowych,
zaburzeń trawiennych, niektórych alergii, zapalenia dziąseł, przewlekłych stanów zapalnych
układu rozrodczego i moczowego.
W ziołolecznictwie ludowym wykorzystuje się nalewkę, macerat, sok, maść, napar z ziela lub
korzenia jeżówki. Nalewkę z jeżówki można sporządzić zalewając rozdrobniony suchy
korzeń lub ziele alkoholem 40-50% w proporcji 100 g masy roślinnej na 300-500 ml
rozpuszczalnika. Bardziej stężony alkohol niszczy wiele czynnych składników jeżówki.
Surowiec należy wytrawiać 7 dni, po czym przefiltrować i przechowywać w ciemnym
chłodnym miejscu. Tak sporządzoną nalewkę należy zażywać 2-3 razy dz. po 5 ml.
Profilaktycznie nalewkę przyjmuje się 3 razy w tygodniu po 5 ml. Macerat z jeżówki
sporządza się zalewając 1 cz. zmielonych świeżych korzeni lub ziela jeżówki 3 cz.
przegotowanej wody. Wytrawianie wodą powinno trwać około 6 godzin, po czym wyciąg
poddaje się filtrowaniu. Macerat jest preparatem nietrwałym, który trzeba przechowywać w
lodówce, maksymalnie przez 3 dni. Macerat dawkuje się 3 razy dz. po 100 ml; warto go
osłodzić miodem tuż przed zażyciem. Zalecany jest w chorobach przeziębieniowych i
skórnych. Napar przygotowuje się z suchego rozdrobnionego ziela lub korzenia: 1 łyżkę suszu
zalać 200 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Zażywać 2-3 razy dz. po 100-
200 ml. Napar warto osłodzić miodem. Odwar z jeżówki nie jest polecany z powodu dużej
wrażliwości składników czynnych na dłuższe podgrzewanie. Maści z jeżówki zawierają
ekstrakt (1 cz. surowca roślinnego na 1 cz. rozpuszczalnika), sok lub starannie utarte świeże
ziele (albo korzeń) jeżówki w podłożu tłuszczowym (tłuszcz zwierzęcy, np. smalec).
Zawartość jeżówki w maści tradycyjnej wynosi 15-20%.
Przemysł farmaceutyczny dostarczył nowoczesne i wygodne w użyciu preparaty z jeżówki:
tabletki, kapsułki, krople, syropy, maści, żele na skórę i błony śluzowe. Wszystkie są
dostępne bez recepty.
Kapsułki i tabletki zawierają suchy ekstrakt, sproszkowane ziele lub korzeń jeżówki. Dawki
sproszkowanej rośliny (proszek w kapsułkach lub tabletkowany) wynosi 500-2000 mg 2-3
razy dz. Dawki ekstraktu suchego z jeżówki wynoszą 200 mg 3 razy dz. Zawartość ekstraktu
7
z jeżówki w maściach i kremach fabrycznych wynosi 5-10%.
Przemysł kosmetyczny dostarcza kremy, toniki, mleczka i serum zawierające ekstrakty z
jeżówki.
Preparaty z jeżówki trzeba stosować regularnie i przez dłuższy czas. Efekty lecznicze są
widoczne po około 3-4 tygodniach. Po miesięcznej kuracji polecane jest zrobienie 14 dniowej
przerwy w przyjmowaniu jeżówki.
W ogrodach przydomowych i miejskich parkach często można spotkać rózne gatunki
żywotnika. Żywotnik, czyli tuja jest rośliną leczniczą, przy czym nieprawidłowo stosowana
staje się trucizną.
Thuja occidentalis, czyli żywotnik zachodni pochodzi z Ameryki Północnej.
Surowcem zielarskim są młode pędy (ziela) Summitates (Herba) Thujae.
Tuja jest wykorzystywana w medycynie oficjalnej, homeopatycznej, ludowej i
weterynaryjnej.
Młode pędy żywotnika zawierają od 1 do 4% olejku eterycznego, a w nim tujon (7,6 mg/g) w
postaci alfa-tujonu - 85% i beta-tujonu (15%), ponadto alfa-pinen, alfa-terpinen, beta-terpinen
mircen, limonen, sabinen, kamfen, borneol, fenchon, terpinolen. W surowcu występują także
lignany, kwas taninowy (1,3%), tujopolisacharydy (4%), białka, tulilalkohol (thulylalcohol),
flawonoidy (mirycetyna, kwercetyna).
Wchodzi w skład zagranicznych preparatów złożonych immunostymulujących,
przeciwpasożytniczych (np. przeciw pierwotniakom) przeciwwirusowych i
przeciwgrzybicznych, zalecanych do profilaktyki i leczenia zakażeń Candida, wirusami
opryszczki, wirusami Epstein-Barr'a, przewlekłych zakażeń bakteryjnych, grzybowych,
chlamydiowych przewodu pokarmowego i układu oddechowego.
Wyciągi z żywotnika działają dodatkowo żółciopędnie, rozkurczowo, przeciwbólowo,
moczopędnie, antybakteryjnie, antywirusowo. W dużych dawkach działają halucynogennie.
