Bernacki Z., Podskarbiówki liczmany szlachty polskiej cz. V

Bernacki Z., Podskarbiówki liczmany szlachty polskiej cz. V,

[w:] „Przegląd Numizmatyczny”, nr 14 3/1996.

Właściwe kierowanie państwem i zabezpieczenie jego

spokojnego bytu spoczywało w ręku urzędników
administracji centralnej. Należeli do nich: marszałek w.
koronny, marszałek nadworny, kanclerz, podkanclerz i
podskarbi koronny. Od II połowy XVI w. dołączono do tej
grupy hetmana wielkiego i polnego, jednak nie
wprowadzono ich do senatu. W sumie było siedmiu
"ministrów" co odpowiada dzisiejszemu pojęciu rady
ministrów. Od 1569 r. liczba ta uległa podwojeniu w
związku z powołaniem identycznych stanowisk na Litwie.
Urząd podskarbiowski miał kluczowe znaczenie dla
funkcjonowania państwa, stąd w literaturze staropolskiej
pisano o nim najczęściej, często atakując jego działalność.

Kanclerz w. Litewski Albrecht IV Stanisław Radziwiłł

prowadził dziennik pisany z dnia na dzień - "Pamiętnik o
dziejach w Polsce", tym cenniejszy, że książę przebywał
stale przy królu lub w Senacie. Opisuje on ostatnią wolę
króla Zygmunta II z 27 kwietnia 1632, na trzy dni przed
śmiercią. Czytamy tam - "Oto przybywa wczesnym
rankiem, we wtorek 27 kwietnia, posłaniec od
Piotrowskiego, pokojowego panny Urszuli, z
wiadomością, że król umiera (czcigodna Urszulka -
Austryjaczka Majeryn, była najbliższą damą dworu
zmarłej królowej, opiekowała się życiem domowym króla
i bardzo była przez niego i wszystkich szanowana) /.../
Wtedy dopiero ogłosiła panna Urszula wolę króla, że
urząd podskarbiego koronnego powierza król Janowi
Daniłowiczowi, dotychczasowemu podskarbiemu
nadwornemu koronnemu. Jakub Zadzik, biskup
chełmiński, mąż wyróżniający się znakomitą wiedzą,
wymową i znajomością spraw państwowych, który
przybył zapominając o żalu po niedawnej stracie
rodzonego brata, zapytał króla, czy powierza urząd
podskarbiego koronnego podskarbiemu nadwornemu;
niech da znak ręką. Zaraz podniósł król rękę i chciał
powiedzieć po polsku "tak", lecz tylko szept usłyszano.
Znowu panna Urszula oznajmiła że, urząd podskarbiego
nadwornego powierzył król Jerzemu Ossolińskiemu,
podstolnemu koronnemu. Król zapytany przez kanclerza,
czy się zgadza, dał znak ręką i głośno, choć nie dość
wyraźnie, powiedział po polsku "daję". Pytał jeszcze
kanclerz, czy mają obaj teraz przy łóżku przysiąc; skinął
wówczas obiema rękami. Składają więc przysięgę przy
łożu króla, który wydał się pilnie uważać. Ceremonia ta
wywołała w nas wszystkich łzy szczerego żalu, gdy
patrzyliśmy na tak pobożnego i łaskawego pana w tak
żałosnym jego stanie.

Społeczeństwo szlacheckie z dużą uwagą śledziło

gospodarowanie finansami przez podskarbiego,
podejrzewając go często nie bez racji o nadużycia, a
płacenie podatków zawsze przebiegało z oporami.

Stanowisko to wymagało człowieka wyjątkowo
uczciwego, ponieważ praktycznie nie istniała kontrola
operacji pieniężnych, a pokusa malwersacji nasuwała się
nieustannie i nie powodowała żadnych konsekwencji. W
roku 1693 podskarbi Marek Matczyński bez problemów
uzyskał absolutorium na sejmie, a następnie przyznał się
do sprzeniewierzenia ogromnej wówczas sumy 200
tysięcy złotych. Pieniądze te lojalnie zwrócił i
zrezygnował ze stanowiska. Ten prawy szlachcic wykazał
jak łatwo można grabić państwowe pieniądze.
Podskarbiowie za sprawowanie urzędu nie pobierali
pensji, a wg. Konstytucji z 1616 roku musieli jeszcze za
własne pieniądze utrzymać swych pisarzy. Byli to na ogół
bogaci ludzie posiadający znaczne dochody ze swych
dóbr, jednak brak uposażenia powodował często znaczne
nadużycia. Panowało powszechne przekonanie, że urząd
nie powinien przynosić straty, w myśl zasady "Qui altare
servit, ex altare vivit" ("kto ołtarzowi służy, z ołtarza
żyje"). Uważano że "podskarbi był panem dochodów
wszystkich publicznych, nikomu więcej jak tylko jemu
samemu znajomych, a zatem w takiej tylko kwocie, jaka
mu się podobała, na sejmie Rzeczypospolitej do rachunku
podanych". Bolesław Leszczyński, w celu uzyskania
absolutorium na sejmie w 1658 roku, przekupił wszystkich
posłów. Gdy uzyskał sprzeciw jednego zapytał - "a który
to tam taki syn, com mu nie dał". O podskabich mówiono
"wilki chowane" i generalnie opinia o nich była
negatywna, ale funkcje związane z finansami publicznymi
były zawsze, są i będą wyjątkowo niewdzięczne i
drażliwe.