Tujopolisacharydy i glikoproteiny pobudzają proliferację (podziały) limfocytów T i produkcję
cytokinin. Hamują również replikację (powielanie) wirusów, między innymi HIV-1.
Cytotoksyczne właściwości Thuja mogą być wykorzystane do leczenia niektórych
nowotworów i łuszczycy. Mocna nalewka z żywotnika leczy brodawki i nabłoniaki. Olejek
eteryczny żywotnikowy ma silne właściwości przeciwpasożytnicze, owadobójcze i
dezodorujące i jest stosowany zewnętrznie. Zabija kleszcze, pchły i wszy. Wchodzi w skład
niektórych kosmetyków. Olejek i nalewka z żywotnika są wcierane w skórę przy
reumatyzmie, lumbago, rwie kulszowej i kręczu szyi. Maści zawierające olejek lub ekstrakt
żywotnikowy są wykorzystywane w leczeniu wyprysków, infekcji skórnych i opryszczki i
brodawek.
Wywary z żywotnika w medycynie ludowej były wykorzystywane do wywoływania
poronienia. Ponadto do leczenia reumatyzmu, zapalenia mięśni, chorób pasożytniczych,
chorób zakaźnych, przeziębienia, nieżytów układu oddechowego, infekcji układu płciowego,
wyprysków (eczema), łuszczycy (psoriasis), trądziku (acne).
W sprzedaży znajdują się różne preparaty zawierające ekstrakt z Thuja: nalewki, kapsułki,
tabletki dostępne bez recepty. Wiele z nich można nabyć on-line. Do doustnego stosowania
polecam wyłącznie preparaty gotowe, przygotowane fabrycznie, które są standaryzowane na
zawartość składników czynnych i kontrolowane po względem poziomu tujonu. Preparaty z
żywotnika sporządzone we własnym zakresie można stosować tylko zewnętrznie. Doustne
8
zażywanie preparatów z żywotnika przygotowanych w warunkach domowych „na oko” jest
niebezpieczne i nie może być propagowane.
Za pośrednictwem różnych dystrybutorów można w Polsce nabyć preparaty baptysji
barwierskiej (dzikie indygo). Poprawna polska nazwa tej rośliny to bratwa barwierska.
Bratwa - Baptisia tinctoria jest krzewem z rodziny motylkowatych Fabaceae
(Papilionaceae), rosnącym w Ameryce Północnej.
Skład chemiczny bratwy barwierskiej jest złożony: olejek eteryczny, barwniki, kumaryny,
alkaloidy chinolizydynowe (cytyzyna, sparteina), skopoletynę, skopoletyn-O-glikozyd,
izoflawonoidy (baptyzyna - 6%, pseudobaptyzyna - 1%, trifoliryzyna), glikoproteiny
(arabinogalaktano-proteiny), heteropolisacharydy, kwasy uronowe, cukry (arabinoza, glukoza,
galaktoza, ramnoza, mannoza, ksyloza), związki fenolowe. Korzenie i kłącza zawierają 0,2%
alkaloidów, z czego 0,047-0,081% stanowi sparteina, 0,021-0,087% N-metylocytyzyna i
0,02% cytyzyna.
Dawniej otrzymywano z tej rośliny barwnik błękitny. Indianie stosowali bratwę w leczeniu
chorób zakaźnych, w większych dawkach jako środek przeczyszczający. Zewnętrznie do
leczenia ran, sińców, krwiaków i kontuzji stawów. W Szwajcarii wytwarzane są preparaty
złożone zawierające wyciąg z bratwy. Niektóre preparaty z babptysji należą do leków
homeopatycznych. Baptisia tinctoria wykazuje działanie immunostymulujące,
przeciwzapalne, żółciopędne, i przeciwarytmiczne. Pobudza fagocytozę, aglutynację
antygenów, produkcję interferonów, podnosi miejscową i ogólną odporność na infekcje.
Korzystne jest łączenie Baptisia z preparatami jeżówki i żywotnika - Thuja.
Dawkowanie: sproszkowany surowiec 500-1000 mg 3 razy dziennie; nalewka 1:5 - 5 ml 3
razy dziennie.
Znaną i popularną w medycynie ludowej rośliną podnoszącą odporność jest babka
szerokolistna – Plantago major i babka lancetowata – Plantago lanceolata. W babkach
zawarte są glikozydy irydoidowe, śluzy (6,5-9%), fenolokwasy (kwas chlorogenowy,
kawowy), garbniki (ok. 6-8%), saponiny, flawonoidy, enzymy proteolityczne, fitosterole,
fenyloetanoidy i sole mineralne (krzem, cynk). Skład i mechanizm babek nie został poznany i
wyjaśniony w dostatecznym stopniu. Wodne i wodno-alkoholowe wyciągi z liści babki
niewątpliwie zwiększają liczbę białych i czerwonych ciałek krwi oraz poziom
immunoglobulin. Pobudzają procesy odnowy tkanek. Hamują stany zapalne. Wpływają
rozkurczowo na mięśnie gładkie, przeciwbólowo i ochronnie na miąższ wątroby.