Teodor Tyszkiewicz h. Leliwa

Starosta grodzieński słucki (woj. nowogrodzkie). Od

1576 podskarbi nadworny, a w latach 1586-90 wielki
litewski oraz pisarz. W roku 1590 został wojewodą
nowogrodzkim. W 1577 odbył poselstwo do Moskwy, a
następnie uczestniczył w wyprawach wojennych Stefana
Batorego. Zmarł w 1618 roku. Jego herb występuje na
monetach litewskich wybitych w latach 1585-90.

Bojarska rodzina rusko-litewska, której protoplastą był

syn namiestnika kijowskiego Kalenika - Tymoteusz

1

Bernacki Z., Podskarbiówki liczmany szlachty polskiej cz. V

(Tyszko) przyjęła w czasie unii w Horodle h. Leliwa.
Wojewoda podlaski i smoleński Wasyl założył w 1567
roku ordynację w Toholsku. Z rodziny tej znani są syn
Teodora, Janusz wojewoda mścisławski, trocki i wileński
oraz Jerzy biskup żmudzki, wileński, asystent tronu
papieskiego. Ród ten dał wielu dostojników dochodząc do
wyjątkowego znaczenia na Litwie, a gałąź z przydomkiem
Skumin wygasłą w 1808 roku.

38.1586. Odm. I MEM, Śr. 24 mm, mennica Wilno, rrr.

Aw. W polu późnorenesansowej, ozdobnej,

czterodzielnej tarczy herbowej hh.: Leliwa, Korczak,
Świerczek odm. i Korsak odm .. Świerczek odm.: w polu
litera N z przekrzyżowanym lewym wierzchołkiem.
Korsak odm.: dwie kotwice, jedna do góry, druga w dół, w
środku złączone ogniwem. Nad tarczą ukoronowany hełm
rycerski, a po jego bokach i bokach górnej części tarczy
ozdobne wokuty. Klejnot w postaci trzech pawich piór. Po
bokach litery: u góry T-S, pośrodku T-M, a na dole D-L.
Dookoła obwódka perłowa. Na otoku wieniec laurowy, a
przy obrzeżu obwódka z nieco większych perełek.

Rw. W polu otoczonym wieńcem laurowym na górze i

dole perełka napis od góry: trójliść
/DOMINE/QVID•EST•HO/MO•QOD•ME/MOR•ES•
EIVS•/A:DO.1586/ dwie rozłożone gałązki. Przy obrzeżu
obwódka perłowa.

39.1586. Odm. II ME, Śr. 24 mm, mennica Wilno. rrr.

Aw. ja nr 38

Rw. podobny jak nr 38, ale napis:

DOMINE/QVID•EST•HO/M•QOD•ME/MOR•ES•EIVS•/
A:DO•1586. Rozwinięcie tytulatury.

THEODORUS SCUMIN THESAURARIUS MAGNI

DUCATUS LITHUANIAE DOMINE QVID EST HOMO
QOD (quod) MEMOR ES EIVS - Panie czymże jest
człowiek, że o nim pamiętasz.

Emitentem tych podskarbiówek był prawdopodobnie

zarządca mennicy w tym okresie Michał Radziwiłł w
związku z objęciem przez Tyszkiewicza stanowiska
podskarbiego wielkiego. Występujący na rewersach
liczmanów trójliść jest znakiem nieznanego mincerza
wileńskiego. Monety litewskie wybijane w latach 1580-85
często są oznaczane tym znakiem, a obecność jego na
podskarbiówkach świadczy o działalności mincerza
również w 1586 roku.

Znane są odlewy galwaniczne nr 38.

Krzysztof i Michał Radziwiłł h. Trąby (1547 - 1603)

Syn Mikołaja "Rudego" pierwszego księcia na Birżach

i Dubienkach oraz Katarzyny Iwińskiej z Tomic h. Łodzia.
Od 1566 roku podczaszy, od 1572 hetman polny
(nadworny) litewski, od 1579 kasztelan trocki i
podkanclerzy litewski, a od 1584 wojewoda wileński. W
1589 król Zygmunt III mianuje go hetmanem w lit. W
związku z szybkością przedsięwzięć wojskowych zyskał
sobie zaszczytne przezwisko "Piorun". W czasie wojny z
Rosjanami dociera nad Wołgę, w 1601 wkracza do Estonii
gromiąc wojska szwedzkie. Będąc protestantem zwołuje
do Wilna kongres luteranów i kalwinów w celu ich
pogodzenia. Po trzecim ożenku z Katarzyną Tęczyńską,
pochodzącą z wielkiego rodu koronnego ma syna
Krzysztofa II (1585) późniejszego kolejnego z tej rodziny
hetmana w. litewskiego.

Litewska, książęca rodzina jest jedną z

najwspanialszych rodzin arystokracji europejskiej.
Założycielem jej był Mikołaj I, którego podpis wraz z
ojcem Wojszundem figuruje na dokumencie unii Litwy z
Polską zawartej w Wilnie w 1401 roku - "Weyszund cum
filio Radivillio". Był on wojewodą wileńskim i przybrał
sobie herb Sulimę, ale syn jego Mikołaj II zmienił go na
Trąby. Istniały dwie główne linie książęce, Mikołaj Czarny
był księciem na Nieświeżu, Ołyce i Klecku, a Mikołaj
Rudy na Birżach i Dubienkach. Tytuły te były
zatwierdzone przez Sejm Rzeczypospolitej. Linia
Radziwiłów na Birżach i Dubinkach wymiera w roku 1669
wraz ze śmiercią protestanta Ks. Bogusława. Rodzina
Radziwiłłów posiadała gigantyczne posiadłości, znacznie
przekraczające wielkością wiele państw europejskich. W
XVIII w. posiadała 23 zamki obronne, 426 miast (w tym
Kowno), 2032 majątki ziemskie i 10053 wsie. W sumie
zawiadowali czwartą częścią ludności Rzeczpospolitej.
Rodzina spokrewniona z kilkoma domami panującymi
Europy wydała wielu hetmanów, kanclerzy, marszałków,
wojewodów, kardynałów, biskupów itd., którzy odegrali
bardzo istotną rolę w historii państwa polsko - litewskiego
i trwa do dziś.

Z rodu tego Michał był administratorem mennicy

wileńskiej w latach 1580-89, ale nie ma jego znaków na
monetach.

2

Bernacki Z., Podskarbiówki liczmany szlachty polskiej cz. V

40.1589, Śr. 24 mm, mennica Wilno, r; jedyny znany

egzemplarz opisał Demel /35/ ze zbioru hr. A. Potockiego
w Krakowie.

Aw. W polu dużej, skromnej, późnorenesansowej

tarczy herbowej ukoronowany orzeł w prawo. Na piersi
orła podobna, mała czterodzielna tarcza na której hh.:
Trąby, Łodzia, Grzymała i Junosza. Łodzia - Łódź w polu.
Klejnot w postaci trzech małych ukoronowanych hełmów,
nad którymi po lewej pół lwa w prawo, pośrodku pół orła
w prawo, a po prawej pół gryfa w lewo. Do połowy boków
i dołu tarczy wieniec laurowy, a nieco wyżej po dwie
waluty z każdej strony. Przy otoku obwódka kreskowa.

Rw. W polu otoczonym wieńcem z rozet, przerwanym

u góry inicjałami napis od góry: C•R•/D•D•D•P•W•/
VIRTVTIS/COMES•GL/ORIA•/•1589•/. Przy obrzeżu
obwódka kreskowa.

CHRISTOPHORVS RADIVILLIO DVX DE

DVBIENKA PALATINVS WILNENSIS - Krzysztof
Radziwiłł książę na Dubienkach /i Birżach/, wojewoda
wileński.

VIRTVTIS COMES GLORIA - chwała /sława/

towarzyszy męstwu /odwadze/

Demel opisał podskarbiówkę w złym stanie

zachowania w związku z tym nie ma pewności co do
herbów w 3 i 4 polu. Herb Łodzia w drugim polu jest
niewątpliwie herbem rodowym matki, natomiast h. w
czwartym polu to najprawdopodobniej Junosza lub Stary
Koń, co by odpowiadało koligacjom rodzinnym K.
Radziwiłła. Potrójny klejnot stanowi podstawową część
herbu książęcego nadanego przez cesarza Karola V w
1547 roku.

Sentencja łacińska wychwala zasługi i męstwo w

walce przeciw Moskwie, za co król Stefan Batory, na polu
bitwy podarował mu swoją piękną szablę turecką.
Podskarbiówka ma raczej charakter pamiątkowy, a
emitentem jej był zapewne Michał Radziwiłł.

Zbigniew Bernacki

Rys. wykonała: Krystyna Pawłowska-Bernacka

(Toruń)

3