Wspomagają procesy odtruwania. Wyciągi ze świeżej babki przyśpieszają gojenie ran i
hamują rozwój bakterii oraz wirusów. Rozszerzając oskrzela i oskrzeliki poprawiają
wentylację płuc. Najwartościowsze są maceraty ze świeżych liści (100 g zmielonych liści na
500 ml wody przegotowanej, macerować 6 godzin, zakonserwować alkoholem lub cukrem),
wyciągi z liści na winie (1 część liści świeżych na 500 ml wina wytrawnego, odstawić na
minimum 14 dni, przefiltrować), siekane liście babki w miodzie (ziołomiód; na każda
łyżeczkę zmielonych lub drobno posiekanych liści babki dać 1 łyżkę miodu i 1 łyżeczkę
gliceryny, wymieszać). Nalewkę z babki (1 część świeżych lub suchych liści na 3 części
alkoholu 30-40%, odstawić na 7 dni, przefiltrować) zażywać 3 razy dziennie po 5 ml.
Nalewka na winie 1 raz dziennie po małym kieliszeczku jako środek immunostymulujący.
Ziołomiód babkowy – 1 łyżka 1 raz dziennie przy długotrwałej immunostymulacji lub 1 łyżka
3 razy dziennie przy chorobach zakaźnych, kaszlu i przeziębieniu. Napar z liści babki: 1 łyżka
9
liści świeżych lub suchych (rozdrobnionych) zalać 1 szklanką wrzącej wody, przykryć,
odstawić na 30 minut, przecedzić. Pić 2-3 szklanki naparu dziennie przy chorobach
zakaźnych, kaszlu (dodać do naparu miód) i kuracji odtruwającej. Napar z babki 1 raz
dziennie po 1 szklance w kuracji długotrwałej regulującej przemianę materii, wzmacniającej i
odtruwającej.
W doniczkach uprawiana jest żyworódka pierzasta (Kalanchoe pinnata =
Bryophyllium pinnatum), której można sporządzić bardzo wartościowe leki wzmacniające
odporność ustroju na zakażenia. Z rośliny uzyskuje się sok, maceraty wodne, nalewki na
niskoprocentowych alkoholach. Rozdrobnione liście żyworódki utarte z gliceryną i podłożem
tłuszczowym, np. naturalnym masłem (jako emulgator można użyć żółtko jaja kurzego) dają
leczniczą maść, stosowaną w leczeniu trudno gojących się ran, dermatoz, wyprysków,
oparzeń, odleżyn, owrzodzeń i liszajów. Sokiem lub rozgniecionym liściem szybko leczy się
ugryzienia i ukąszenia przez owady. Właściwości gojące i przeciwzapalne żyworódki zostały
przetestowane w praktyce podczas wojny w Wietnamie. Sok z tej rośliny zmniejsza obrzęk i
przekrwienie skóry, hamuje rozwój bakterii, wirus
ów i grzybów. Macerat i sok z żyworódki
zastosowane na skórę leczą stany zapalne, łojotok, wypryski, suchość skóry, przebarwienia.
Wprawdzie żyworodka jest zaliczana do roślin immunostymulujących, jednakże z drugiej
strony ma zdolność hamowania odczynów autoagresji immunologicznej. Może to zostać
wykorzystane w leczeniu chorób autoimmunologicznych, np. łuszczycy, tocznia, cukrzycy.
Rozdrobnione liście żyworódki zażywa się 1 raz dziennie po 1 łyżeczce w czasie
immunostymulacji długotrwałej, trwającej 2-3 tygodnie. Częściej, 3 razy dziennie po 1
łyżeczce miazgi z liści wymieszanej z miodem zażywać doustnie przy kaszlu, zapaleniu gardła,
przeziębieniu, anginie, zapaleniu oskrzeli i płuc oraz grypie (leczenie wówczas trwa 1-2
tygodnie).
Najważniejsza zasadą podczas naturalnej immunostymulacji jest regularne i
długotrwałe zażywanie wybranego preparatu. Oddziaływanie na układ odpornościowy jest
trudne i wymaga dostatecznie długiego czasu. Nie zawsze wybrany preparat przynosi
oczekiwane efekty. Dużą rolę odgrywają tutaj inne czynniki: osobnicza wrażliwość na
składniki czynne, pora roku, równocześnie zażywane inne preparaty, rodzaj diety, tryb życia,
używki. Palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, narkotyki, depresja, długotrwały stres,
niedobory witamin (np. witaminy C, A, B12) i biopierwiastków (np. magnezu, selenu, żelaza,
miedzi, manganu) mogą być powodem braku reakcji układu odpornościowego na
przedstawione środki immunostymulujace. Ważne jest wówczas zastosowanie skojarzonej i
złożonej terapii (kompleksowej), np. przy depresji dodatkowe zażywanie ziół
przeciwdepresyjnych i adaptogennych.